Pielęgnowanie drzew - dzisiaj.pdf - architektura krajobrazu - mia9002

analizy i materiały

Pielęgnowanie drzew

– dzisiaj

Marek Siewniak

Drzewo, aby żyć, musi rosnąć

Cywilizacja nasza związana jest z drzewem. Drzewo

ozdobne jest w jednakowym stopniu tworem przyro-

dy, jak i tworem natury. Drzewo w porządku kultu-

rowym powinno żyć jak najdłużej. Jego śmierć ozna-

cza uszczerbek w układzie kulturowym i jest na ogół

wydarzeniem negatywnym (inaczej niż w porządku

przyrodniczym). Dlatego ochrona drzew istnieje tyl-

ko w porządku kulturowym.

Mała, delikatna sadzonka wyprodukowana

w szkółce po kilkudziesięciu latach może spowodo-

wać, że cały ogródek lub podwórko, a nawet cały dom

jest zacieniony, rynny zatkane lub zgniecione. Nie-

raz dochodzi do poważnych kolizji, uszkodzeń czy

wręcz tragedii. Kontynuując ten scenariusz, drzewo

może zostać zdegradowane do tworu niebezpieczne-

go, uciążliwego, a w obliczu bardzo restryktywnych

przepisów prawnych staje się „terrorystą” lub „świę-

tą krową”.

Skąd ten rozziew w stosunku do wysokiej warto-

ści ekologicznej i społecznej?

Odpowiedź możemy znaleźć już w starożytnym

prowadzeniu drzew przy gimnazjonach, świątyniach,

w formach topiarystycznych, w kulturze wierzby

głowiastej czy innych gospodarczo użytkowanych

drzewach, a zwłaszcza drzewach sadowniczych, w ba-

rokowym strzyżeniu drzew itd. Wszystkie te sposoby

polegały na regularnym i ustawicznym cięciu koron

w celu utrzymania korzystnego stosunku pomiędzy

poszczególnymi organami drzewa oraz optymalizacji

jego funkcji w układach kulturowych.

Drzewom ozdobnym pozwoliliśmy mniej więcej od

XVIII w. rosnąć wg ich woli. Gdy stawały się za duże

i uciążliwe, po prostu były usuwane. Od pewnego cza-

su każde drzewo w mieście, przy drodze, jest chronio-

ne prawem. W Polsce od kilku lat usunięcie każdego

drzewka w wieku powyżej 5 lat (sic!) obwarowane jest

arbitralnie ustanowionymi opłatami za korzystanie

ze środowiska lub wysokimi karami pieniężnymi.

Pielęgnowanie drzew jako działalność zawodowa

ma bardzo długie tradycje. W okresie tym obserwo-

wana jest ciągła ewolucja poglądów i metod pielęgno-

wania drzew. Początkowo miała ona charakter ama-

torski, sporadyczny. W latach 60.-70. XX w staje się

w Europie dość powszechnym rzemiosłem (w USA

już w okresie międzywojennym). Pielęgnowanie

drzew, nie stanowiąc żadnego problemu gospodar-

czego, bardzo długo nie było przedmiotem badań

naukowych par excellence. Własne obserwacje wyko-

nawców były podstawą formułowania metod. Z lat

30. wywodzi się kierunek zwany „chirurgią drzew”.

Były to wyobrażenia ludzi praktycznie wykonujących

prace pielęgnacyjne pod presją czasu, bez koniecznej

osłony naukowej i dystansu czasowego.

Ten etap rozwoju pielęgnacji drzew należałoby

nazwać „okresem życzeniowej ochrony drzew ozdob-

nych”. Narastająca świadomość znaczenia drzew

zbiegła się albo i była efektem pogarszających się wa-

runków siedliskowych i zaowocowała rozwojem rze-

mieślniczej ochrony drzew z jej najbardziej spektaku-

larnym wątkiem, zwanym chirurgią drzew. Gdy po-

wszechnie dostępne stały się sprawne maszyny: piły

łańcuchowe, wiertarki, szliierki elektryczne, efekty

prac „chirurgicznych” zaczęto wyliczać na podstawie

powierzchni po ściętych gałęziach (czyli na podsta-

wie wielkości zadanej sumarycznej rany) lub na pod-

stawie ilości ściętych gałęzi.

Dotychczasowe zabiegi chirurgiczne stały

w sprzeczności do mechanizmów ochronnych drze-

wa. W szczególności chodzi o:

1. Radykalne pomniejszanie aparatu asymilacyjnego

(duża rana i narastający deicyt energetyczny).

2. Cięcie poza okresem wegetacyjnym, czyli przy naj-

większym deicycie energetycznym.

3. Cięcie „na płasko” – niszczyło ono bariery ochron-

ne wytwarzane wokół nasady gałęzi w pniu. Ten

niedobry sposób cięcia, ułatwiony przez piły łań-

cuchowe, został już na szczęście prawie całkowicie

zaniechany. Powrócono do starego sposobu cięcia

„na obrączkę”.

4. Malowanie ran, co utrudnia przesychanie i po-

wstawanie warunków do tworzenia barier ochron-

nych w drewnie.

analizy i materiały •

instrukcje •

kurier konserwatorski

8 2010

5. Czyszczenie ubytków – powodowało niszczenie

bariery ochronnej wokół ubytku, jednocześnie

wręcz poprawiało warunki rozwoju grzyba i po-

stęp zgnilizny oraz obniżało statykę drzewa. Jesz-

cze bardziej bezskuteczna i szkodliwa dla drzewa

(i środowiska) była tzw. impregnacja drewna. Do-

datkowo niszczone były nisze dla wielu próchno-

jadów, dziuplaków i grzybów objętych ochroną

gatunkową.

6. Wiercenie otworów czy to dla wszelkiego rodzaju

śrub, czy to diagnostyki podobnie naruszało barie-

rę ochronną, czyli ścianę 4 CODIT.

7. Zadawanie setek ran drzewu podczas jednej „ope-

racji” w wyniku bezrozumnego wspinania się przy

pomocy „drzewołazów” było przyczyną „infekcji

rozsianej”, pogłębiało deicyt energetyczny i prze-

sądzało o losie drzewa.

8. Cięcie wysokich drzew ograniczało się do dolnych

gałęzi, co powodowało podnoszenie środka napo-

ru wiatru, pogorszenie statyki drzewa.

W fazie senilnej proble-

my izjologiczne

W fazie senilnej proble-

my izjologiczne i sta-

tyczne

Organizm-zwierzę (czło-

wiek) powstaje z reguły

generatywnie

Organizm-drzewo

często powstaje wegeta-

tywnie, np. poprzez klo-

nowanie, szczepienie,

okulizowanie itp. Jest

krótkowieczny, a sadzo-

ny w nieodpowiednich

warunkach jest izjolo-

gicznie upośledzony

Należy mieć świadomość, że drzewa przy całej

swej wspaniałości są organizmami żywymi i osiąga-

ją swój określony wiek, osiągają też pewne granice

wytrzymałości mechanicznej drewna i konstrukcji

rozwidleń konarów, wytrzymałości korzeni i gruntu,

który je stabilizuje, efektywności przewodzącej hy-

drosystemu i wiele innych. Oczywiście, w gorszych

warunkach siedliskowych i przy niższej witalności

granice te są osiągane i przekraczane szybciej.

„Chirurgiczny model” polegał na „twardej” pielę-

gnacji drzewa starego, osłabionego i doprowadzał do

pogłębiania się deicytu energetycznego i zniszcze-

niu drzewa.

Podstawowe błędy przy leczeniu drzew wynika-

ły z błędnych porównań, założeń i interpretacji nie

uwzględniających następujących faktów:

2. Metody leczenia drzewa nie mogą być tak samo

skuteczne jak metody medyczne czy weteryna-

ryjne. Pomiędzy medycyną (weterynarią) a pielę-

gnacją drzew zachodzą podstawowe różnice. Ich

nieznajomość prowadzi do uszkadzania drzew,

a nawet nadużyć.

1. Organizm drzewa zbudowany jest i funkcjonuje

w inny sposób niż organizm zwierzęcia (człowie-

ka). Organizm-drzewo jest układem otwartym,

ciągle przyrastającym.

Medycyna,

weterynaria

Pielęgnowanie

drzew

Zwierzę (człowiek)

Drzewo

•wysokipoziomproilak-

tyki:

historyczna poprawa

warunków życiowych,

bytowych i odżywiania

się, itd.

•niskipoziomproilak-

tyki:

stale pogarszające się

warunki siedliskowe

drzew w warunkach

cywilizacji

Masa żywa prawie 100%

Zmieniający się w ciągu

życia stosunek masy

dynamicznej do sta-

tycznej

Zakończenie wzrostu

w fazie młodocianej

Ciągły, ustawiczny

wzrost do śmierci

•wysokaskuteczność

terapeutyczna:

- przez całe życie

- ogólna dostępność

mechaniczna i chemiczna

wszystkich tkanek i or-

ganów

- protetyka, bypassy,

stenty, komórki macie-

rzyste

•niskadostępnośćtera-

peutyczna:

- ograniczona do se-

zonu wegetacyjnego

i młodszych partii

drzewa

- ograniczona dostęp-

ność mechaniczna

i chemiczna do masy

dynamicznej

- rzadko stosowana

protetyka

Niewielkie znaczenie

materiałów zapasowych

dla życia

Podstawowe znaczenie

materiałów zapaso-

wych dla życia (okreso-

wej regeneracji)

Wysoki potencjał regene-

racyjny

Niski potencjał regene-

racyjny

W fazie senilnej malejąca

masa przy zachowaniu

wszystkich organów

W fazie senilnej ma-

lejąca masa poprzez

odrzucanie fragmentów

organów (kladoptoza)

analizy i materiały

analizy i materiały

•skuteczneiszybkie

wyłączenie stresorów

zewnętrznych

•trudne,długotrwałe

i często ignorowane

wyłączanie stresorów,

w tym nieprzestrzega-

nie warunków siedli-

skowych

może mieć jedynie charakter endogenny przez

drzewo. Proces ten zwany kompartymentalizacją

lub wyrażany akronimem CODIT (Compartilisa-

tion of Decay in Trees) polega na otaczaniu miejsca

zainfekowanego barierami ochronnymi, zwanym

czterema ściankami. Ich skuteczność uwarunko-

wana jest witalnością drzewa. Drzewo wytworzyło

je w ewolucji przeciw „naturalnym wrogom”, czyli

grzybom i owadom. Oczywiście dla chirurgicznego

wiertła, piły, dłuta, iniekcji czy zderzaka samocho-

dowego te chemicznej natury bariery nie stanowią

najmniejszego problemu, przy nieświadomości

i ignorancji są niezauważalne. Tylko witalne drze-

wo może samo sobie ją efektywnie zapewnić. Nie

możemy jej zapewnić przy pomocy jakichkolwiek

zabiegów zewnętrznych. Zgnilizny drewna nie

można zwalczyć ani na drodze chemicznej (im-

pregnaty lub fungicydy etc.), ani mechanicznie

(czyszczenie ubytków, wypalanie). Zabicie grzyba –

sprawcy zgnilizny, spowodowałoby zabicie drzewa.

5. Drzewa ze zdrowo wyglądającymi koronami są

bezpieczne. O stanie drzewa najlepiej świadczy

struktura ugałęzienia i gęstość listowia. W prak-

tycznej diagnostyce stosuje się fazy witalności

wyznaczane stanem, strukturą korony. Drzewo

o wypróchniałym pniu może mieć zdrową koronę.

6. Pęknięcia mrozowe nie zawsze powodowane są

przez mróz. Ich przyczyną są zawsze ukryte wady,

defekty wewnątrz pnia; mróz jest jedynie „wywo-

ływaczem” tego typu uszkodzeń.

7. Uszkodzenie korzeni lub środowiska glebowego ma

konsekwencje zarówno izjologiczne, jak i statyczne.

W wyniku pojawiających się wątpliwości co do

konsekwencji „chirurgicznych” zabiegów i gwałtow-

nego zwiększenia się zapotrzebowania na pielęgno-

wanie drzew w kilku ośrodkach naukowych (w USA

i Europie) podjęto badania naukowe. Po długiej

i burzliwej dyskusji „za czy przeciw chirurgii drzew”,

zmieniła się zasadniczo teoria i praktyka pielęgno-

wania drzew w ciągu lat 80. i 90. XX w. Ewolucja po-

glądów doznała wielkiego przyspieszenia. W wyniku

tych badań naukowych zmieniły się nasze wyobraże-

nia o istocie drzewa, jego relacjach ze środowiskiem

i relacjach ze szkodnikami i chorobami, a zwłaszcza

z hubami. Rozpoznano nowe mechanizmy ochronne

drzew. Lawinowo narastająca ilość wykonywanych

zabiegów dostarczała materiału dowodowego i spo-

strzeżeń. Nowe poglądy stały się oicjalnym i ogólnie

przyjętym sposobem postępowania arborystyki.

W przodujących krajach ustanowione zostały nor-

matywy pielęgnacyjne. Normatywy te są ustawicznie

aktualizowane i weryikowane. Nie można dalej igno-

rować tego stanu wiedzy i praktyki. Nie powinny już

mieć miejsca dyskusje z lat 80. „za czy przeciw chi-

•zdolnośćprzemieszcza-

nia

•trwałalokalizacja

•dostosowywaniemetod

i zakresu leczenia do

wieku i stanu pacjenta

•stosowanietych

samych metod nieza-

leżnie od wieku i stanu

zdrowotnego drzewa

•całorocznastałainten-

sywność procesów

życiowych

•sezonowyrytm

życiowy

•wynikleczenia(nega-

tywny czy pozytywny)

jest stwierdzalny prawie

natychmiast

•wynikleczeniapóźno

i trudno stwierdzalny

(związki przyczynowo-

-skutkowe)

•problemyizjologiczne •problemyizjologiczne

i statyczne

3. Uszkodzenie masy dynamicznej powodowane

jest przez różne czynniki ożywione i nieożywione

(np. cambiumfagi, choroby grzybowe, rany, fo-

liofagi, cięcie, stresy i uciążliwości siedliskowe),

pogłębia deicyt energetyczny drzewa i wywołuje

tzw. izjologiczny diabelski krąg. Znaczenie pato-

logiczne rany nie jest jedynie funkcją jej wielkości

i zależy od wielkości i głębokości rany, gatunku

drzewa, wieku i witalności drzewa, pory zranienia.

Patologiczne znaczenie wynika z energochłon-

ności procesów i mechanizmów ochronnych, nie-

uchronności infekcji grzybowej, redukcji zdolności

magazynowania i przewodzenia. W przypadku

cięcia gałęzi lub konarów maleje też zdolność do

asymilacji i pobierania wody, a w przypadku cięcia

korzeni – do pobierania wody z solami mineral-

nym. Zalewanie rany kalusem nie jest bezpośred-

nią miarą jej zaleczenia. Pasty, farby, maści i inne

środki do pielęgnowania rany nie zabezpieczają jej

przed infekcją. Jedyną korzyścią jest zabezpiecze-

nie brzegu rany przed wysychaniem miazgi, a tym

samym przed nekrozą i powiększeniem się rany

(dotyczy to zwłaszcza ran powstałych w okresie

spoczynku).

4. Rozkład masy statycznej drzewa (zgnilizna drew-

na) powodowany jest przez huby, żywe odpor-

ne i agresywne organizmy rozkładające celulozę

lub/i ligninę drewna i hemicelulozę. Jakakolwiek

ochrona podstawowej masy statycznej drzewa

analizy i materiały •

kurier konserwatorski

8 2010

rurgii drzew”. Jest nowy, coraz dalej ewoluujący etap

zasad pielęgnowania drzew.

Należy mieć nadzieję, że te zmiany będą szybsze

niż trwające ponad 200 lat zarzucanie tzw. plombo-

wania drzew.

Ukoronowaniem tego rozwoju jest powstanie

w roku 1996 przy UE Europejskiej Rady ds. Drzew

( European Arboricultural Council ). Zrzeszyły się w niej

wszystkie kraje unijne. Opracowana została wspólna,

rekomendowana metodyka pielęgnowania drzew. Wy-

dany został w wielu wersjach trójjęzycznych podręcz-

nik European Treeworker . Polska (angielsko-niemiecko-

polska) wersja jest dostępna od 2001 roku.

Zorganizowany został ogólnoeuropejski system

uniikowania, szkolenia, certyikowania zawodu EU-

ROPEAN TREEWORKER. I na wyższym, inspektor-

skim poziomie, European Tree Technican.

W Polsce konsekwencją tej dyskusji jest powstanie

w 1995 r. Międzynarodowego Towarzystwa Uprawy

i Ochrony Drzew . Celem Towarzystwa jest propago-

wanie nowych, akceptowanych przez EAC metod. To-

warzystwo jest reprezentantem Polski w EAC. Wyda-

je czasopismo „Uprawa i Ochrona Drzew”, zamiesz-

czające materiały z rocznych seminariów. W Polsce

certyikat European Treeworker uzyskało dotychczas

90 osób.

Powstaje pytanie: jak długo musi trwać zmiana

przekonania o konieczności odejścia od wielu drogich

i szkodliwych dla drzewa tzw. chirurgicznych metod?

Pytanie to jest szczególnie istotne w Polsce, gdzie nie

dysponujemy własnymi czasopismami arborystycz-

nymi, a zagraniczne nie docierają do instytucji i ludzi

urzędowo odpowiedzialnych za stan naszych drzew.

Podobnych zmian merytorycznych oczekiwać należy

od wykonawców. Zawiązał się i trwa niekorzystny

układ, w którym wykonawcy określają zakres i me-

tody pielęgnowania drzew sprzed ponad 30 lat. Nie-

którzy praktycy-wykonawcy i przedstawiciele służb

konserwatorskich w Polsce pozostają przy nich.

Zadania współczesnej pielęgnacji i uprawy:

Potrzebny jest długofalowy, ustawiczny program

pielęgnacji. Musi on być adekwatny do kolejnych sta-

diów rozwojowych drzewa, uwzględniający zmienia-

jące się z wiekiem cechy drzewa według poniższego

zestawienia.

DOJRZAŁE DRZEWO Faza dojrzałości (generatywna)

równowaga pomiędzy przyrostem korzeni a koroną

Skutki cięcia

infekcja – biokorozja

przewaga przyrostu drewna nad biokorozją

każdy stres izjologiczny przyspiesza biokorozje

STARE DRZEWO Faza senilna

przewaga korony nad systemem korzeniowym,

„odrzucanie”

Skutki cięcia

przewaga biokorozji nad przyrostem

Zakres i metody pielęgnacji muszą wspierać me-

chanizmy ochronne drzewa. Pielęgnowanie drzew

obejmuje:

1. Poprawę warunków siedliskowych drzewa. Jest to

szczególnie ważne dla drzew wegetujących w trud-

nych warunkach siedliskowych. Niestety, mimo że

są to zabiegi najtańsze i najskuteczniejsze, są nie-

wystarczająco spektakularne, nieraz trudno wyko-

nywalne i dlatego rzadko stosowane.

2. Wyrównywanie stosunku pomiędzy koroną a ko-

rzeniami, co przedłuża życie drzewa, a także

zmniejsza ryzyko zagrożenia otoczenia. Nie jest

to zabieg jednokrotny (bo wtedy radykalny), lecz

ustawiczny.

3. Stosowanie „miękkiego modelu” prac pielęgna-

cyjnych, tzn. bez zadawania ran i bez naruszania

barier ochronnych. Sprowadza się on do kilku rze-

mieślniczych czynności i dotyczy przede wszyst-

kim:

- właściwego cięcia; zmieniły się sposób cięcia,

pora cięcia, sposób postępowania z powstałą

raną (nie malujemy ran),

- zaniechania czyszczenia ubytków i ich „nibyim-

pregnowania”,

- wzmacniania koron drzew wiązaniami statycz-

nymi i dynamicznymi niepowodującymi ranie-

nia tkanek,

- zaniechania ranienia podczas diagnostyki.

4. Stosowanie modeli architektonicznych drzew jako

zasady cięcia zgodnie z naturą.

5. Zabezpieczenie otoczenia nie jest działaniem pie-

lęgnacyjnym. Z reguły pogarsza stan izjologiczny

drzewa i skraca jego egzystencję. Zabezpiecza jed-

nak otoczenie i ogranicza ryzyko wypadku, zwłasz-

cza przy ciągach komunikacyjnych.

Przed podjęciem decyzji o pielęgnowaniu drzewa

należy odpowiedzieć na pytanie, czy stresy pozabie-

gowe w ogóle lub w jakim stopniu mogą być przez

roślinę zrekompensowane. Konieczne jest wykonanie

bilansu energetycznego, w którym po stronie rozcho-

dów znajdują się wszelkie utracone potencjały asymi-

DIAGNOSTYKA

A PIELĘGNOWANIE DRZEWA

MŁODE DRZEWO Faza młodociana (wegetatywna)

System korzeniowy przyrasta szybciej niż korona

Skutki cięcia

izjologiczne skutki są odwracalne, nie ma infekcji ani

biokorozji

instrukcje •

analizy i materiały

analizy i materiały

1. CODIT wg Shigo 1996.

2. Uszkodzenie bariery

ochronnej w wyniku cięcia

płaskiego wg Shigo 2002.

3. Rys. za J.A. Pisterer, Geholzschnitt

nach den Gesetzen der Natur,

Stuttgart 1999.

lacji, przewodzenia i magazynowania oraz wszelkie

wysokoenergetyczne reakcje i mechanizmy ochronne.

Od młodego drzewa w dobrych warunkach moż-

na oczekiwać więcej niż od drzewa starego, rosnącego

w trudnych warunkach siedliskowych.

Przyrodnik wyróżnia cztery stany witalności,

w których drzewa rozwijają się według następujących

strategii: strategii wzrostu, strategii obrony, strate-

gii przeżycia i strategii obumierania. Różnią się one

stosunkiem pomiędzy energią pozyskiwaną w pro-

cesie fotosyntezy i rozchodu energii na potrzeby ży-

ciowe (przyrost, coroczne odbudowywanie liści czy

igieł i garnituru włośników, oddychanie, pobieranie

i transport wody oraz wiele innych). Ważnym punk-

tem w bilansie energetycznym starego drzewa są wy-

sokoenergetyczne mechanizmy ochronne. Ich udział

w bilansie może być przeważający w dwóch ostatnich

fazach. Drzewo młode przeznacza ok. 90% pozyska-

nych asymilatów na wzrost i ok. 10% na oddycha-

nie. Przy drzewie dużym – wzrasta energochłonność

transportu wody i asymilatów. Przy drzewie starym

proporcje odwracają się. Z prokreacji drzewo słabe już

dawno musiało zrezygnować lub ją silnie ograniczyć.

Dla zmniejszenia swych wymiarów i zapotrzebo-

wania na energię wszystko, co staje się niepotrzebne

czy uciążliwe, drzewo stopniowo odrzuca. Wycienio-

ne, niepotrzebne gałęzie drzewo stopniowo odrzuca

(gr. kladoptosis ), dusząc je wręcz aktywnie u nasady

narastającą obrączką lub kołnierzem.

Syndromy poszczególnych stanów witalności na

potrzeby diagnostyki opisują cztery fazy według Ro-

lofa. Są to: faza eksploracji, degeneracji, stagnacji

i rezygnacji.

Dla konserwatora przyrody i konserwatora zabyt-

ków najważniejsze są drzewa stare, pomnikowe i hi-

storyczne. Z reguły są one słabe i wymagają „mięk-

kiego” modelu pielęgnowania.

Drzewo zdrowe jest w stanie reagować na stresy

i dostosowywać się do zmieniających się warunków

życiowych. Drzewo słabnące przestaje reagować

i maleje jego witalność, drzewo popada w „diabelski

krąg” niemocy. Witalność drzewa jest procesem dy-

namicznym, zmienianym ustawicznie przez czynni-

ki zewnętrzne i wewnętrzne. W pewnym momencie,

tzn. w stanie distressu, proces staje się nieodwra-

calny, drzewo nastawia się jedynie na przeżycie; nie

reaguje na stresy, pogłębia się brak energii, więdnie,

coraz mniej regeneruje, odrzuca gałęzie i korzenie.

Wspaniałość drzewa wyraża się w tym, że taka ago-

nia może trwać bardzo długo. Mamy okazje podzi-

wiać wielkie drzewa przez wiele lat. Należałoby im

oszczędzić wszelkich stresów, np. stresu suszy przez

podlanie czy stresu radykalnego cięcia.

Tutaj dochodzi do pewnego konliktu pomiędzy

chęcią zachowania takiego Matuzalema a bezpie-

czeństwem otoczenia. Przydatne jest cięcie rewigory-

zujące, mechaniczne wzmocnienie lub w najgorszym

razie cięcie bezpieczeństwa, związane z przyspieszo-

nym obumieraniem drzewa.

Literatura

J.A. Pisterer, Geholzschnitt nach den Gesetzen der Natur , Stutt-

gart 1999.

A. Shigo, Die neue Baumbiologie , Braunschweig 1999.

M. Siewniak, D. Kusche, Baumplege heute , Berlin-Hannover

2009.

F. Schwarze, J. Engels, C. Mattheck, Holzzersetzende Pilze in

Bäumen, Freiburg 1999.

M. Siewniak, Marg. Siewniak, Cięcie drzew i krzewów ozdob-

nych , 2009.

M. Siewniak, Marg. Siewniak, Pielęgnowanie drzew ozdobnych .

Arborystyka – uprawa i ochrona drzew (w druku).

„Uprawa i Ochrona Drzew” 1996-2009.

Pielęgnowanie drzew - dzisiaj.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: