JIDYSZ.pdf

Jidysz

Podstawowym językiem Ŝydowskim jest hebrajski. W diasporze (czyli

wśród ludności, która w ciągu wieków wyemigrowała z Palestyny) rozwinęły się

jednak pod wpływem języków otoczenia róŜne języki Ŝydowskie. Do najbardziej

znanych naleŜą ladino - język śydów sefardyjskich (nazwa tej grupy ludności

Ŝydowskiej, która kontynuuje tradycje kultury śydów zamieszkujących w

średniowieczu Półwysep Iberyjski) - oraz język śydów aszkenazyjskich

(pochodzących ze średniowiecznych obszarów niemieckojęzycznych) - jidysz.

Początków jidysz naleŜy szukać około 1000 lat temu na terenie dzisiejszej

Nadrenii. O jego rozwoju jako odrębnego języka moŜna mówić juŜ od wieku IX.

U podstaw jidysz leŜą dialekty niemieckie, zawierał on jednakŜe wiele elementów

hebrajskich i był zapisywany za pomocą alfabetu hebrajskiego. XIV i XV wiek są

przełomowe dla rozwoju tego języka. Wtedy - wraz z szeroką emigracją śydów z

terenów niemieckich na wschód - nastąpił rozpad jidysz na zachoddni (stopniowo

zanikający) i wschodni, który - wzbogacony o elementy słowiańskie - dał

podstawy dla dzisiejszego języka standardowego.

W skład wschodniego jidysz wchodzą trzy dialekty: centralny (polski),

północny (litewski) i południowy (ukraiński). Wpływ tych trzech komponentów

nie był oczywiście równy we wszystkich podsystemach języka standardowego -

wymowa standardowa zbliŜona jest najbardziej do wymowy północnej,

gramatyka zaś opiera się w duŜej mierze na dialektach południowym i

centralnym.

Jidysz jest językiem bogatej i wspaniałej literatury. Za najstarsze zachowane

do dziś zdanie w jidysz uwaŜa się wkomponowane w hebrajskie litery

wormackiego modlitewnika, pochodzące z roku 1272 słowa: gut tak im betag s

wer dis makhazor in bes hakneses trag .

W XVI wieku popularne były transkrypcje na jidysz niemieckiej literatury

ludowej (Volksbücher), a takŜe utwory słuŜące pomocą w czytaniu i rozumieniu

tekstów świętych. Wtedy teŜ ukazały się pierwsze przekłady Biblii na jidysz.

NowoŜytna literatura jidysz ma swoje początki dopiero w czasach Oświecenia. W

tym teŜ okresie następuje przesunięcie literackiego centrum jidysz na wschód. Za

bezpośrednich twórców klasycznej literatury jidysz uznawani są trzej pisarze:

Mendele Mojcher Sforim, Icchok Lejbusz Perec oraz Szolem Alejchem.

Potwierdzeniem międzynarodowej rangi literatury jidysz stało się przyznanie w

1978 roku literackiej nagrody Nobla Isaacowi Bashevisowi Singerowi , pisarzowi

jidysz, który dzieciństwo i młodość spędził w przedwojennej Warszawie, a od

1935 roku Ŝył i tworzył w Nowym Jorku.

Do II wojny światowej jidysz posługiwało się na co dzień około 11 milionów

śydów na świecie. Dziś uŜywany jeszcze w Ŝydowskich środowiskach w Izraelu i

USA. Ogromna większość śydów, uŜywających tego języka w Europie do II

wojny światowej - zginęła w niemieckich obozach zaagłady.

Wpływ jidysz na język polski.

W swoim rozwoju historycznym jidysz nie podlegał tylko biernie wpływom

otoczenia. Kontakty z innymi językami zaowocowały obustronnie. Wzbogacił się

takŜe i język polski. Dzięki długiemu współistnieniu obu języków i przenikaniu

się kultur otrzymaliśmy za pośrednictwem jidysz szereg wyrazów przede

wszystkim pochodzenia hebrajskiego, a takŜe niemieckiego. Ostatnio uwaŜa się

nawet, Ŝe o wiele więcej wyrazów pochodzenia niemieckiego, niŜ dotychczas

zakładano, dotarło do języka polskiego nie bezpośrednio, lecz właśnie poprzez

język jidysz.

W języku polskim napotykamy wyrazy zaczerpnięte z jidysz i określające

pojęcia oraz zjawiska obce naszej kulturze. Określenia takie, jak na przykład

cheder, cadyk, chasyd, kahał, mykwa, rabin, tałes, koszerny i trefny weszły do

naszego języka jak gdyby naturalnie, wypełniając istniejącą lukę. Są wszakŜe i

takie słowa, które właściwie nie musiały być przejęte, poniewaŜ istniały ich

odpowiedniki w języku polskim. To, Ŝe takie wyrazy jak na przykład bachor,

belfer, cymes, ferajna, geszeft, kapcan, machlojka, mamona, mecyje, plajta,

siksa, szmonces, trefny znalazły jednak drogę do języka polskiego, świadczyć

moŜe o większych kontaktach obu kultur, niŜ jest to powszechnie przyjmowane.

Źródła:

Magdalena Joanna Sitarz "Jidysz. Podręcznik nauki języka dla początkujących"

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: