172 LESZEK MOSZYŃSKI Wyjanienia zapustów szukać trzeba poza Polskš. $lady prowadzš do słowiańszczyzny południowej. Przyjrzyjmy się dwóm grupom faktów. 1) P. Skok notuje już z r. 1490 znane mu z Cresu, Istru i Słowenii substantivum pust w znaczeniu `mesopust', co interpretuje jako skrót złożenia mesopust (III 82). H. Megiser43 w r.1603 notuje pust w dwóch znaczeniach: puJt - Fa(3nacht, a więc `bacchanalia' i puJt - die Fasten, a więc `post'. Wydawca jego słownika (J. Stabej) sšdzi, że Megiser w tym drugim wypadku uległ wpływowi postaci czeskiej puost, współ- czesne pust. Jest to bardzo mało prawdopodobne, zwłaszcza że u Megi- sera jest i poJt -)as<ur<g. Chodzi tu zapewne o rodzime przeniesienie na usamodzielniOny człon drugi złożenia mesopust jego podwójnego zn#,- czenia: `das :\ufgeben des Fleischessens' -# `die Fastnacht'44. Poczštk#r raimium lexicon Turcico-Arabico-Persicum, non solum vocum tam simplicium quam coniunctarum copia maxima refertum, sed etiam innumeris phrasibus locu- pletatum, quarum quae Turcis usitatae aut communis usus sunt, latine, germanice, italice, polonice wydal w Wiedniu w r. 1680. Informację Lindego powtarza tzw. Slownik Warszawski (VIII 228). Staropolski czasownik zapucić i zapuszczać, jak tego dowodzš cytaty przytoczone przez Lindego a także jego interpretacja: `far il carnevale; zapustować mięsopust zakończyć by post zaczšć' (VI 868), jest nie- wštpliwie wtórny, utworzony od rzeczownika zapusty w znaczeniu `ucztowania karnawałowego': Przez caty rok zapuszczajg a nigdy nie paszczaJg, żali się J. Wujek w Postylli wigkszej wydanej w Krakowie w r. 1584 (W. Post. W. 57 - sygnatura Lindego). Podobnie w w. XVII: Ten tydzieh pierwszy postu wielkiego w monastyrach zakonnicy tak obserwujš, że w niedzielę zapuciwszy, poniedziałek i wtorek nic nie jedzšc poszczš Pim.Kam. 322 - a więc zapucić to `ucztować na za- kończenie zapustów, karnawału. Przesunięcie znaczenia widać w cytacie z w. XVIII, z K. Niesieckiego Herbarza, Korona Polska, Lwów 1728: Polacy [...) od staroza- pustnej niedzieli post przedwielkanocny zaczynali; Innocenty IV za pozwolit, aby wzorem w innych krajach zagęszczonym dopiero od dnia popielca zapuszczali (Nies.1, 77 - Linde VI 868, Sł. Warsz. VI 399, VIII 241). Przytoczony jako archai- czny czasownik zapocić, powtórzony za Lindem przez Sł. Warsz., nie jest niczym udokumentowany. Linde (VI 859) okrela jego znaczenie jako `zaczšć pocić'; ale ilustruje tylko gwarowymi formami języka serbocborwackiego, przytacza mianowi- cie w formie basłowej (bez cytatu) czasownik zapostiti z gwary bonieńskiej i ragu- zańskiej (wg Lindego jest to "cieniowanie Dalmackiego i Bonieńskiego", I, LXIII). Bardzo prawdopodobne, że jest to neologizm samego Lindego, spolszczenie znanej mu formacji serbochorwackiej. 43 J. S t a b e j, Hieronymus Megiser. Slovensko-latinsko-nemki slovar, Ljubljana 1977, s.15#-157. # Pleternik I 573. OKRE$LENIA NIEDZIEL PRZED WIELKIM POSTEM 17 wo przecież mesopust to `post od mięsa', potem dopiero `karnawał', stšcl i pdst mogło na przełomie XVI i XVII w. mieć jeszcze, tak jak to zan##- tował Megiser, obok nowego także stare znaczenie, utrzymujšee się przecież w terminologii kocielnej (por. chorwackie mesopust - carnis- privium). Wydaje się jednak, że te fakty chorwacko-słoweńskie zwišzane # z kręgiem rzymsko-chrzecijańskim nie miały wpływu na powstanie # i rozwój polskich zapustów. Nie można ich jednak wyłšczyć z naszych rozważań ze względu na pewne analogie rozwojowe. 2) Prasłowiański czasownik goveti rozwinšł (czy zachował?) na gruncie bułgarskim i ruskim znaczenie `pocić#5. Przedrostkowe za- goveti i deverbativum zagov#nije ma tu znaczenie `zaczšć pocić'. For- macji takiej nie ma wprawdzie w scs.,46 ale inchoatywna funkcja przedrostka za- (nazywana przez Słońskiego ingresywnš) znana jesl i z materiału leksykalnego kanonu scs.4# Słownik bułgarski Gerowa4s nie ma haseł syntetycznych kontynuujšcych stare złożenia rngsopustv i syropuste, natomiast notuje analityczne "MsrcHo saros#a#lr## - xOr#ITO # CA 3a1'OB'#Ba OT1 MSICO np'#J#Ii BelIliK#,l nOCT'bI, np'#j#I9 CbIHl1ll)i( : MsIcOnvcTv" oraz "Cvrprfo saroa#B#<ri# Koraro csI 3araB#Ba or-b C'bptl!IE li OT'b BCIiziKO 6na#xHo 3a BeJIIlK'bl nOCT'bI; nocn##Hiu #eHb MiacneliIlubI, cbIponiycrv", odpowiadajšce, jak widać z przekładu ro- syjskiego, rosyjskim okreleniom nracorrycr# i cvrponycr#. Sš natomiast u Gerowa nowsze formacje sufiksalne M##cHH#a i ců r,rpHHua. Synonimem starobułgarskiego goveti `pocić' stał się szerzony przez teksty cyrylometodejskie zachodniosłowiański czasownik postiri ## sg, utworzony od rzeczownika post#, pożyczki ze staro-wysoko-niemiec- 45 SkOk I 597; IeŻ: jTHMOJlO1'H#CCKHtl CJIOBdpb CllBBXHCKHX X3blKOB, I!O,1( p2jj. O. H. Tpy6avesa, 7, MocxBa 1980, s. 72-73. 46 Nie notuje jej Sl.j.stsl. (I 633#34). Natomiast notowany czasownik be> przedrostkowy gov#ti znaczy `miti zbonou bazeń, bohobojne iti' (I 412). 4# S. S ł o ń s k i, Funkcje prefiksów werbalnych w języku staroslowiariskirri (starobulgarskim), Warszawa 1937, rozdz. XV: Funkcje prefiksu za-, s. 329-338. Funkcję ingresywnš widzi Słoński w czasownikach zabed#ti, zapaliti i zaeti. Jak rozumie funkcję ingresywnš wyjania na s. 5. H. I#BpOB, PEYHHK HH ÓblllBpCKliX C3HK, 1-6, [IIJIOB)jHB 1895-1908), #OTOTNIIHO tt3ABHN2, CO#NA 1975-1978, II 57, I11 110, V 305. Nie ma tu znanej z terenu ruskiego maslanicy. Bułg. wyraz MacnsrHHqa ma tylko realne znaczeni# zwišzane z wyrobem masła (III 52). LESZEK MOSZYŃSKI kiego fasta. Synonimami też stajš się formacje przedrostkowe: pOcl wpływem rodzimego bułgarskiego zagoveti powstaje przedrostk0### ichoatywne zapostiti o znaczeniu `zaczšć pocić'. Relacjapost#-po,i :i sę powoduje pojawienie się derywatu wstecznego zapostiti - zaposte `poczštek postu'. Powstaje więc para synonimiczna znana ze słownika Gerowa: 3#anocrv - 3aroB# - aaH. Zapost `poćetak, posta' jako forma- cję postwerbalnš notuje też Skok (III 15) z Czarnej Góry. PodajC jš też V. Franćić w swoim słowniku chorwacko-polskim4#. Los analizowanych formacji na gruncie bułgarskim w największym skrócie można więc przedstawić następujšco: wraz z tekstami cyrylome- todejskimi dociera tu męsopust# - słoweńska lub morawska kalka redniołacińskiego carnisprivium. Różnica w sposobie traktowania okresu poprzedzajšcego rodę popielcowš w kręgu rzymsko-chrzeci- jańskim i bizantyjsko-chrzecijańskim zmusiła duchowieństwo cerkiew- nosłowiańskie do wprowadzenia analogicznego terminu syropust'b. W nie dajšcym się na podstawie dostępnych mi materiałów okrelić czasie złożenia te zastšpione zostały bšd to przez twory sufiksalne MecHHqa i cHpHlrqa, bšd też analityczne wyrażenia MecHo, crrpHo 3aroBeBaHe; MeceH, cHpeH 3anocrv i kilka innych sufiksalnych derywa- tów od tych dwóch podstawowych rzeczowników. Stan staroruski prezentujš nam słowniki Srezniewskiego5o i n,#"y' XI-XVII w.51 Utrzymuje się tu MAconycr# i cbrponycrv, a nawet p<ija- wia się formacja nowa - MacnonycTv. Podstawę formacji analitycznych stanowi deverbativum 3aroBtHlre `xaHyH nocra'. Może ono być MsrcHoe, MacneHoe i cbrpHoe. Nie ma tu bułgarskiego deverbativum 3anocr#. Miejsce jego zajmuje 3anycT# i 3anycx# w znaczeniu `saroBeHbe', a więc `poczštek postu'. Cytat z Pierejasławskiej Letopisi (odpis XV-wieczny oryginału z w. XIII) zawiera wyrażenie 3HnyCK# CbIpHblfi. 3anycrv ilustrowany jest przykla- '9 F r a n ć i ć, #I#. cyt. , t. 2, s.1222. Jest też zapóstiti `zaczšć pocić': t. 2, s.122 ;. s# Por. przypis 8. Też: Indeks a tergo do materiałów do słownika jgzyka staru- ruskieg0 1. 1. Srezniewskiego, pod kier. A. Obrębskiej-Jablońskiej, Warszawa 1968. Hasla syrnica u Srezniewskiego brak. N IRcbHHr;a tu nie należy - znaczy wytšcz- nie `naczynie do mięsa'. Najstarszy zapis formacji MacnbHHqa w interesujšcym nas znaczeniu wynotowała Minikowska (dz. cyt.) z kartoteki słownika staroruskiego pod red. S. G. Barchudarowa w Instytucie Języka Rosyjskiego w Moskwie. Po- chodzi on z r.1543. sl Cnosapb pyccxoro srsbrKa XI Xli IIBB., sbm. 9, M, Mocxea 1982 (wycl,#,- dzi od r.1975). OKRELENIA NIEDZIEL PRZED WIELKIM POSTEM I% dem w liczbie mnogiej (3anycrbr) dopiero z r. 1669. Dlatego pewriie u Srezniewskiego, który obejmuje okres starszy, brak w tym znaczCniu hasła 3anycr#, jest tylko 3anycx# ilustrowany dwoma cytatami. Pierw- szy jest tym samym przykładem z Pier. Let. 3. Drugi dotyczy innego postu (`c#HnHnnoBbl sanycxH'), a pochodzi z Litewskiej Letopisi spod r. 6948, tj. 1440. Natomiast stownik Rosyjskiej Akademu52 ma sanycx# w innym, tylko lokalnym, rosyjskim znaczeniu, zawiera natomiast 3a- nOCF#HTbCfl - `Aonro nOCTHTbCA' ObOk 3BII#OCTHfl'iclTb - `HaziaTb HOCTHli- #arb' (II 96), podczas gdy w obu przytoczonych słownikach staroruskich czasownika takiego nie ma. Słownik staroukraiński53 plur. (tant.?) 3ńnyCTb1- `OCTaHHlŃ TN#(eHb nepep senHxo#HiM nocroM' ilustruje przykładem z r.1498 z Akt Metryki Litewskiej, ale podaje też dwie dalsze sygnatury z tych Akt: z r. 1487 11489 (tu MHCHbl23dnyCTb1 . Formacji zapust'b nie da się wytłumaczyć na tle leksyki staroruskiej. Jest to zapewne cerkiewizm, przybyły tu z Bułgarii zapostv, który w wyniku relacji: syropt,rst#=syrbnv#b zapostb uległ adideacji przypo- minajšcej słoweńskie notowane przez Megisera pust w znaczeniu `post' i przybrał postać zapustv. Analityczny syrnyjb zapuste z elipsš przymiotnika (wpływ Polski nie majšcej syropustu?) zajšł miejsce syropustu, przez słownik staroukraiński nie notowanego (ale słownik ukraiński współczesny cHporr#ycr notuje54; wpływ cerkwi rosyjskiej?). Ostatecznie mamy więc: Dominica na Ukrainie Sexagesima ,# l #,'##...
jagaw7