RYSZARD ŁUŻNY Wychodzšc włanie od takich czy podobnych ogólnych przewiad- czeń, a równoczenie pragnšc pobudzić do głębszych przemyleń nad sprawami z tego zakresu, powołany niedawno, bo na poczštku r. 1982, do życia w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Międzywydziałowy Za- kład Badań nad Kulturš Bizantyńsko-Słowiańskš, obok innych swoich przedsięwzięć natury badawczej, naukowo-organizacyjnej i upowszech- nieniowej, wysunšł projekt spotkania naukowego badaczy interesujš- cych się danš problematykš kulturowš i podjęcia wspólnej nad niš re- fleksji teoretycznej. Pomysł takiego sympozjum spotkał się z dosyć ży- wym odzewem ze strony specjalistów - filologów oraz historyków z wszystkich nieomal orodków naukowych kraju. W obradach sympoz- jum, które odbyło się od 12 do 14 X 1983 r. pod hasłem: "Dziedzictwo słowiańskiego Wschodu chrzecijańskiego a życie kulturalne w Polsce- wczoraj i dzi", zgłosiło swój udział łšcznie 34 autorów referatów i komunikatów, reprezentujšcych, poza Katolickim Uniwersytetem Lu- belskim, uniwersytety bšd Wyższe Szkoły Pedagogiczne w Krakowie, Warszawie, Wrocławiu, Poznaniu, Gdańsku, Łodzi, Lublinie (UMCS), jak również placówki naukowe Polskiej Akademii Nauk (Instytut Sztu- ki, Instytut Słowianoznawstwa, Oddział PAN w Krakowie - Instytut Języka Polskiego), Akademię Teologii Katolickiej; dołšczyły do nich poszczególne osoby zatrudnione w innych jeszcze instytucjach nauko- wych czy kulturalnych. W 29 wystšpieniach referatowych a także w dyskusji plenarnej poruszono bogatš w swoim zróżnicowaniu tematycznym problematykę badawczš; była ona tym bardziej cenna i pouczajšca, że wyrażała bar- dzo różne kręgi zainteresowań, dowiadczenia warsztatowe oraz punkty widzenia uczestników. Ich wspólne wysiłki pozwoliły zrekonstruować szerokš i pojemnš treciowo panoramę tego, co składa się rzeczywicie na cały bogaty i głęboko w kulturze naszej tkwišcy zarówno wczoraj, jak i dzi jeszcze nurt wschodniosłowiański inspirowany chrzecijań- stwem. Przedstawione referaty dały się zgrupować i usystematyzować w 4 następujšcych kręgach tematycznych, odpowiadajšcych 4 głównym dziedzinom czy sferom żyeia kulturalnego: 1) Kociół - życie religijne; 2) Język; 3) Literatura; 4) Sztuka. I tak je tu włanie, w księdze zbioro- wej, stanowišcej pokłosie sympozjum, ogłaszamy. Nie wszyscy jego uczestnicy przedstawić chcieli czy mogli swoje wystšpienia do druku, ZAMIAST WSTĘPU częć z nich zresztš wykorzystała je w inny sposób, ogłaszajšc w tej czy innej postaci gdzie indziej. Słowa szczegcilnej podzięki należš się zwłaszcza tym, którzy podjš- wszy inicjatywę organizatorów byli jej wierni aż do końca, do stadium publikacji materiałów w zbiorowej księdze; powiadczyli oni tym samym swoje autentyczne zainteresowanie tytułowš problematykš oraz zawo- dowo-rodowiskowš solidarnoć. Słowa szczerej wdzięcznoci ze strony organizatorów sympozjum należš się kierownictwu macierzystej lubelskiej uczelni, która # działa- jšc także przez swoje wyspecjalizowane agendy - wykazała wiele życzli- wego zrozumienia, zainteresowania oraz troski wobec pierwszej dużej imprezy naukowej organizowanej przez nowš w tym rodowisku, startu- jšcš dopiero placówkę. Bez tej włanie troski, zainteresowania i po- mocy ani nie odbyłoby się to sympozjum, ani nie miałoby takiego cha- rakteru, nie mówišc już o obecnej publikacji. Ryszard ł,użny Lublin, padziernik 1983 - czerwiec 1985 I. KOCIÓŁ - ŻYCIE RELIGIJNE KS. BOLESŁAW KUMOR KATOLICKI UNIWERSYTET LURELSK1 PROJEKT ORGANIZACYJNEGO ZJEDNOCZENIA KOCIOŁA ŁACIŃSKIEGO I UNICKIEGO W POLSCE W 1789 ROKU Rozłam Kocioła na prawosławny Wsehód i katolicki Zachód na poczštku II tysišc)ecia spowodował podjęcie od XI w. wielu wysiłków zmierzajšcych do przywrócenia jednoci w chrzecijaństwie. W okresie reformy gregoriańskiej zaczšł się formować model unu kocielnej, której podstawš miała być jednoć dogmatyczna w wierze pod przewod- nictwem papieża. Model ten nie był wo)ny od powikłań politycznych, na skutek rozpoczęcia wypraw krzyżowych pod koniec XI stulecia. Obciš- żone zostały też nimi synod unijny grecko-łaciński w Bari (1098) i per- traktacje unijne między Bizanejum a Rzymem za papieży Paschalisa II (1099-1118), Hadriana IV (1154-1159) i Aleksandra III (I159-1181). Opierajšc się na modelu dyskusji nie zrealizowano w tym czasie żadnej unu kocielnej, chociaż ten włanie model miał należeć do przyszłocil. Krucjaty wypracowały nowy model unii koeielnej Kociołów Wsehodu i Zachodu. Była to idea podboju chrzecijańskiego Wsehodu przez katolicki Zachód, a następnie narzucenia hierarehii i obrzšdku łacińskiego prawosławnemu Wsehodowi. Spraw w zakresie różnicy wia- ry nie dyskutowano. Tę formę unii kocielnej po raz pierwszy zastoso- wano na Cyprze (1194) i w całej rozcišgłoci w Cesarstwie Łacińskim w Konstantynopolu po 1204 r.`, a w 1372 r. polecił jš zastosować papież Grzegorz XI na Rusi Halickiej3. W tym ostatnim wypadku polecenia ' W. d e V r i e s, Rom uncl Putriarehate des Osten.s, Freiburg i.B. 19fi3, s. 27-29; C. H e fe I e, Conciliengesehichte. Nach den Quellen bearbeitet, 2. Aufl. 2 besorgt von A. Kniipfler, Bd. 5, Freiburg i.B.18R6, s. 252-254, 567 n., 676 nn. 2 D e V r i e s, dz. cyt. , s. 32 nn. ; H. W o I t e r, Das Pupsttum ac#f der H6he seiner Macht (I198-1216), w: Handbuch der Kirchengeschichte, Hrsg. H. Jedin, Bd. 3, Freiburg i.B. 196ft, s. 191 nn. j B. K u m o r, Grunicc metropolii (halickiej) Iwowskiej w okresie przed- rozbiorowym, "Prawo Kanoniczne",11 (196R), nr 1-2, s. R. KS. BOLESŁAW KUMOR papieskiego nie zrealizowano. Powstałe w ten sposób unie kocielne upadały wraz z panowaniem łacińskim na Wschodzie. W XIl1 stuleciu uformował się model unii koeielnej o charakterze polityczno-jurydycznym. Warunki zawieranych wówczas unii kociel- nych dyktowały bowiem prawie wyłšcznie czynniki polityczne. Zamiast jednoci w wierze akcentowano podporzšdkowanie Kocioła wschod- niego jurysdykcji papieskiej i korzyci polityczne. Taki charakter miała unia kocielna z Bułgariš za cara Kalojana (1204-1235), Serbiš za cara Stefana II (1217-1219)# oraz unia na ziemiach dzisiejszej Polski z księciem Danielem Halickim w Drohiczynie około 1257 r.5 Powstałe wówczas Kocioły unickie były nietrwałe i upadły, gdy zmieniły się wa- runki polityczne. Nowoczesny, doktrynalny model unii kocielnej między Kociołem wschodnim i zachodnim rodził się w XIV stuleciu bardzo powoli, chociaż i tym razem motywy polityczne odgrywały nadal poważnš rolę. Bizantyński Wschód szukał pomocy militarnej na katolickim Za- chodzie przed postępujšcymi wcišż podbojami Turcji i wyrażał chęć przystšpienia do unii kocielnej, ale żšdał gwarancji liturgicznych i dyscyplinarno-prawnych a także wolnej dyskusji nad różnicami dogma- tycznymi na unijnym soborze powszechnym. Takie postulaty wysunšł jako jeden z pierwszych mnich Barlaam, nieoficjalny przedstawiciel cesarza bizantyjskiego Andronika III (1329-1341), a następnie sam cesarz Jan VIII Paleolog i patriarcha ekumeniczny Filoteos (1367). Katolicki Zachód powoli zrozumiał, że do nawišzania kontaktów z prawosławnym Wschodem potrzebna jest znajomoć języków wschod- nich, zwłaszcza greckiego, a także rodowiska etnicznego Wschodu. Wyrazem takiej postawy Zachodu były postulaty P. Dubois zawarte w dziele De recuperatione Terrae Sanctae, napisanym w 1307 r.# W okresie wielkiej schizmy papieskiej Zachód przekonał się o koniecz- noci zwołania soboru unijnego, na którym miano przedyskutować sporne zagadnienia dogmatyczne, co postulowali w każdym wypadku Grecy. O zmianie klimatu między obydwoma Kociołami na przełomie 4 G. B e c k, Die byzantinische Kirche im Zeitalter des Kreuzziige, w: Hand- buch der Kirchengeschichte, Hrsg. H. Jedin, Bd. 3, s.151 n.,191. 5 W. A b r a h a m, Powstanie organizacji Kociola laciriskiego na Rusi, t. 1, Lwów 1904, s. 117-143. # J. H a j j a r, Zwischen Rom und Byzanz. Die Unierten Chriten des Nahen Ostens, Mainz 1972, s.141 n. PROJEKT ZJEDNOCZENIA KOCIOł.A ŁACIŃSKIEGO I UNICKIEGO 13 XIV i XV w. wiadczy fakt, że na zaproszenie cesarza Zygmunta Luk- semburczyka przedstawiciele Kocioła bizantyńskiego wzięli udział w soborze w Konstancji w charakterze obserwatorów i wyrazili goto- woć przystšpienia do unu z Kociołem katolickim#. W takich okolicznociach doszło w 1439 r. do zawarcia unii kociel- nej na soborze powszechnym we Florencji między bizantyjskim Wscho- dem i katolickim Zachodem. Episkopaty Wschodu i Zachodu, korzysta- jšc z równych praw i przywilejów na tymże soborze, przedyskutowały sporne problemy dogmatyczne, liturgiczne, dyscyplinarne i prawno-zwy- czajowe. Po uzgodnieniu tych problemów i w pełni dobrowolnym akcesie do unii kocielnej, papież Eugeniusz IV bullš Laetentur coeli et exultet terra z 6 VIII 1439 r. proklamował uroczycie tę unię z Kocio- łem bizantyńskim#. Objęła ona zasięgiem m.in. Kociół prawosławny na Rusi polskiej i litewskiej, ale na poczštku XVI stulecia wiadomoć unii zanikła. Wypracowane przez unijny sobór florencki dogmatyczne warunki jednoci z Kociołem bizantyńskim stały się podstawš do następnych unii kocielnych. Unie te, zawierane w XVI-XVIl1 w. , miały charakter partykularny, a w Europie zaistniały wyłšcznie w granicach politycznych Polski i Węgier, gdzie były popierane przez władze państwowe. Charakter taki miała całkowicie dobrowolna unia brzeska, zawarta w 1596 r. w Brzeciu nad Bugiem między Kociołem prawosławnym w Polsce i na Litwie a Kociołem katolickim. Jeszcze przed jej uroczy- stym przyjęciem przez episkopat ruski papież Klemens VIII potwierdził jš 23 XII 1595 r. bullš Magnus Dominus et laudabilis nimisy. Po przystš- pieni...
jagaw7