MARIA KARPLUK skiej, Moszyńskiej, Minikowskiej, historyka - L. Bieńkowskiego. Ze- brane wyrazy układajš się w pewne cišgi znaczeniowe. Rozpocznę od okreleń przydawanych Chrystusowi, Jego Matce i więtym: jedynowładzca `monarcha': Mimo tego Chrystusa Pana inszego jedynowtadzce kocielnego w Pimie więtym nie widzimy Odp 142. W SłPXVl,liczne warianty: jedynowładca (2), -właj(d)ca (3), -władecz (3), -władziec (1), wyłšcznie z kronik Bielskiego (r. 1564) i Stryjkow- skiego (r. 1582) w cytatach dotyczšcych ruskich samodzierżców, np. Wasił, wielki knia moskiewski, ktory sie jedynowłajcš wszystkiej Rusi pisał StryjKron 395. Poza tym raz jeden o Bogu w Psałterzu Kochanow- skiego (r. 1579): Przyznajcie, o ziemskie kraje, [...] Władzš i możnoć wiecznemu Jednowłajcy niebieskiemu KochPs 144. W SłStp nie wystę- puje. Kalka gr. #óvapXoS LexByz, por. #óvo5 `jedyny' i aeXw `jestem pierwszym, władam'; strus. edinovlastec# u Nestora pod r.1034 SłR, ts. SłCerk. Wobec różnicy w II członie złożenia: rus. -vlastec# od rzeczow- nikowego vlastb `włoć', a pol. -władziec od werbalnego wład-ać,1 widać, że nie doszło do prostego zapożyczenia. Uważa się jednak, że jedyno- władziec wprowadzony został pod wpływem ruskim2. Bohorodzica `Matka Boska': w cerkwi . Bohorodzice dziesięcinnej, którš był sam Włodymirz zbudował StryjKron 166; po ruskiej Pokro- wie Bohorodzicy [tzn. po odpucie Pokrow Bohorodzicy, przypadajš- cym 1 X3) ib. 760. W SłPXVl panujšcš formš jest Bogarodzica (53), raz występuje Bogurodzica, tylko w StryjKron Bohorodzica (4), np. zbudo- wana była cerkiew . Bohorodzice Piecerskiej StryjKron 185. W SłStp obok Boga- i Bogu- dwukrotnie Bogorodzica z Modlitw Wacława (ok. 1475). Kalka gr. #EozóxS LexByz, por. #EóS 'Bóg` I 'I6XtW,'rEXELY `rodzić'; scs. i strus. Bogorodica SłScs, SłR, SłUkr; zob. też Schum- Gr 29, BudzGr 95, CejtSł 223. W cytatach Stryjkowskiego białoruskie lub ukraińskie h wskazuje na słowo wiernie przeniesione z ruskich latopisów, odnoszšce się do realiów (cerkwi, wišt) ruskich4. Tego sa- I O pol. jedynowładziec, jednowłajca por. F. P e p ł o w s k i, Odczasownikowe nazwy wykonawców czynnoci w polszczynie XVI wieku, Wrocław 1974, s. 231. 2 Tak Pepłowski, dz. cyt., s.114-115, 241, 288; też M. Karpluk, Ojęzy- ku Macieja Stryjkowskiego, historyka i poety z drugiej pofowy XVI wieku, cz. 1 Wrocław 1977, s. 46, gdzie podaję zapisanš wiernie przez Długosza formę ruskš. 3 SłCerk s.v. Pokrovv. ' Nie jedyny to przykład w utworach Stryjkowskiego, por. K a r p 1 u k, dz. cyt., s. 55-59. SŁOWNICTWO CERKIEWNE W POLSZCZYNIE XVI W. 129 mego dowodzi złożenie ze spójkš -o-, niespotykane już w polszczy- nie XVI w. cudotwórca `majšcy moc czynienia cudów': Ormianie [...) przez niejakiego Grzegorza, Cudotworca nazwanego [. . .) wiatłociš wiary niebieskiej owieceni sš5 SJ 302. W SłPXVI cudotworca (7), w tym 4 razy w dziełach Skargi, który wprowadził ten wyraz do języka polskie- go. Kalka gr. #av#azov#YóS LexByz, por. #av#a `cud' i E#Bw `czynię', EeYov `dzieło'; w scs. ćudotvorbcb, np. w SłScs s.v. Grigoru `s. Gregorius Thaumaturgus, episcopus Neocaesareae in Ponto, (#circa 270), festum 17 Novembris': grigora ćjudotvoreca. Stukr. ćjudotvorec z cyt. od 1443 r. SłUkr. Zob. też SchumGr 31, BudzGr 98 i 119, CejtSł 271. Polska for- ma cudotwórca wskazuje na asymilację do rodzimej fonetyki (c-) i mor- fologii (-ca). Szereg terminów dotyczy obrzędów religijnyeh i przedmiotów zwiš- zanych z kultem: liturgija: `msza': szli do cerkwie . Mikołaja i tam z wtadykami i duchowieństwem greckiego Kocioła liturgijej . słuchali SSy Cv; [metropolita Izydor] w naszym kociele łacińskim mszš . abo liturgijg miał ib. E4v; Mitropolit [...) wysłuchawszy służby bożej liturgu . Ant 26. W SłPXVI liturija a. liturgija (22) w ogólnym znaczeniu `oficjalnych obrzędów rel. i ceremonii kocielnych, zewnętrznych form kultu itd.' Jedynie ks. Wujek zaznacza, że: Grekowie ofiarę mszej więtej litourge- jš zowš WujNT 452. Z gr. #E#zoveyia LexByz, w scs. litourgija `msza', strus. liturgija w cyt. od 1057 r. SłR, od 1448 SłUkr. Por. też BudzGr 124, FBGr 121, MoszZap 104. Dłużej musimy zatrzymać się przy słowie cerkiew funkcjonujšcym w XVI w. w dwu podstawowych znaczeniach: społecznoci religijnej i budowli sakralnej, oraz niespotykanych dzi zakresach, gdyż odnoszo- ne było wówczas do kocioła katolików i protestantów, cerkwi obrzšdku wschodniego, a nawet synagogi wyznania Mojżeszowego. Ten szeroki zakres użycia, zawiadczony przez SłPXVI, tłumaczy się wielowieko- wym zadomowieniem wyrazu. Na lubelskim sympozjum zajšł się nim p. doc. J. Reichan#. Tu dodam parę cytatów z XVI w.; pisze więc 5 Nb. apostołem Ormian był inny w. Grzegorz: Illuminator (#v.ioz#e), episco- pus et apostolus Armeniae Maioris (obiit inter annos 325-330), memoria in Oriente 30. Septembris, in Occidente 1. Octobris, por. SłScs s.v. Grigora. 6 W referacie Wyraz "cerkiew" w gwarach polskich, dajšcym więcej niż zapowiadał tytuł. Wspomniana tam forma cerekwia nawišzuje do archaicznego MARIA KARPLUK Rej: abymy w cerkwi bożej tym językiem mowili, ktoremu wszyscy zrozumieli RejPos A6v; Orzechowski: wyznawamy być jednę, więtš, powszechnš i apostolskš Cerkiew OrzRozm F3; relacjonuje z wyprawy moskiewskiej Kochanowski: w Michajłowie (. . .] kędy była archanijoła więtego cerkiew Michaiła KochJez B4; informuje kronikarz Bielski: w cerkwi swej Żydowie chowajš dziesięcioro boże przykazanie BielKron 465; tłumacz Biblii Budny: Ty, Cerkwi izraelska, nie dasz się uhamować w nauce BudBib I 374b. Jednak liczbowo nad cerkwig (62 przykłady w SłPXVI) przeważa kociół (10.004). W przytoczonych w SłPXVl cytatach kocióf (bez do- datkowego okrelenia grecki) odnosi się do cerkwi 32 razy. Pisze np. A. Glaber w tłumaczeniu dzieła Miechowity Descriptio Sarmatiarum Asianae et Europianae: było też w Kijowie kociołow albo bożnic [ecclesias) kosztownych więcej niż trzysta MiechGlab 5; podobnie inni: wielki ksišdz moskiewski Iwan, gdy Kozań wzišł, a kociołow tam nabudował, kazał [...] nakupić ksišg do onych nowych kociołow BudNT przedm. c5v; [Wołodymirz) zmurował cerkiew Bohorodzicy (marg.) Kocioł Bohorodzice w Kijowie StryjKron 165; [Wołodor] w Przemylu w kociele w. Iwana [...) pochowan ib. 210. Jak wyglšda sprawa synonimicznoci cerkiew - kociół w polemikach unijnych z końca XVI w.? Widzimy, że obok równoległych użyć, jak np. Jeliby kto oprocz katolickiej cerkwie zborzyska jakie czynił i tam sprawy kocielne odprawował, takowy niech będzie przeklęty Ant 28, występuje u tego samego autora - H. Pocieja - tekst odnoszšcy się wyranie do cerkwi obrzšdku wschodniego: Kto na sejmach [...] o to mowił, kiedy cerkwie od heretykow-apostatow na stajnie, na chlewy obracano? Kto za władyki i za ich duchowieństwo, za popy biedne słowo przemowił (...] kiedy dobra cerkiewne i nadania ich odejmowano Ant 77. Także Skarga pisze: weszli do cerkwie . Mikołaja [...] Potym poszli do kocioła Panny Maryjej łacińskiego obrzędu SSy B3v. Nie badałam jeszcze polemicznych tekstów z XVII w., ale zdaje się, że zróżnicowanie wtedy się włanie dokonuje, por. tekst (Smotryckie- ; go?) z r.1608: Nie mowię o tych, ktorzy stawszy się apostatami Cerkwie # deklinowania tego wyrazu: cyrki, cyrekwie..., widoczne to też w nazwach miejsco- wych: Cyrki (XIII w.), Cerekiew, por. W. T a s z y c k i, Pierwiastek chrzecijański w polskich nazwach miejscowych, [przedruk z "Collectanea Theologica" 18, 1937,) w: Rozprawy i studia polonistyczne, t. I, Wroctaw 1958, s. 271-273. SŁOWNICTWO CERKIEWNE W POLSZCZY#.NTF XVT W l ?1 . wschodniej tę przewiędłš (złoliwa kontaminacja: przewiętš i przemierdłš) z Kociofem waszym unijš przyjęli SmA 40. Tak więc na przykładzie cerkwi obserwujemy historię wyrazu po- chodzenia greckiego (por. gr. xv#taxó5 `należšcy do pana' od xv##oS `pan'), który do zachodnich Słowian przyszedł z germ. *kirikó do bałkańskich z ludowej greki# i oznaczał pierwotnie wištynię, dom boży. Odróżnianie od kociofa (rzymskiego) daje się w polszczynie zauważyć dopiero od ostatniej ćwierci XVI w. Zob. też HrabEl 109-110, SchumGr 31, MargKoch 154, MinUkr 33. krzest. Jedyny pisarz, Stanisław Orzechowski, gente Ruthenus natione Polonus, zdawał sobie sprawę z etymologicznego zwišzku mię- dzy wyrazami krzest i krzyż: bez którego znaku, jesli człowiek wierzy, jesli sie też krzci - krzest jego krztem zwanem być nie może, bo bez krzta, to jest bez krzyża jest, który po słowiańsku krztem zowš OrzQuin #3 (za SłPXVl). Rzeczywicie w scs. krbstv znaczy `krzyż', ale także `_#hrzest' StScs#; stukr. kreste z cyt. od 1386 r. SłUkr. Powtarzajšce się w kronikarskich relacjach z Rusi chrzes(t)ne cało- #?anie, np. knia moskiewski Bazyli (. . .) Potwierdził za z Witołtem ierwsze stanowienie I chrzesnym całowaniem przymierza zamknienie jRkp 221; aby sam knia wielki Dymitr z metropolitem i z bojary swoTmi po chrzestnym całowaniu przysięgę uczynił StryjKron 421- jest dokładnym przejęciem z ruskich latopisów wyrażenia krestno e c efova- >#e `przysięga potwierdzona ucałowaniem krzyża' SłR s.v# k stnyj, SłUkr cyt. od 1498 r. ;# Z nazw ksišg cerkiewnych odnotujmy wymieniony przez Budnego #ostof (za SłPXVI): w licie . Pawła [...) w zaczale 135 i w zaczale9 ł#6 (. . .) napisano: "W siemi let sut" [. . .] ano ma być "Wsia mi let T# sut" o w g kiewskim Apostole BudNT c5v; do Apostofa w isano ib. #-ů8v anó6Zo#o5, który ma też znaczenie `Listy apostolskie # Por. Słownik prastowiaaski, pod red. F. Sławskiego, t. 2, Wrocław 197fi. s Tu też przytoczono objanienie: kr#ste `chrzest' wg P. Skoka der wat od stbjanine, wg V. Machka od kr#,rtiti. Por. też BudzGr 118, gdzie mowa o kr#sr# ...
jagaw7