MATERIAŁY DO DZIEJÓW SEJMU CZTEROLETNIEGO INSTYTUT HISTORII POLSKIEJ AKADEMII NAUK MATERIAŁY DO DZIEJÓW SEJMU CZTEROLETNIEGO TOM V Opracowali i przygotowali do druku JANUSZ WOLINSKI, JERZY MICHALSKI, EMANUEL ROSTWOROWSKI WROCŁAW —WARSZAWA —KRAKÓW ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK 1964 mm HISIIIKZW l«w«* tarza Redaktor Ewa Raczkowiak Redaktor techniczny Jacek Sikorski Printed in Poland Zakład Narodowy im. Ossolińskich—Wydawnictwo. Wrocław 1964 r. Wyd. I. Nakład 6004-150 egz. Obj. ark. wyd. 31,15t ark. druk. 28, ark. form. Al 37,24. Papier druk. sat. kl. III, 70 g, 70x100. Oddano do składania 21 XI 1963. Podpisano do druku 13 VIII 1964. Druk ukończono w sierpniu 1964. Zam. 1255/63. Wrocławska Drukarnia Naukowa — W-9. — Cena zl 70.— OD WYDAWCÓW Tom niniejszy kończy serią czterech tomów (II—V, z ciągłą numeracją publikowanych pozycji) Materiałów poświęconych sprawie miejskiej. A więc o jeden tom więcej, niż zapowiadaliśmy w roku 1959 we wstępie do rozpoczynającego serię tomu II (s. V). Przewidywaliśmy wówczas, że w ostatnim tomie poświęconym sprawie miejskiej znajdzie się chronologiczne zestawienie cytowanych i wzmiankowanych konstytucji i przywilejów oraz indeks rzeczowy dla całej serii. Jednak wobec decyzji, że po ukończeniu sprawy miejskiej przystąpimy do publikacji materiałów dotyczących sprawy żydowskiej, wypadło zmodyfikować koncepcję wykazu aktów prawnych oraz indeksu rzeczowego. Ze względu na bardzo ścisły związek między sprawą miejską i kwestią reformy położenia prawnego ludności żydowskiej będzie dogodniej objąć wyżej wzmiankowanym wykazem i indeksem łącznie całość materiałów miejskich i żydowskich. Bowiem tak jak w ogłoszonych dotąd tomach znajduje się już obfity materiał do sprawy żydowskiej, tak w tomie poświęconym sprawie żydowskiej znajdują się teksty dotyczące pośrednio sprawy miejskiej, a również i chłopskiej. Ponadto w ciągu dziesięciolecia, które upłynęło od przygotowania I tomu Materiałów, wyłoniła się pewna ilość nowych tekstów, koncepcji i ustaleń (zwłaszcza odnośnie do sprawy chłopskiej), które zasługują na uwzględnienie w postaci suplementów. Wszystkie te względy skłaniają nas do potraktowania kolejnych tomów poświęconych sprawom: chłopskiej, miejskiej i żydowskiej, jako jednej serii obejmującej podstawową problematykę społeczną doby Sejmu Czteroletniego. Dlatego też zdecydowaliśmy się zamknąć tę szerzej pojętą serię osobnym zeszytem (obejmującym suplementy, zestawienie konstytucji i przywilejów oraz indeks rzeczowy), który ukaże się po opublikowaniu materiałów do sprawy żydowskiej. Objęte niniejszym tomem materiały pochodzą z okresu od wyborów miejskich z pierwszej połowy sierpnia 1791 do lipca 1792 r. (praktycznie rzecz biorąc, do wybuchu wojny polsko-rosyjskiej i zalimitowania sejmu). Zasady przyjęte dla datowania i ustalania kolejności tekstów przed- stawiliśmy we wstępach do tomu. II (s. IV) i IV (s. 5). Na tym miejscu wypada jednak zwrócić uwagę na dwie grupy tekstów odnoszących się do tzw. „sejmików miejskich", w których układzie kryterium chronologiczne podporządkowaliśmy kryterium związków terytorialnych. Publikację materiałów tyczących wyborów sierpniowych (nry 213— —269) rozpoczęliśmy od wydziału warszawskiego, do którego odnoszące się pozycje (nry 213—221) zostały podane w tomie poprzednim. Wysuwając ze zrozumiałych względów na pierwsze miejsce Warszawę, wyminęliśmy przyjętą współcześnie oficjalną kolejność staropolską, stawiającą na pierwszym miejscu prowincję małopolską, potem wielkopolską, na końcu litewską. Pozostały materiał grupujemy jednak według ówczesnej kolejności wydziałów. Na 22 istniejące w sierpniu 1791 r. wydziały znaleźliśmy materiał do 11. Materiał to bardzo niejednolity. Obok urzędowych protokołów i instrukcji znajdują się tu luźno drukowane mowy, półliterackie opisy, materiały o charakterze korespondencyjnym. W ramach wydziałów teksty grupujemy chronologicznie: od miejskich zebrań elekcyjnych pierwszego stopnia, poprzez uroczystości związane z zaprzysięganiem Konstytucji, do elekcyjnych zebrań wydziałowych i otwarcia wydziałowych sądów apelacyjnych. Pozycje zawierające materiał do dłuższego okresu wysuwamy na początek danego wydziału (np. dla wydziału poznańskiego nr 251). W niejednolity sposób reprezentowane w naszym materiale wydziały szeregujemy więc (poza Warszawą) w następującej oficjalnej kolejności: Prowincja małopolska: wydział krakowski (Kraków, Kazimierz, Kle-parz, zebranie wydziałowe, sąd apelacyjny), wydział lubelski (sąd apelacyjny), wydział łucki (Łuck, zebranie wydziałowe), wydział żytomier-ski (Skwira, zebranie wydziałowe, Czerkasy), na końcu, jako powołany osobną uchwałą, wydział sandomierski (zebranie wydziałowe). Prowincja wielkopolska: wydział poznański (Poznań, Skwirzyna, zebranie wydziałowe), wydział gnieźnieński (zebranie wydziałowe), wydział łęczycki (Łęczyca, zebranie wydziałowe), wydział sieradzki (Piotrków, zebranie wydziałowe). Prowincja litewska: wydział wileński (Troki, zebranie wydziałowe), wydział grodzieński (Merecz). Analogiczną kolejność zachowaliśmy grupując materiały związane z zebraniami elekcyjnymi („miejscowymi" i „ogólnymi") z kwietnia 1792 r. (nry 343—357), gdzie mamy reprezentowane miasta z wydziałów: warszawskiego, krakowskiego, lubelskiego, winnickiego, kamieniec-kiego, gnieźnieńskiego, sieradzkiego i wileńskiego. Ze względów metodycznych zrezygnowaliśmy z publikowania ekscerptów z korespondencji nie związanej instytucjonalnie z miastami (t. IV, s. 5), uznaliśmy natomiast za celowe szeroko uwzględnić pod- kanclerską korespondencję Kołłątaja z miastami. Wprawdzie mamy tu sporo spraw partykularnych, ale zbieganie się tych spraw w ręku Kołłątaja stanowi ważny element w sytuacji ogólnokrajowej, a to zarówno ze względu na jego urząd, jak i od lat pierwszoplanową rolę w kształtowaniu sprawy miejskiej. Publikacja podkanclerskiej korespondencji Kołłątaja z miastami wydała się nam celowa i z tego względu, że skromną ilościowo jej pozostałość można było wydać w sposób możliwie pełny. Oczywiście niemożliwe byłoby danie analogicznej publikacji z akt Komisji Policji O. N., które obok materiałów procesowych stanowią podstawowe źródło do historii miast w ostatnim roku Sejmu Czteroletniego. Natomiast poza korespondencją Kołłątaja źródłem epistolarnym reprezentatywnym dla sprawy miejskiej i nadającym się do względnie pełnej publikacji jest korespondencja magistratu Krakowa. Szeroko już korzystaliśmy z tego źródła w poprzednich tomach, ale obecnie zyskuje ono szczególny charakter. Archiwum krakowskie zachowało jedyną znaną nam długotrwałą wymianę listów między miastem i jego plenipotentem na sejm. W korespondencji magistratu z plenipotentem miast wydziału krakowskiego i komisarzem policji Jagielskim jest mowa o wielu sprawach czysto partykularnych, których nie uwzględniamy. Sądzimy jednak, że ten wybór, który nam się wydało celowe ogłosić, poprzez sprawy partykularne obrazuje w sposób unikatowy stosunek: miasto — plenipotent w ustroju Trzeciego Maja. W korespondencji Krakowa dużo miejsca zajmuje sprawa żydowska. Ze względu na zachowanie kontekstu uznaliśmy jednak za celowe podać odnośne dokumenty tutaj, a nie odkładać ich do tomu poświęconego sprawie żydowskiej. Obok korespondencji z Jagielskim zasłużyły na publikację relacje Michała Wotowskiego. Nie tyle ze względu na sprawę miasta Kazimierza (choć sprawa ta oparła się o sejm, a więc zyskała ogólniejsze znaczenie), ile jako ilustracja, jak sobie wysłannik miasta radził w stolicy i do jakich ludzi docierał. l MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE 222 [PROTOKÓŁ ELEKCJI DEPUTATÓW KRAKOWA NA ZEBRANIE WYDZIAŁOWE] l—5 sierpnia 1791 WAP Kr., Arch. M. Krakowa 1263, s. 3—16. Oblata wniesiona 8 sierpnia 1791 przez Józefa Bekierskiego, asesora zebrania elekcyjnego, do księgi pt. „Protokół elekcyj prawem wyrażonych, w mieście wydziałowym Krakowie odbytych, od dnia l miesiąca sierpnia 1791 zaczęty". Działo sią to w ratuszu krakowskim, dnia prawem przepisanego l miesiąca sierpnia roku 1791. W dopełnieniu prawa przez Najjaś. Stany Skonfederowane Rzeczypospolitej Polskiej na sejmie warszawskim dnia 18 miesiąca kwietnia roku bieżącego 1791 łaskawie dla miast ustanowionego, gdy na dzień dzisiejszy elekcyja deputatów do wybrania plenipotenta na sejm i sędziów apelacyjnych na dzień 10 miesiąca i roku bieżących odprawić się mającego jest wyznaczona, stosując się do prawa zapadłego dla zgromadzenia obywatelów miasta tego i jurysdykcyj przyległych, następującą elekcyja dzwon ratuszny przez pół godziny ósmej rannej brzmiący ogłosił. Po którym ogłoszeniu szlachetni prezydent, radni, urzędnicy i obywatele miasta niniejszego na ratusz zgromadziwszy się, szlachetny Jan Chryzostom Całczeński prezydent, jako natenczas w tym mieście najpierwszy urzędnik, zagaił ten akt zaczynający się, zachęcając mową swoją do uskutecznienia prawa zapadłego, a zważając miejsce w ratuszu szczupłe dla objęcia obywatelów i przyzwoitego odbycia elekcyi, zapisawszy akt w ratuszu, mającą odprawić się pomienioną elekcyja w kościele pod tytułem Sw. Piotra ł Pawła apostołów w Krakowie wystawionego oświadczył oraz zeńścia [s] się w miejsce naznaczone upraszał *, jakoż natychmiast tak magistrat, jako i obywatele miasta do namienionego kościoła zgromadzili się. 1 Zob. nr 233. 12 Zaczynając zatem wzwyż wyrażony szlachetny prezydent dzieło elekcyi prawem wyznaczone, do odbycia tej porządnego mową swoją zachęcał i dla uwiadomienia obywatelstwa prawo przez Najjaś. Stany pod tytułem „Urządzenie wewnętrzne miast" i przywilej Najjaś. Pana szczęśliwie panującego pod dniem 5 miesiąca lipca roku bieżącego w Straży wydany pisarzowi i sekretarzowi miasta tego czytać w obecności zgromadzenia zalecił2. Po przeczytaniu prawa i przywileju, gdy obywatelom zdawało się, aby wszyscy przysięgę na posłuszeństwo Najjaś. Monarsze swemu, Stanom S...
jagaw7