Antoni Czubi�ski Pozna� WOJNY W DZIEJACH �WIATA XIX I XX WIEKU 1. UWAGI WPROWADZAJ�CE Wojna jest zjawiskiem niezmiernie skomplikowanym i kontrowersyjnym. Towarzyszy ona ludzko�ci od jej zarania stanowi�c najwy�szy przejaw rywalizacji i walki od wa�ni plemiennych poczynaj�c poprzez wojny dynas- tyczne, religijne, rasowe, wojny o �r�d�a surowc�w i rynki zbytu towar�w, o przestrze� do �ycia, o wp�ywy i w�adz� w regionie lub skali globalnej, o panowanie w �wieciel. Pisano o wojnach prowadzonych z przyczyn bio- logicznych i etycznych, o wojnach rasowych i geopolitycznych, o wojnach zrodzonych na tle demograficznym. Od czas�w Clausewitza wojn� uznano za przed�u�enie polityki prowadzonej przy pomocy innych �rodk�w2. Zdaniem B. Mi�kiewicza "Wojna to zdarzenie historyczne, kt�rego tre�� wype�nia kon- flikt spo�eczny, rozstrzygany przy u�yciu takich �rodk�w przemocy jakimi dysponuj� strony prowadz�ce dzia�ania zbrojne ... ." Przyczyn� wojny "mog� by� zar�wno sprzeczno�ci tkwi�ce w stosunkach gospodarczych, spo�ecznych, 1 R. Aron, Paix et guerre entre 1e nation Paris, 1962; B. Chocha, J. Kaczmarek, Wojna i doktryna wojenna. Warszawa 1980; M. Hovard, Wojna w dziejach Europy, Wroc�aw, 1990; B. Mi�kiewicz, O metodyce bada� historyczno-wojskowych, Pozna�, 1961; A. Toynbee, Wojna i cywilizacja. Warszawa 1963; J. Wiatr, Socjologia wojny. Przedmiot i metoda. Studia Socjolo- giczne, nr 2/1962, s. 211-229. 2 C. Clausewitz, O wojnie. Tom 1-2. Warszawa 1958. Nowe pe�ne wydanie: Carl von Clau- sewitz, O wojnie ksi�gi: I-VIII. Lublin, 1995. 20 Antoni Czubi�ski politycznych jak i ideologicznych"3. Szczeg�ln� rol� w powstaniu i rozwoju wojen w czasach nowo�ytnych spe�niaj� zjawiska zwi�zane z rozwojem gospodarczym i przeludnieniem. Jak stwierdza Paul Kennedy "Ju� wcze�niej zauwa�ono, �e za wieloma wstrz�sami historycznymi - zaborcze wyprawy Wiking�w, ekspansja Anglii el�bieta�skiej czy rewolucja francuska, Welt- politik Wilhelma, niepokoje gn�bi�ce dzi� Ameryk� �rodkow� i �rodkowy wsch�d - kryje si� dzi� dr�cz�cy problem eksplozji demograficznej i cz�sto trudno�ci z wch�oni�ciem rosn�cej liczby energicznych m�odych m�czyzn. Niekiedy nie spe�nione oczekiwania nowej generacji dawa�y pocz�tek gwa�- tom i rewolucjom..."4 O wyniku wojen decydowa�y r�ne czynniki. "Tryumf lub za�amanie si� kt�regokolwiek z wielkich mocarstw - pisze Kennedy -jest z regu�y skutkiem d�ugotrwa�ych walk toczonych przez jego si�y zbrojne, lecz jest tak�e konsek- wencj� mniej lub bardziej sprawnego wykorzystywania przez pa�stwo potenc- ja�u gospodarczego w czasie wojny w szerszej perspektywie tego, czy w dziesi�- cioleciach poprzedzaj�cych konflikt gospodarka danego kraju umacnia�a si� czy te� s�ab�a w por�wnaniu z gospodark� innych czo�owych pa�stw"5. Wojny rozwi�zywa�y wiele trudno�ci i sprzeczno�ci ale te� powodowa�y wiele strat i zniszcze�. By�y one inspirowane i zwalczane. Mia�y zawsze grono wybitnych zwolennik�w i przeciwnik�w. Genera� Erich Ludendorf stwierdzi�, �e: "Wojna jest rzeczywisto�ci�, rzeczywisto�ci� najwa�niejsz� w �yciu naro- du"6. Inni zwolennicy wojen dowodzili, �e s� one najbardziej s�uszn� i m�sk� form� rozwi�zywania spor�w i sprzeczno�ci. Twierdz� oni, �e wojny wywieraj� pozytywny wp�yw na kszta�towanie charakter�w i woli, oczyszczaj� atmosfer� w stosunkach mi�dzyludzkich, reguluj� przyrost demograficzny, zmuszaj� do wysi�ku i stymuluj� proces rozwoju spo�ecze�stwa''. Przeciwnicy wojen pot�piaj� je z powodu brutalno�ci, powodowanych strat i zniszcze� a zw�aszcza z powodu towarzysz�cego im zdziczeniu obyczaj�w i demoralizacji, kultu si�y i przemocy itp. W czasie wojen nabierano specyficznych do�wiadcze� i kszta�towano co raz to nowsze koncepcje i doktryny stosowania przemocy. Ka�da epoka kszta�towa�a w�asny styl i metod� walki. Na prze�omie XVIII i XIX wieku szczeg�ln� rol� w tym zakresie spe�niali Francuzi z Napoleonem na czele. a B. Mi�kiewicz, W sprawie pochodzenia wojen. W: Ars historica. Prace z dziej�w pow- szechnych i Polski, Pozna�, 1976, s. 102; O metodyce bada�..., s. 10. ' P. Kennedy, U progu XXI wieku (przymiarka do przysz�o�ci). Londyn, 1994, s. 46. s P. Kennedy, Mocarstwa �wiata. Narodziny, rozkwit, upadek. Warszawa 1994, s. 7. ojna totalna. Warszawa 1959, s. 19. ' B. Mi�kiewicz, O metodyce bada�..., i ten�e, W sprawie pochodzenia wojen. W: Ars Histo- rica, s. 101-108. a Europa i �wiat w epoce Napoleo�skiej, pod. red. M. Senkowskiej-Gluck, Warszawa 1977; E. Tarle, Napoleon. Warszawa 1946; A. Zahorski, Sp�r o Napoleona we Francji i w Polsce. Warszawa 1974. Wojny w dziejach �wiata XIX i XX wieku 21 W XIX wieku na czo�o wysun�li si� Prusacy i Niemcy. Uchodzili oni w tym czasie za nar�d najbardziej zmilitaryzowany, sk�onny do wojen oraz predys- ponowany do kszta�towania doktryn wojennych9. Mniejsz� rol� spe�niali Anglicy, Rosjanie, Japo�czycy i Amerykanie. Stopniowo uczyli si� oni r�wnie� nowoczesnego rzemios�a wojennego'o. 2. ROLA WOJEN W PROCESACH ROZWOJOWYCH XIX WIEKU Wojny Napoleo�skie zako�czy�y XVIII wiek. Kongres Wiede�ski w 1815 r. wprowadzi� �wiat w XIX wiek, wiek pary i kolei �elaznej. Narody europejskie wyczerpane d�ugoletnimi krwawymi zmaganiami wojennymi nie mia�y si�y do dalszej walki. Przez szereg lat w Europie panowa� wzgl�dny spok�j. Pod opiek� �wi�tego Przymierza zbierano si�y do nast�pnych wojen. Rozwijano przemys� i unowocze�niano rolnictwo. W Europie rozwija� si� kapitalizm. Przoduj�ce w rozwoju gospodarczym pa�stwa europejskie podbija�y kolonie w Azji, Afryce i Ameryce �aci�skiej. Wojny kolonialne nie anga�owa�y zbyt wielu si�. Niekiedy mia�y one bardzo krwawy charakter. Nie mia�y one jednak wi�kszego znaczenia politycznego. Pomaga�y one roz�adowa� wyst�puj�ce w Europie przeludnienie i podkre�la�y przoduj�c� rol� mocarstw europejskich w XIX-wiecznym �wiecie. W samej Europie dojrzewa�y ruchy nacjonalis- tyczne i narodowo-wyzwole�cze. Jako pierwsi wyst�pili Serbowie, kt�rzy ju� w 1804 r. podj�li d�ugotrwa�� walk� z Turcj� o odzyskanie niepodleg�o�ci. W �lad za nimi posz�y inne ludy ba�ka�skie". Wielk� rol� w przekszta�caniu XIX wiecznej Europy odegra�a rewolucja lat 1848-1849 zwana Wiosn� Lud�w. Umocni�a ona tendencje narodowo-wy- zwole�cze, przyspieszy�a proces rozpadu pa�stw wielonarodowo�ciowych i kszta�towania pa�stw bardziej jednorodnych narod�w. W rewolucji tej szcze- litarismus in Geschichte and Gegenwart. Studien, Probleme, Analisen. Herausgeberkollektiv: K. Nuss i n. Berlin, 1980; A.J. Kami�ski, Militaryzm niemiecki. G��wne zagadnienia spo�eczne i polityczne. Warszawa 1962; Kurzer Abriss der Militargeschichte. V�n den Anfange der Geschichte des deutschen Volkes bis 1945. Autorenkollektiv: F. G�rster i in. Berlin 1974. 'toria powszechna 1789-1918. Warszawa 1981; Dziesi�� wiek�w Europy. Studia z dziej�w kontynentu. Red. tomu J. �arnowski, Warszawa 1983; Europa i �wiat w epoce restauracji, romantyzmu i rewolucji 1815-1849. Praca zbiorowa pod red. W. Zajewskiego. Tom 1-2, Warszawa 1991; G.W.F. Halgarten, Imperialismus vor 1914. Munchen, 1951; Historia polityczna Dalekiego Wschodu od ko�ca XVI wieku do 1945 roku. Opr. A. Narocznicki i in. Warszawa 1982; P. Kennedy, Mocarstwa �wiata...; Osnowyje problemy istorii S Sz A w amierkanskoj istoriografri 1861-1918 gg. Moskwa, 1974; A.J. Taylor, The Strugle for Mastery in Europa 1948-1918. Oxford, 1957; J.L. Waliach, Kriegs-theorien. Ihre Entwicklung im 19 and 20. Jahrhundert. Frankfurt a. M., 1972. " J. Skowronek, Sprzymierze�cy nasad�w ba�ka�skich, Watszawa, 1983; Europa i �wiat... 22 Antoni Czubi�ski g�ln� rol� spe�ni�a Rosja carska, kt�ra t�umi�c w 1849 r. powstanie w�gier- skie przed�u�y�a egzystencj� wielonarodowo�ciowej monarchii Habsburg�w o ca�e 70 lat' z. W 1861 r. po serii wojen zjednoczy�y si� W�ochy' 3, a nast�pnie przyspieszony zosta� proces jednoczenia Niemiec. Szczeg�ln� rol� w procesie tym odegra� Otto von Bismarck, kt�ry sta� na stanowisku, �e zjednoczenia nie osi�gnie si� w drodze dyskusji parlamentarnych lecz tylko przemoc� przy pomocy "krwi i �elaza"' 4. Zapowied� t� zrealizowa� w toku trzech wojen: 1864 r., 1866 r. i 1870-1871 r. Przy pomocy tych wojen spowodowa� on likwi- dacj� rozbicia Niemiec na wiele zwalczaj�cych si� wzajemnie pa�stewek, utworzenie wielkiego, jednolitego narodowo pa�stwa niemieckiego w centrum Europy, usuni�cie Austrii z Rzeszy i w konsekwencji przekszta�cenie jej w Austro-W�gry, os�abienie Francji i generaln� zmian� uk�adu si� politycznych w Europie' 5. Wojny spowodowa�y wi�c wybitnie kreuj�c� rol�. Zmiany spowodowane przez Bismarcka w latach 1864-1871 prowadzi�y w konsekwen- cji do wielkiego konfliktu w skali globalnej. Za nim do niego dosz�o powa�ne zmiany nast�pi�y te� na terenie Ameryki i Azji. W 1861 r. w Stanach Zjedno- czonych wybuch�a wojna secesyjna' 6. Wojna ta trwa�a 4 lata, poch�on�a wiele ofiar i zako�czy�a si� kl�sk� secesjonist�w. W czasie wojny poleg�o 118,5 rys ludzi, a 636 tys. os�b odnios�o rany. Na skutek tych ofiar Stany zachowa�y jedno�� polityczn�'''. Zwyci�stwo przemys�owej P�nocy nad niewolniczym, plantatorskim Po�udniem spowodowa�o rekonstrukcj� ca�ego systemu, przy- spieszenie proces�w kolonizacyjnych i urbanizacyjnych a w konsekwencji przekszta�cenie ca�ego pa�stwa w mocarstwo' . Ju� w 1867 r. Stany zakupi�y od Rosji Alask�. W latach 80-tych skolonializowa�y przylegaj�ce obszary na Zahodzie Stan�w (Dziki Zach�d) i podj�y ekspansj� oceaniczn� wypiera- j�c stare europejskie pa�stwa kolonialne z podbitych wcze�niej obszar�w kolonialnych. Tw�rc� ameryka�skiej doktryny nawalizmu by� admira� Alfred Thayer Mahan (1840-1914). Dowodzi� on, �e wyst�puje �cis�a zale�no�� pomi�dzy si�� morsk� i mocarstwow� pozycj� pa�stwa w skali globalnej' 9. 'z s. Kalembka, Wiosna Lud�w w Europie. Warszawa 1991. '3 A. Ostrowski, Garibaldi, Warszawa 1969. '4 E. Engelberg, Bismarck. Urpreuse und Reichsgrunder, Berlin, 1985. 's J. pajewski, Niemcy w cz...
jagaw7