CW VII – Polska Rzeczpospolita Ludowa: ewolucja systemu politycznego
Ad 1. Cezury czasowe
22 lipca 1944- ogłoszono powstanie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, który - przy pomocy władz sowieckich - objął władzę na terytorium Polski zajętym przez Armię Czerwoną. Rocznica tego wydarzenia będzie w PRL obchodzona jako dzień święta narodowego.
Lipiec 1944 - styczeń 1945 - na terenach zajętych przez Armię Czerwoną dokonywane jest rozbrajanie i internowanie oddziałów Armii Krajowej. Równocześnie trwa rozbudowa organów władzy PKWN, w tym urzędów bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej, tworzą się struktury organizacyjne partii związanych z PKWN, zwłaszcza Polskiej Partii Robotniczej. Przeciwnicy nowej władzy pozbawieni są praw obywatelskich. Rozpoczyna się jednak odbudowa kraju za zniszczeń i tworzenie elementarnych warunków dla życia codziennego, otwierane są szkoły, szpitale i uruchamiane fabryki. W październiku rozpoczyna się reforma rolna - majątki ziemiańskie dzielone są między chłopów.
21 czerwca 1945 - w Moskwie ogłoszono wyrok w procesie 15 przywódców Polski Podziemnej, porwanych w marcu przez władze radzieckie.
28 czerwca 1945 - utworzono Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej zdominowany przez działaczy PKWN. Stanisław Mikołajczyk, były premier rządu polskiego w Londynie, objął stanowisko wicepremiera, a kierowane przezeń Polskie Stronnictwo Ludowe będzie główną siłą legalnej opozycji.
30 czerwca 1946 - referendum ludowe
19 stycznia 1947 - w warunkach terroru odbywają się wybory do Sejmu, które dają absolutne zwycięstwo PRL i jej sojusznikom. Odrzucono protest PSL dotyczący fałszerstw wyborczych.
15 - 22 grudnia 1948 - powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej przez połączenie PPR i Polskiej Partii Socjalistycznej, utworzonej w 1944 r. w Lublinie.
22 lipca 1952 - uchwalenie Konstytucji PRL z poprawkami wprowadzonymi przez Stalina. – faktyczny POCZĄTEK PRL
5 marca 1953 - śmierć Józefa Stalina otwiera okres walki o władzę na Kremlu i "odwilży", czyli zmniejszania represji i złagodzenia cenzury.
5 grudnia 1953 - ucieczka na Zachód jednego z szefów UB płk. Józefa Światły, który od września 1954 przez Radio Wolna Europa będzie opowiadał o różnych zbrodniach władz komunistycznych.
21 lipca 1955 - otwarcie Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie - prezent "narodu radzieckiego" dla narodu polskiego.
14 - 27 lutego 1956 - XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, na którym I sekretarz Nikita Chruszczow wygłasza tajny referat o zbrodniach Stalina.
28 czerwca 1956 - w Poznaniu robotnicy wychodzą na ulice, a protest ekonomiczny przekształca się w wielką demonstrację polityczną, potem zaś w walki z siłami bezpieczeństwa. Wystąpienie poznańskie stłumione zostało przez wojsko. Zginęły 74 osoby.
19 - 21 października 1956 - VIII Plenum KC PZPR wybiera na I sekretarza partii Władysława Gomułkę, byłego sekretarza generalnego Polskiej Partii Robotniczej, więzionego w latach 1951 - 54. Obradom VIII Plenum KC PZPR towarzyszą na terenie całej Polski, a szczególnie w Warszawie, wiece poparcia dla zmian, zauważalne są również ruchy wojsk radzieckich stacjonujących w Polsce. Nagłą wizytę składają - zaniepokojeni głębokością zmian w Polsce - przywódcy radzieccy z Chruszczowem na czele. Ostatecznie Gomułce udaje się zapanować nad sytuacją, wojska radzieckie wracają do koszar, kończą się też wiece i manifestacje.
3 - 6 października 1957 - zajścia w Warszawie po decyzji władz o likwidacji tygodnika "Po prostu", symbolu dążeń do pogłębiania zmian i demokratyzacji kraju.
1957 - 1959 - "odwrót od Października", czyli cofanie wielu zdobyczy roku 1956 - zaostrzenie cenzury prasy i wydawnictw książkowych, likwidacja większości klubów dyskusyjnych, ograniczanie autonomii stowarzyszeń, "uporządkowanie" sytuacji w ruchu młodzieżowym, likwidacja samorządu w fabrykach, porzucenie zamysłu przeprowadzenia głębszej reformy gospodarczej, początek kampanii propagandowej przeciw "klerykalizmowi".
1958 - 1960 - usunięcie religii ze szkół i początek innych szykan wobec Kościoła i katolików (m.in.: zakaz praktyk religijnych w szpitalach, zakaz tworzenia katolickich organizacji młodzieżowych, wprowadzenie wysokich podatków dla Kościoła).
14 marca 1964 - złożenie przez Antoniego Słonimskiego w kancelarii premiera Cyrankiewicza protestu 34 pisarzy i profesorów przeciw zaostrzaniu cenzury i ograniczaniu przydziału papieru na druk książek.
18 listopada 1965 - z okazji Milenium Chrztu Polski, biskupi polscy wystosowali do biskupów niemieckich list w którym padają słynne słowa: "przebaczamy i prosimy o przebaczenie". List stał się powodem niezwykle ostrych ataków władz na Kościół.
8 marca 1968 - wiec studentów na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego przeciw zdjęciu "Dziadów", polityce kulturalnej PZPR oraz represjom przeciw buntującym się studentom rozpoczyna tzw. wydarzenia marcowe. W większości ośrodków akademickich dojdzie do protestów, strajków, niekiedy do ulicznych manifestacji. Na protest studencki władze odpowiedziały represjami - brutalnym tłumieniem wystąpień przez milicję , aresztowaniami, usuwaniem z uczelni, poborem wielu studentów do wojska. Wydarzenia marcowe to również liczne wiece i kampania w prasie, radiu i telewizji przeciwko "syjonistom", czyli Żydom i osobom żydowskiego pochodzenia, których uznano za wrogów państwa, usuwano z pracy i zmuszano do emigracji. W wyniku tej kampanii antysemickiej opuściło Polskę kilkanaście tysięcy osób.
7 grudnia 1970 - podpisanie w Warszawie przez kanclerza Brandta i premiera Cyrankiewicza układu polsko-niemieckiego, w którym Republika Federalna Niemiec uznawała granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej.
14 grudnia 1970 - początek strajku robotników Gdańska przeciw wprowadzonej przez władze podwyżce cen. W następnych dniach do strajków i manifestacji doszło także w Gdyni, Szczecinie i innych miastach Wybrzeża. Demonstranci podpalili m.in gmach Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Gdańsku. Niezwykle brutalne interwencje milicji i odmowa jakichkolwiek rozmów ze strajkującymi prowadziły do eskalacji protestu. W sumie podczas wydarzeń grudniowych zginęły 44 osoby, a ponad 1000 osób odniosło rany, w tym niektóre ciężkie. Aresztowano kilkaset osób, wiele z nich pobito.
20 grudnia 1970 - Władysław Gomułka utracił stanowisko szefa partii i państwa. Na I sekretarza KC PZPR wybrano Edwarda Gierka, dotychczasowego przywódcę PZPR na Śląsku.
10 lutego 1976 - Sejm PRL uchwalił zmiany w konstytucji, wprowadzając m.in zapis o kierowniczej roli PZPR w społeczeństwie oraz nienaruszalność sojuszu PRL z ZSRR. Protest przeciwko poprawkom złożyły liczne grupy inteligencji, młodzieży i Kościół katolicki.
25 czerwca 1976 - próba wprowadzenia podwyżek cen wywołuje protesty robotników w całym kraju, a w Radomiu dochodzi do wystąpień publicznych, podpalenia gmachu Komitetu Wojewódzkiego PZPR, w Ursusie do zablokowania torów kolejowych. Demonstracje zostają brutalnie stłumione, zatrzymani są bici, kilkaset osób postawiono przed sądami lub kolegiami do spraw wykroczeń, tysiące zwolniono z pracy.
23 września 1976 - powstanie Komitetu Obrony Robotników, który niesie pomoc materialną i prawną ofiarą poczerwcowych represji. KOR, niezalegalizowany i zwalczany przez władze, wytwarza ruch sprzeciwu, który da początek różnym formom opozycji demokratycznej, w tym nieocenzurowanym pismom i wydawnictwom książkowym.
1976 - początek kryzysu ekonomicznego: wprowadzenie kartek na cukier, coraz większe braki towarów w sklepach, ukryte podwyżki cen, okresowe wyłączanie prądu. Jednocześnie - co jest ukrywane przed społeczeństwem - narastanie zadłużenia zagranicznego, które w 1980 wyniesie 25 mld dolarów.
16 października 1978 - kardynał krakowski Karol Wojtyła został wybrany papieżem. Przyjął imię Jan Paweł II.
lipiec 1980 - strajki w wielu ośrodkach przemysłowych w odpowiedzi na niewielką podwyżkę cen mięsa.
14 sierpnia 1980 - początek strajku w Stoczni Gdańskiej, który następnie rozszerzy się na całe Trójmiasto i będzie kierowany przez Międzyzakładowy Komitet Strajkowy z Lechem Wałęsą jako przewodniczącym. Pierwszym punktem na liście postulatów jest żądanie przyznania prawa do tworzenia wolnych związków zawodowych. Stopniowo strajk ogarnie Szczecin (18 VIII), Wrocław (26 VIII) i Śląsk (29 VIII). Wszędzie powstają międzyzakładowe komitety strajkowe, panuje porządek i dyscyplina, robotnicy nie wychodzą na ulice. Pod koniec miesiąca strajkuje 700 tys. ludzi w 700 zakładach.
31 sierpnia 1980 - wicepremier Mieczysław Jagielski i Lech Wałęsa podpisują porozumienie kończące strajk. Na jego podstawie może powstać Niezależny Samorządny Związek Zawodowy. Podobne porozumienia zostają podpisane w Szczecinie (30 VIII) i Jastrzębiu (3 IX).
10 listopada 1980 - zarejestrowanie NSZZ "Solidarność" przez Sąd Najwyższy kończy okres napięć związanych z próbą wpisania do statutu związku punktu o uznaniu kierowniczej roi PZPR.
19 marca 1981 - pobicie w Bydgoszczy przedstawicieli "Solidarności" zaproszonych na sesję Wojewódzkiej Rady Narodowej otwiera najgroźniejszy od sierpnia kryzys. Związek ogłasza stan gotowości strajkowej, 27 III przeprowadza czterogodzinny powszechny strajk ostrzegawczy w całym kraju. Rozmowy z rządem w sprawie udzielenia związkowi gwarancji bezpieczeństwa, ukarania winnych zajścia w Bydgoszczy i zalegalizowania "Solidarności" Rolników Indywidualnych kończą się kompromisem podpisanym 30 III. W tym samym czasie - od 16 marca do 9 kwietnia - trwały na terenie Polski wielkie manewry wojsk Układu Warszawskiego.
22 kwietnia 1981 - po wprowadzeniu kilka tygodni wcześniej kartek na mięso i wędliny do listy artykułów "kartkowych" dołączono masło, mąkę, ryż i kaszę.
12 maja 1981 - Sąd Wojewódzki w Warszawie zarejestrował Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych "Solidarność".
13 maja 1981 - zamach na Jana Pawła II.
28 maja 1981 - śmierć prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego.
5 -10 września, 26 września - 7 października 1981 - w Gdańsku obrady I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ "Solidarność", który m.in. przyjął program związku i wybrał naczelne władze z Lechem Wałęsą jako przewodniczącym.
18 października 1981 - IV Plenum KC PZPR odwołuje S. Kanię z funkcji I sekretarza i wybiera na to stanowisko Wojciecha Jaruzelskiego, który zatrzymuje również urząd premiera.
3 grudnia 1981 - zebrani w Radomiu członkowie Prezydium Komisji Krajowej "Solidarności" i przewodniczący zarządów regionalnych związku stwierdzają przygotowania rządu do ataku na "Solidarność", m.in. przez wniesienie do Sejmu projektu specjalnych regulacji prawnych - ograniczających prawa obywatelskie. W podjętej uchwale stwierdzono, że na próbę wprowadzenia tych specjalnych praw w życie związek odpowie strajkiem generalnym. Potajemnie nagrane taśmy z radykalnymi wypowiedziami transmitowane są następnie przez radio, by stworzyć wrażenie, że "Solidarność" przygotowuje się do wielkiej konfrontacji z państwem.
13 grudnia 1981 – wprowadzenie stanu wojennego i aresztowania opozycji.
16 grudnia 1981 – śmierć 6 górników w kopalni Wujek po wejściu oddziałów wojska i MO, najtragiczniejszy epizod stanu wojennego.
8 października 1982 – delegalizacja NSZZ Solidarność
22 lipca 1983 – zniesienie stanu wojennego
19 października 1984 -zamordowanie ks. Jerzego Popiełuszki, kapelana Solidarności, zainspirowane w Biurze Politycznym
16 września 1988 – spotkanie przygotowawcze do Okrągłego Stołu w Magdalence – Wałęsa, Kiszczak, ks. Orszulik
6 lutego – 5 kwietnia 1989 – rozmowy przy Okrągłym Stole, w trzech zespołach: 1) gospodarka i polityka społ. 2) pluralizm związkowy 3) reformy polityczne;
4 i 18 czerwca 1989 – dwie tury wyborów – częściowo wolne (35%), do Sejmu kontraktowego, klęska PZPR
29 grudnia 1989 – uchwalenie przez Sejm zmian w Konstytucji, formalny KONIEC PRL
27 stycznia 1990 – ostatni IX Zjazd PZPR i Rakowskiego: „Sztandar wyprowadzić”, przystąpienie jej delegatów do Kongresu Założycielskiego SdRP i Unii SD
31 marca 1991 – rozwiązanie Układu Warszawskiego
18 września 1993 – zakończenie wycofywania wojsk rosyjskich z Polski
Ad 2. Modele legitymizacji władzy ludowej: zewnętrzne i wewnętrzne
[Zaremba – Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm]
1. Uwagi ogólne:
· Legitymizacja konieczna jest dla dłuższego trwania systemu, bez olbrzymich nakładów na armię i policję
· Legitymizacja uprawomocnia narzucanie prawa, mobilizuje i spaja społeczeństwo
· Nacjonalizm – teoria politycznego legitymizmu, który żąda, by granice etniczne nie przecinały się z granicami politycznymi, a zwłaszcza by granice etniczne w obrębie państw nie oddzielały władców od reszty obywateli [ E. Gellner]
· Nacjonalistyczna legitymizacja – pozytywna ocena podmiotu politycznego, który jako etnicznie „swój” stoi na straży interesu narodowego (obrona terytorium, granic, gospodarki narodowej, reprezentowania narodowego systemu wartości)
· Strategie przełamania bariery obcości:
a. Racjonalizacja – absolutyzacja interesów narodowych, utożsamianie ich z istniejącym porządkiem społ., uzasadnianie jego trwania jako bezalternatywnego, ostatecznego
b. Uniwersalizacja – przedstawianie instytucji służących partykularnym interesom grup rządzących jako instytucji ogólnonarodowych, realizujących ideał zjednoczenia
c. Strategia narracyjna – umieszczanie roszczeń legitymacyjnych rządzących w spreparowanych legendach o cechach mitu – fakt sprawowania władzy przez grupę to logiczna konsekwencja, konieczność dziejowa
2. Sytuacja w Polsce.
Od początku polscy komuniści zdawali sobie sprawę z tego, ze jeśli chcą zagwarantować budowanemu przez siebie systemowi sterowność i stabilność, muszą zostać uznani przez Polaków za „swoich”, nawet za komunistów, byle polskich. Byli świadomi zakodowanego w polskiej kulturze imperatywu nakazującego obronę niepodległości bez względu na cenę. Znali polskie doświadczenia i narodowe zmagania. Szansę na przełamanie bariery obcości widzieli w nacjonalizmie, który przyjmował postać trzech strategii (racjonalizacji, uniwersalizacji, strategii narracyjnej), wchodzących w skład nacjonalistycznej legitymizacji. Posługiwali się nim cynicznie i instrumentalnie, nie patrząc na koszty społeczne. Sięgali po nacjonalizm zwłaszcza w sytuacjach zagrożenia dla stworzonego przez siebie systemu rządów, nieznacznie z biegiem lat zmieniając wysuwane przez siebie argumenty. Śledząc inicjowane przez nich kampanie propagandowe, odnosi się wręcz wrażenie, że posługiwali się powstałymi zaraz po wojnie i wyciąganym ad hoc szablonami. Jeśli istnieje podział na nacjonalizmy, powiedzmy, z intelektualnymi pretensjami i na cechujące się myślowym prymitywizmem, to nacjonalizm w wydaniu polskich komunistów należałoby zaliczyć do tej drugiej grupy. Nie stworzyli oni nawet całościowej koncepcji narodu. W razie potrzeby posiłkowali się stalinowską definicją. Wiele zapożyczali z myśli politycznej Narodowej Demokracji i innych nurtów przedwojennej polskiej prawicy nacjonalistycznej (państwo jednonarodowe, postulat zjednoczenia narodu, świadomość państwowa, antyniemieckość). W zasadzie nacjonalizm w ich wydaniu nie stanowił zbornej doktryny, był raczej zlepkiem haseł, nierozwiniętych koncepcji i pomysłów. Ten myślowy „niedorozwój” w sprawach narodowych można tłumaczyć „klasową świadomością” elit komunistycznych oraz ich lękiem przed posądzeniem o „nacjonalistyczne odchylenie”. Wynikał on też przede wszystkim z celu, jaki stawiali nacjonalizmowi. Miał on służyć jako medium do zdobywania zwolenników, zapewnienia sobie spokoju społecznego , legitymizacji systemu władzy. Liczyła się władza,, najpierw jej zdobycie, potem utrzymanie. Nacjonalizm miał w tym tylko pomóc.
Nacjonalizm w wydaniu komunistycznym okazał się jednak w Polsce wyjątkowo mało skutecznym lekiem na deficyt uprawomocnienia. Działania polskich komunistów prowadzące do zamiany potencjalnej nacjonalistycznej legitymacji na realną nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Dziś niemal powszechnie traktuje się rok 1989 jako odzyskanie utraconej w 1939 r. niepodległości – podobnie zresztą jak to ma miejsce w innych krajach postkomunistycznych. Znacznym nadużyciem nie będzie też stwierdzenie, że władze komunistyczne przez dłuższy czas swojego istnienia były postrzegane przez niemałą część społeczeństwa polskiego jako faktycznie „obce” narodowo (Ruscy, Moskale, Żydzi, żydokomuna) bądź/i jako niepolskie w tym sensie, że posłuszne i zależne od władz na Kremlu („płatne pachołki Rosji”).
Stosunek do partii i jej władz ulegał zmianom. Rządzącym udawało się czasem zdobyć ograniczone społeczne poparcie właśnie pod sztandarami narodowymi. Tak stało się w latach 1956 i 1968, być może także w pierwszej połowie lat 70. Trudno jednak coś pewnego powiedzieć o stopniu legitymizacji, delegitymizacji władzy. Zasadniczą przeszkodę stanowi brak socjologicznych badań sondażowych obejmujących pierwsze 30 lat istnienia Polski Ludowej. Na temat zakresu nacjonalistycznej legitymizacji można wnioskować pośrednio, analizując intensywność działań i rodzaj użytych argumentów mających doprowadzić do jej zdobycia, ewentualnie umocnienia. Władza uprawomocniona bowiem nie zabiega o legitymację, a przynajmniej nie do tego stopnia. Rządzący zaś Polską komuniści robili rzeczywiście bardzo dużo, żeby Polacy przestali ich traktować jako obcych, „onych”. O tym samym można wnioskować także z siły wybuchów oskarżeń o obcość, gdy dochodziło do kolejnych kryzysów. Nawet w ZSRR, gdzie uczucia zdominowanych narodów były jeszcze silniej wytłumione, rozpad nastąpił w wyniku eksplozji narodowych skierowanych przeciwko władzy obcej bądź uznawanej za obcą.
Choć nacjonalistyczna legitymizacja władzy w wydaniu polskich komunistów okazała się tak mało skuteczna, to jednak nie pozostała bez wpływu Polaków bycie w sobie, na ich stosunek do świata, innych kultur i narodów. W tej mierze konsekwencje są porażające. Partia poprzez propagandę i politykę wobec mniejszości narodowych ukształtowała ksenofobiczną, etniczną, a nie obywatelską wspólnotę narodową, nie tylko zamkniętą na świat, ale wobec niego wrogą.
3. Sposoby legitymizacji i ich realizacja w Polsce:
· Celowo – racjonalna – podstawą była ideologia marksistowsko – leninowska, celem – budowa społeczeństwa komunistycznego
· Poprzez osiągnięcia i sprawność systemu – podkreślano przede wszystkim sukcesy takie jak :
o Walka z analfabetyzmem
o Masowy dostęp ludzi pracy do instytucji kultury
o Powszechność wykształcenia, umożliwienie nauki dzieciom i młodzieży z niższych warstw społ.
o Uprzemysłowienie i wzrost gospodarczy
o Równość w społ. awansie
o Sprawiedliwa dystrybucja dóbr
o Osiągnięcia w podboju kosmosu
· Poprzez nadanie charyzmatycznych cech przywódcom, partii rządzącej i ZSRR – przykłady:
§ Dworski rytuał u E. Gierka
§ Kult Stalina, Bieruta
§ Wzór dobrego gospodarza, paternalizm I sekretarzy
§ Misja ocalenia narodowego realizowana przez gen. W. Jaruzelskiego
· Racjonalno- legalna – wprowadzenie pseudo demokratycznych instytucji: Sejmu, Rządu, ministerstw, sądownictwa, referendów, wyborów
· Tradycyjna – uprawomocnieniem samym w sobie było trwanie reżimu przez tak długi okres, czynnik czasu, także przy obchodach rocznicowych, rozbudowany system rytuałów -> nieatrakcyjność polityczna (funkcjonowały wciąż określenia bolszewik, żydokomuna)
· Nacjonalistyczna – odwoływanie się do myśli nacjonalistycznej (państwo jednonarodowe, świadomość narodowa,
4. Inne uznawane sposoby legitymizacji:
· Wg Webera : tradycyjna, charyzmatyczna, racjonalno – legalna
· Wg Gebethnera – narodowa, efektywnościowa, rewolucyjna
5. Procedura zamiany legitymizacji nominalnej w realną wg G. Bruchnera:
· Socjalizacja – przekazywanie bezpośrednio i pośrednio w procesie nauczania treści ideologicznych
· Masowa agitacja – dot. Dorosłych, w miejscach pracy, użyteczności publicznej
· Mass media – propagandowa działalność Trybuny Ludu czy Przekroju
· Procedura urzeczywistniana podczas wyborów stwarzania iluzji realizacji zasady suwerenności narodu
Nacisk legitymizacyjny można nazwać za P. Bourdie „przemocą symboliczną” – narzucaniem społeczeństwu określonej interpretacji symboli kulturowych.
Bezprecedensowość nacisków uzasadniona była tym, że polscy komuniści pragnęli uzyskać legitymację na czas nieokreślony, bezkadencyjny, aż do wypełnienia „historycznej misji”.
6. Przyczyny korzystania z legitymizacji nacjonalistycznej:
· Podłoże kulturowe (przekonanie o polskim przywiązaniu do niepodległości, kultury oraz silnych więzi narodowych)
· ...
eterno17