Partie i systemy polityczne
Temat 2
Klasyfikacja partii i charakterystyka wybranych funkcji.
I. Podział partii wg różnych kryteriów
Duverger:
1. Partie kadrowe – tworzone przez elitarne grupy aktywistów, powstawały w XIX w. Europie i Ameryce (ograniczenie praw wyborczych), partie te odzwierciedlały konflikt między arystokracją i właścicielami ziemskimi a dynamicznie rozwijającą się burżuazją i nowymi grupami zawodowymi. Partie kadrowe miały charakter lokalny, tworzyły układ powiązań nieformalnych i interpersonalnych. W warunkach istnienia cenzusów wyborczych politycy partii kadrowych powiązani byli ściśle z osobami o podobnym statusie społecznym i majątkowym, będąc rzecznikami ich interesów. Luźne struktury organizacyjne nie zhierarchizowane. Frakcje parlamentarne partii kadrowych kontrolowały m.in. ministrów;
2. Partie masowe – posiadały bardziej rozwinięte struktury organizacyjne, odwoływały się do określonych wizji programowych wyprowadzanych z ideologii, reprezentowały poszczególne części społeczeństwa. Najbardziej dynamiczny okres ich tworzenia wiązany jest z procesem rozszerzenia praw wyborczych. Zrzeszały miliony członków, apelowały do szerokich mas społ. i aktywnie zabiegały o ich poparcie. Partie socjalistyczne były pierwszymi partiami masowymi. Partie komunistyczne które powstały w wyniku rozłamów w partiach socjalistycznych, wprowadziły specyficzne innowacje organizacyjne: np. powołanie małych organizacji podstawowych w miejscach pracy, wysoki stopień centralizacji. Partie faszystowskie dokonały syntezy modelu socjalistycznego i komunistycznego doprowadzając do perfekcji militarny typ organizacji wewnętrznej. Po II wojnie światowej kolejne przekształcenie partii masowych, w poszukiwaniu szerszego poparcia społ. rezygnowały one z klasowych identyfikacji na rzecz pojemniejszych programów;
Kirchheimer, wyróżnił:
1. Partie „catch-all“ (partie, które chcą złapać każdego) – tutaj mniejszą role odgrywają masy członkowskie, wzrasta rola ekspertów z różnych dziedzin. Partie te swój apel wyborczy adresują do różnych grup społecznych odwołując się raczej do opinii elektoratu w różnych kwestiach niż do jego interesów. W platformie wyborczej tych partii argumenty ideologiczne ustępują zwykle starannie wykreowanemu przez sztaby fachowców wizerunkowi partii politycznej, który ma danych warunkach maksymalizować jej szanse wyborcze. W partiach tego typu mniejszą rolę odgrywa finansowanie ze składek członkowskich, natomiast coraz większe znaczenie ma materialne wsparcie od „zewnętrznych” grup interesu oraz dotacje z budżetu państwa;
R. Katz i P. Mair, wyróżnili kolejny element ewolucji w partii politycznych, ich zdaniem najistotniejszą zmianą, jaka nastąpiła we współczesnych systemach partyjnych, jest pojawienie się nieformalnych strategii kooperacyjnych pomiędzy partiami. W systemie partyjnym, niezależnie wyników wyborów, pewna grupa partii związanych z dominującym establishmentem politycznym chce zagwarantować sobie ciągły wpływ na władzę państwową. Zaciera się zatem różnica pomiędzy rządzącymi a opozycją;
Struktura socjalna wyróżnia:
1. Partie klasowe – to ugrupowanie reprezentujące głównie interesy określonych klas społecznych. Ze względu na jednolitą strukturę socjalną wyborców i członków ugrupowaniami klasowymi w XIX i pierwszej połowie XX w. były partie socjalistyczne, komunistyczne, a także liberalne. Wraz ze zmianami systemu politycznego i systemu ekonomicznego partie klasowe w demokracjach zachodnich traciły rację bytu. Struktura socjalna większości liczących się partii w nowoczesnych demokracjach jest zróżnicowana.;
2. Partie ludowa – to typ partii o otwartej platformie programowej, mobilizującej członków i wyborców z różnych warstw społ.. Jest to ugrupowanie duże, zdobywające znaczny procent głosów elektoratu i stanowiące główną podstawę do tworzenia zarówno rządu, jak i opozycji. Partie ludowe to partie centroprawicowe, partie chrześcijańsko-demokratyczne, jak np. CDU i CSU w RFN czy VP w Austrii, oraz centrolewicowe partie socjaldemokratyczne, np. SPD w RFN i SP w Austrii;
Kryterium członkostwa (M. Sobolewski):
1. Partie bezpośrednie – to takie, w których członkiem danej partii zostaje się przez przystąpienie do jednej z jej lokalnych komórek organizacyjnych. Zdecydowana większość istniejących obecnie partii to właśnie partie bezpośrednie;
2. Partie pośrednie – mają one postać federacji różnego rodzaju organizacji, np. związków zawodowych, stowarzyszeń społecznych, których członkowie stają się pośrednio członkami partii;
Kryterium poziomu statutowego uregulowania kwestii związanych z strukturami organizacyjnymi oraz procedurami podejmowania decyzji wewnątrzorganizacyjnych:
1. Partie o słabej artykulacji – są to ugrupowania, w których niemal nic z ich organizacji i procedur wewnętrznych nie jest dokładnie unormowane. Partie te swoją działalność w znacznej mierze opierają swoją działalność na zwyczajach i praktyce politycznej;
2. Partie o silnej artykulacji – ich cała wewnętrzna organizacja jest dokładnie i szczegółowo unormowana w statucie, wszystkie zaś okoliczności są z góry przewidziane i znajdują się dla nich odpowiednie regulacje;
3. Partie oparte na zasadzie wewnętrznej demokracji – (do powyższej klasyfikacji dodane przez B. Banaszak i A. Preisner) cechą charakterystyczną są tutaj nie tylko demokratyczne procedury wewnątrzpartyjne, ale również duży zakres autonomii organizacji terytorialnych i pozostawienie w gestii jednostek niższego szczebla ważnych decyzji personalnych;
4. Partie scentralizowane – (do powyższej klasyfikacji dodane przez B. Banaszak i A. Preisner) cała władza jest niepodzielnie skupiona w gestii instancji centralnej, procedury wewnątrzpartyjne są ściśle zhierarchizowane, zaś organizacje terytorialne są pozbawione samodzielności. Partie te to z reguły partie ‘wodzowskie’, w których przywódca partii posiada niekwestionowaną pozycję. Wola przywódcy wyznacza kierunki działalności partyjnej;
Weber, wyróżnił na podstawie wypełniania funkcji przez ugrupowania polityczne:
1. Partia patronażu – to ugrupowanie, którego głównym celem jest wybór jego przywódców na kierownicze stanowiska w aparacie państwowym, np. Partia Demokratyczna i Partia Republikańska w USA.
2. Partia światopoglądowa – to ugrupowanie którego polityka jest skierowana na artykulacje i realizację idei politycznych mieszczących się w określonym światopoglądzie. Partie tego typu oparte są albo na bazie konfesjonalnej (religijnej), np. Partia Centrum w Niemczech, albo na bazie klasowej, np. socjaldemokracja niemiecka w latach70.XIXwieku.
Podobnym podziałem jest wyróżnienie partii:
1. Partie o motywacji programowej – zwłaszcza partie, które nie mając szans na zdobycie władzy politycznej, koncentrują się na popularyzowaniu określonych treści programowych;
2. Partie o motywacji kratycznej – wobec których są często formułowane zarzuty, że głównym (jedynym) motywem ich działania jest chęć zdobycia stanowisk publicznych;
Stosunek partii politycznych do reguł konstytucyjnych państwa, w jakich funkcjonują, prowadzi do wyróżnienia:
3. Partie antyestabilishmentowe – (typ pośredni) koncentrują się głównie na kontestowaniu legitymacji do rządzenia aktualnych elit;
D. L. Seiler zwrócił uwagę na strukturalną genezę partii , za punkt wyjścia przyjął zasadnicze konflikty mające źródło w podstawowych podziałach społecznych charakteryzujących społeczeństwa europejskie, wyodrębnił:
1. Partie burżuazyjne i robotnicze (oddające podział na właścicieli i robotników),
2. Partie klerykalne i antyklerykalne (podział na Kościół i państwo),
3. Partie centralistyczne i regionalne (podział na centrum i peryferie),
4. Partie agrarne (podział na miasto i wieś);
1. „Rodziny ideologiczne” partii politycznych
a) Sobolewski opierając się na kryteriach programowych wyróżnił następujące ugrupowania:
- komunistyczne,
- socjalistyczne,
- chadeckie,
- liberalne,
- konserwatywne,
- faszystowskie;
b) J. Steiner, wymienia natomiast ugrupowania:
- chrześcijańsko-demokratyczne,
- neofaszystowskie,
- zielonych
- regionalne;
c) R. Herbut, wyróżnił następujące rodziny ideologiczne:
- lewicowe partie socjalistyczne,
- wyznaniowe,
- agrarne,
- ultra prawicowe (prawica narodowa),
- ekologiczne (gł. Lewica);
d) Klaus von Beyme, zaproponował 10 typów:
1. partie liberalne występujące przeciwko tradycyjnym monarchicznym systemom politycznym,
2. partie konserwatywne, które broniły systemów monarchicznych,
3. partie robotnicze po 1848 i socjalistyczne po 1916,
4. partie agrarne reprezentujące interesy chłopstwa,
5. partie regionalne powstające w opozycji do centralizacyjnych tendencji współczesnych państw narodowych,
6. partie chrześcijańskie,
7. partie komunistyczne,
8. partie faszystowskie,
9. partie drobnej burżuazji występujące przeciwko biurokratyzacji i rozszerzaniu roli państwa,
10. partie ekologiczne;
e) A. Siaroff wymienia takie zasadnicze rodziny ideologiczne, jak:
- liberałowie i radykałowie,
- konserwatyści,
- socjaldemokraci (socjaliści),
- komuniści,
- chadecy,
- partie agrarne,
- partie regionalne i etniczne,
- ultra prawica,
- partie ekologiczne i nowej lewicy,
- centrolewicowe partie populistyczne najczęściej o orientacji nacjonalistycznej;
Pomiędzy rodzinami ideologicznymi partii zachodzą różne rozbieżności:
· zarówno liberałowie i konserwatyści popierają wolna konkurencję rynkową, ograniczenia, jeżeli tu występują, wynikają z innych wartości podstawowych (np. u konserwatystów konkurencja musi ustąpić miejsca konieczności utrzymania istniejącego porządku;
· pozycja autorytarna podkreśla wagę władzy w społ., podczas gdy pozycja indywidualistyczna uwydatnia osobistą autonomie człowieka, konserwatyści więc, podobnie jak przedstawiciele autorytarnej myśli politycznej podkreślają role władzy i państwa w społeczeństwie, różnice uwidaczniają się w takich kwestiach jak polityka zagraniczna, polityka wewnętrzna, kwestie ustrojowe, stosunek do armii, do policji, kwestia prawa karnego, liberałowie patrzą na te problemy z punktu widzenia jednostki, jej potrzeb i wolności, konserwatyści – interesem państwa, społeczeństwa, narodu;
III. Stereotypy (orientacje) programowe partii politycznych
A. Jamróz zauważa, że we współczesnych krajach demokratycznych żywe są tylko trzy stereotypy doktrynalne: konserwatywny , liberalny i socjaldemokratyczny. Zdaniem tego autora, większość wcześniej wymienionych typów ugrupowań zatraciło swoją tożsamość, przechodząc na pozycje tych trzech względnie trwałych stereotypów doktrynalnych. Partie komunistyczne przeszły więc na pozycje nurtu socjaldemokratycznego, tak jak i partie chadeckie poprzez szerokie spektrum pozycji programowych. Z kolei partie agrarne we współczesnych państwach kapitalistycznych, chcąc uniknąć marginalizacji, najczęściej zaszły na pozycje konserwatywne.
A. Antoszewski w swojej koncepcji podziału gł. orientacji programowych wyborców wyróżnił orientacje: komunistyczną, socjalistyczną, liberalną konserwatywną. Model ten oparty jest na konflikcie między indywidualistyczną i kolektywistyczną wizją życia społ. W dwóch wymiarach: socjoekonomicznym i aksjologicznym. Indywidualizm zatem w sensie socjoekonomicznym oznacza aprobatę dla polityki wolnej konkurencji, prywatyzacji reprywatyzacji, eliminacji interwencjonalizmu państwowego. Kolektywizm w tym wymiarze utożsamia się z aprobatą aktywnej roli państwa w gospodarce i polityce socjalnej, polityka protekcjonizmu, ambiwalentnym stosunkiem do prywatyzacji i reprywatyzacji. W wymiarze aksjologicznym indywidualizm wiąże się z uznaniem praw jednostki do wyboru sposobu życia, aprobując m.in. tolerancję dla odmiennych poglądów, postaw i zachowań. Kolektywizm aksjologiczny akcentuje natomiast konieczność podporządkowania się jednostki wspólnocie, do której należy, wychodząc z założenia, że w określonych sytuacjach jeżeli zachodzi konflikt preferencji jednostkowych i grupowych, prawa jednostki muszą ustąpić na rzecz interesów ogólnych.
Orientacja zakładająca kolektywizm zarówno w socjoekonomicznym, jak i aksjologicznym wymiarze jest charakterystyczna dla ortodoksyjnego komunizmu, który w warunkach demokratycznych jest akceptowany przez znikomą część elektoratu.
Orientacja liberalna aprobuje indywidualizm w obu wymiarach, w Polsce postawie taj najbliższe były (są) programy np. Unii Demokratycznej, Unii wolności, Platformy obywatelskiej (z pewnymi zastrzeżeniami).
Orientacja konserwatywna popiera indywidualizm w wymiarze socjoekonomicznym i kolektywnym w wymiarze aksjologicznym. Partie, które wyrażają taką orientacje, to m.in. Unia Polityki Realnej, Porozumienie Centrum, Prawo i Sprawiedliwość .
Orientacja socjalistyczna wyróżnia się akceptacją kolektywizmu w wymiarze socjoekonomicznym oraz indywidualizmu w wymiarze aksjologicznym. Do partii, które reprezentują ten typ postaw, zaliczamy Sojusz Lewicy Demokratycznej i Unię Pracy.
IV. Prawicowość i Lewicowość partii politycznych
Geneza:
Pochodzenia terminologii lewica – prawica należy poszukiwać w końcu XVIII w., w okresie poprzedzającym Rewolucje Francuska i w trakcie samej Rewolu...
eterno17