wprowadzenie.pdf

Wprowadzenie

Dzieje historiografii możemy badać oraz prezentować na dwa sposoby.

W pierwszym k adziemy nacisk na ustalenie danych biograficznych i

bibliograficznych. Oznacza to, że głównym celem badania staje się identyfikacja

poszczególnych historyków, poznanie i wyszczególnienie ich dorobku oraz

skrótowe zaklasyfikowanie ich do rozmaitych szkół myślenia historycznego.

Przy takim podejściu, określenie owych szkół siłą rzeczy staje się dość

ogólnikowe i często hasłowe.

Drugi sposób, który stał się podstawą opracowania niniejszej antologii, to

skoncentrowanie się na przedstawieniu kolejnych, uformowanych w dziejach

wzorów myślenia historycznego. Charakterystyka tychże wzorów jest głównym

celem, na drugim miejscu pojawia się próba pokazania, jak poszczególni

historycy w praktyce realizowali założenia przyjętego paradygmatu.

Badanie dziejów historiografii w taki sposób zakłada uwzględnienie w

analizie dwóch podstawowych zakresów teoretycznych, składających się na

dany wzorzec myślenia historycznego. Owe dwa zakresy pozostają w ścisłym

związku z dziedzinami filozofii: można na gruncie myślenia historycznego

zidentyfikować i rozpatrywać te płaszczyzny, które zazwyczaj rozróżnia się w

każdym większym systemie filozoficznym: ontologię (naukę o bycie) oraz

epistemologię (naukę o poznaniu). Analiza owych płaszczyzn daje nam tę

dziedzinę historii, którą zwykło się określać historiozofią .

Rozróżnienie tych dwóch płaszczyzn na gruncie historiografii, która jest

przecież dość szczególną formą refleksji, wymaga pewnej ścisłości językowej i

ustalenia terminologii. Mówiąc potocznie „historia” możemy mieć na myśli dwie

rzeczy: przeszłość, czyli dzieje oraz wiedzę o tej przeszłości, czyli formę w

jakiej owe dzieje były opisywane, komentowane, wreszcie badane. Warto

zatem, dla precyzji wywodu, uznać, że pojęcie historia odnosić się będzie do

dziedziny wiedzy (niezależnie od tego, czy uznamy ją za naukę, czy nie), zaś w

odniesieniu do przeszłości używać będziemy terminu dzieje.

W ten sposób, wracając na grunt historiozofii, uznać możemy, że

rozważania ontologiczne odnosić się będą do dziejów, zaś epistemologiczne,

do historii.

Co konkretnie oznaczają jednak powyższe problemy w przypadku

refleksji historycznej? Jakie konkretne pytania z nich wynikają? Innymi słowy,

jak na gruncie historii rozpoznać można warstwę filozoficzną?

Ontologia, czyli nauka o bycie, na gruncie filozofii stawia pytanie „czym

jest byt”, czyli „co naprawdę istnieje”, jaka jest natura owego bytu, a zatem jaka

jest natura otaczającej rzeczywistości. Można, skracając bardzo wywód,

wskazać, że na gruncie cywilizacji zachodniej uformowały się dwie główne,

przeciwstawne sobie szkoły filozoficzne, choć bardzo często mamy do

czynienia z próbą przezwyciężenia ich dualizmu. Jedną z nich będzie idealizm ,

czyli nauka wedle której jedynym rzeczywistym, prawdziwym bytem są idee,

niematerialne byty, o naturze duchowej i ponadzmysłowej. Drugie stanowisko,

to materializm, (a także realizm), uznający że jedynym istniejącym bytem jest

materia i odrzucający w całości myślenie o rzeczywistości kategoriami

idealistycznymi.

W obrębie historiozofii pytanie ontologiczne odnosić się będzie do

dziejów. Jest to zatem pytanie o naturę i sens dziejów, o podmiot działający w

dziejach, o czynniki sprawcze zmian, to wszystko, co można krótko określić

próbą wyjaśnienia dziejów.

Wspomnijmy, tytułem przykładu, o kilku podstawowych, ukształtowanych

w zachodniej historiografii modelach wyjaśniania historycznego, pozostających

w ścisłym związku z pytaniami ontologicznymi. W średniowieczu najbardziej

dominującym był prowidencjalizm , czyli przekonanie, że dziejami rządzi

Opatrzność, a Bóg uczestniczy w biegu zdarzeń. Teoria heroistyczna z kolei

dostrzegała w dziejach przede wszystkim arenę zmagań wielkich jednostek,

które swoją osobowością, namiętnościami czy wreszcie motywami kształtowały

bieg dziejów. Dla marksistowskiej historiografii głównym czynnikiem sprawczym

dziejów była walka klas . Zwróćmy uwagę, że wyjaśnianie dziejów wiąże się ze

wskazaniem ich podmiotu i sił sprawczych.

Epistemologia, czyli nauka o poznaniu, zastanawia się nad tym, w jaki

sposób człowiek poznaje rzeczywistość, jak zdobywa wiedzę, informację o

otaczającej rzeczywistości, o drugim człowieku, czy o istotach

nadprzyrodzonych. W zakres tych rozważań wchodzić może pytanie o to, jakie

są granice możliwości ludzkiego poznania, jakie są źródła wiedzy, czy wreszcie

pytanie o to, co to jest prawda (czyli określenie kryterium prawdy). W zależności

od tego które zagadnienie zostało wysunięte na plan pierwszy, możemy mówić

o różnych stanowiskach epistemologicznych. Biorąc pod uwagę zagadnienie

źródeł wiedzy o świecie, rozróżniamy przede wszystkim empiryzm , czyli teorię,

która zakłada, że źródłem wszelkiej wiedzy jest doświadczenie zmysłowe (w

węższym sensie, w odniesieniu do nauki – doświadczenie w znaczeniu

eksperymentu). Drugą klasyczną szkołą jest racjonalizm , czyli przekonanie, że

wszelka wiedza bierze się z rozumu (tu ogromną rolę odgrywać będzie

rozumowanie matematyczne oraz geometria). Przykładem szkoły poznania,

która uznaje niezmysłowe, ale i nie racjonalne poznanie, może być

irracjonalizm . Biorąc pod uwagę granice poznania człowieka wspomnieć

można o fenomenologii , czyli stanowisku, które odrzuca możliwość poznania

przez człowieka istoty rzeczy. Ludzkie poznanie ogranicza się wyłącznie do

tego, co jawi się człowiekowi – zjawiska, czyli fenomenu.

Na gruncie historiozofii pytanie epistemologiczne jest bardzo konkretne.

Jest to pytanie o to, w jaki sposób historyk poznaje przeszłość, jaka jest natura,

możliwości i ograniczenia poznania. Łatwo dostrzec, że zagadnienia te

pozostają w bliskim związku z dziedzinami historii, które nazywamy

metodologią, czy studiami nad warsztatem historyka.

Jak zatem, w świetle powyższych założeń, może wyglądać praca z

tekstami historyków? Każdy historyk – czy jest to świadomy, czy nie –

przynależy do określonej szkoły historiozoficznej. Na co dzień dostrzegamy

wśród dziejopisów tych, którzy podejmują refleksję teoretyczną, starając się

zdefiniować w asne założenia ontologiczne i metodologiczne. Wówczas

odczytanie i analiza tych stanowisk nie stanowi trudności. Stawiać możemy

jedynie pytanie o to, do jakiego stopnia historyk w swej codziennej, praktycznej

aktywności badawczej przestrzega własnych założeń teoretycznych.

Znacznie więcej jednak mamy historyków , którzy są po prostu

badaczami dziejów: studiują źródła, starając się na ich podstawie, wedle

przyjętych – świadomie lub nie – reguł, zbadać i opisać dzieje. Wówczas próba

odtworzenia ich historiozoficznego stanowiska jest znacznie trudniejsza,

bowiem pośrednia – analizując rezultaty ich badań, historyk historiografii

próbuje dojść do ich teoretycznych podstaw.

Dodatkowa trudność wiąże się z tym, że bardzo często, zwłaszcza we

współczesnej historiografii, mamy do czynienia ze swoistym synkretyzmem

historycznym, czyli próbą połączenia i wykorzystania w praktyce badawczej

kilku modeli myślenia historycznego.

W badaniach dziejów historiografii tradycyjnie przyjmuje się podział na

okres przed-naukowy i naukowy. Cezurę stanowi w tym przypadku XVII-

wieczna rewolucja naukowa, w toku której kształtować zaczęły się podstawy

naukowego warsztatu historycznego. Proces ten pozostawał w ścisłym związku

z przemianami nauk przyrodniczych i ścisłych, bowiem panowało powszechne

przekonanie – ugruntowane następnie w XIX wieku przez pozytywizm, że

„prawdziwa” nauka to taka, która powiela model nauk eksperymentalnych.

Zadaniem było ustalenie określonej metodologii, która prowadziłaby do

sprawdzalnych i ścisłych twierdzeń, wreszcie przyjęcie poznawczego, a nie

pragmatycznego celu badań naukowych. To ostatnie, choć z największym

trudem – niezmiernie rozpowszechniona bowiem była i jest wiara w to, iż

„historia jest nauczycielką życia” – zostało przyjęte także przez tych, którzy

kwestionują założenie o konieczności zbliżenia historii do modelu nauk

przyrodniczych. Z tego punktu widzenia historia albo nie jest w ogóle nauką,

tylko pewną formą narracji, albo jest nauką o swoistym, specyficznym

charakterze, różniącą się znacznie od nauk ścisłych. Ze względu na otwartość i

wciąż trwającą dyskusję na ten temat, nie uznałam za stosowne wprowadzać

tego podziału wychodząc z założenia, że różne modele myślenia historycznego

są równoprawne, a nadto są wytworami swoich czasów. Jedyny porządek, jaki

wydawał się zatem uzasadniony, to chronologiczny.

Zgromadzone w tym zbiorze teksty mają różny charakter. Są tu studia

teoretyczne, czyli próby wyjaśnienia cech szczególnych jednego, konkretnego

paradygmatu myślenia historycznego. Są też fragmenty narracji historycznej,

które pokazują te wzorce „w praktyce”. W stosunku do każdego tekstu można

postawić pytania ontologiczne i epistemologiczne. Narracja pokazuje sposób

myślenia historyka, drogę jaką dochodzi do swoich wniosków. Możemy

wskazać na stosowane metody i prześledzić proces kształtowania się warsztatu

historyka. Formułowane tezy zawierają odniesienie do pytań fundamentalnych:

o sens, podmiot i siły sprawcze w dziejach.

Teksty można pogrupować wedle epok lub/i modeli myślenia

historycznego. I tak, dziejopisarstwo starożytne reprezentują Tukidydes i

Liwiusz, średniowieczne – Thietmar i Jan D ugosz. Erudycyjny model

historiografii – Lorenzo Valla oraz Johann Christoph Gatterer. Przedstawicielem

nie-erudycyjnej historiografii w epoce erudycji jest Jaques B. Bossuet.

Oświeceniową myśl historyczną pokazują filozofowie - Wolter oraz

Monteskiusz i praktyk – Edward Gibbon. Model indywidualistycznego

historyzmu analizować możemy na przykładzie tekstów Wilhelma von

Humboldta, Leopolda Rankego i Joachima Lelewela, także przedstawiciela

historiografii romantycznej. Pozytywizm ukazuje tekst Thomasa Buckle’a,

marksizm – Karola Marksa i Fryderyka Engelsa. Profesjonalną historiografię

drugiej połowy XIX wieku pokazuje fragment tekstu Michała Bobrzyńskiego oraz

podręcznika Charlesa Langlois i Charlesa Seignobos’a. XX-wieczną

historiografię reprezentuje tekst Ferdinanda Braudela.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: