WOKÓŁ BAKUNINA.pdf

tekst pobrany ze strony

www.filozofiarosyjska.uz.zgora.pl

Źródło:

„Logos i Ethos” 2009, nr 1 (26), s. 239–246

Bogdan Strachowski

Wokół Bakunina

Jacek Uglik, Michała Bakunina filozofia negacji , Warszawa: Wydawnictwo

Aletheia 2007, ss. 254

Bogdan Strachowski (ur. 1958)

– absolwent Wydziału Matematyczno-Fizycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, doktorant na

Wydziale Filozoficznym PAT. Interesuje się relacją między tym, co skończone a

nieskończonością aktualną, jej konsekwencjami metafizycznymi, poznawczymi i etycznymi, a

także (nie)możliwością wyrażenia jej w języku.

Rozprawa Jacka Uglika poświęcona jest myśli Michała Bakunina – twórcy i głównego

przedstawiciela jednej z wersji anarchizmu, tzw. anarchizmu kolektywistycznego. Cel pracy i

jej zasadnicze tezy zostały przez autora wyłożone we „Wprowadzeniu”. Uglik zamierza

sprzeciwić się ukazywaniu Bakunina jako twórcy „inspirujących, ale chaotycznych myśli,

nieproponującego żadnych pozytywnych projektów społecznych ani filozoficznych”, i

„dowieść, że (…) Bakunina filozoficzna propozycja ujęcia człowieka nie okazuje się

ostatecznie niszczącą negacją (gdzie człowiek zostaje podporządkowany panującym nad nim

abstrakcjom), ale konsekwentną pozytywnością (człowiek ofiarowany jest jako

niepowtarzalna indywidualność)” (s. 8).

Dalej autor wyjaśnia, że podstawową kategorią organizującą myśl Bakunina jest

pojawiająca się w jego heglowskim okresie kategoria negacji. Przy czym negatywność jest tu

rozumiana – za Marksem – jako najbardziej ukryte źródło wszelkiej aktywności (s. 9).

Negatywność to stan niedosytu zmuszający człowieka do działania. Owym stanem niedosytu

u Bakunina jest brak wolności. Inaczej mówiąc – negatywność jest tu utożsamiana z

pragnieniem wolności (tamże). Bakunin jest więc dosłownie „apostołem wolności”, a jego

myśl i działanie – ostrym sprzeciwem wobec braku tejże wolności. I w tym właśnie sensie jest

on filozofem negacji.

Jacek Uglik w swej książce polemizuje z tymi interpretacjami myśli Bakunina, które

widzą w niej wyłącznie destrukcyjny charakter, podkreślając i uzasadniając jej konsekwentnie

wolnościowy kierunek i głęboką, humanistyczną wymowę.

W I rozdziale zaprezentowana została biografia Bakunina. Autor nie pomija tutaj

współpracy – w pewnym okresie – z dość mrocznym osobnikiem, jakim był rewolucyjny

fanatyk Sergiusz Nieczajew, przyznając, że „znajomość ta jednak chluby naszemu anarchiście

nie przyniosła” (s. 19–20). Zostało także ukazane miejsce Bakunina w filozofii rosyjskiej z

podkreśleniem, że ateizm, do którego wierzący początkowo w Boga Bakunin doszedł, był

„ateizmem nienawistnym” – „Bakunin odrzuca Boga właśnie dlatego, że nie godzi się na

cierpienia człowieka”, w czym przypomina Karamazowa z powieści Dostojewskiego (s. 30) –

oraz charakterystyką trzech typów anarchizmów: kolektywistycznego anarchizmu Bakunina,

indywidualistycznego Stirnera i religijnego Tołstoja.

W II rozdziale autor przedstawia proces formułowania filozofii negacji. Początkowo

Bakunin fascynował się idealizmem etycznym Johanna Gottlieba Fichtego, od którego przejął

przekonanie, że nie istnieje połowiczna wolność – wolność jest albo pełna, albo nie ma jej

wcale (s. 79); ważna jest również kategoria cierpienia – „przyjęcie na siebie cierpienia

okazywało się niezbędne w dążeniu do nieskończonego osiągania doskonałości moralnej, do

tego, co być powinno” (s. 85), a także tzw. „antyempiryzm” – postawa przeciwstawiająca się

utylitaryzmowi – „Hołdowanie pożytkowi jednostkowemu i społecznemu oraz korzyściom

wymagało osadzenia w rzeczywistości przedmiotowej, którą Bakunin się brzydził” (s. 88).

Następnie uznał, że fichteański idealizm subiektywny prowadzi na manowce i dokonał

przejścia na pozycje heglowskie. „Bakunin ze swymi kamratami wręcz nie uznawali

człowieczeństwa ludzi nie znających Hegla. W heglizmie próbował znaleźć filozoficzną treść,

będącą gwarantem zniesienia antynomii jednostka – świat zewnętrzny (rzeczywistość)” (s.

96). „Bakunin afirmował boską, racjonalną rzeczywistość, w której wszystko jest dobrem. W

tej perspektywie rozróżnienie dobra i zła traci na jasności, zostaje wręcz pozbawione sensu”

(s. 101). Pod jego wpływem Wissarion Bieliński „rychło zapragnął jednać się z

rzeczywistością carską” Mikołaja I (tamże).

Bakunin odkrywa w końcu, że dla Hegla to, co rzeczywiste i rozumne, jest natury

duchowej, a więc świat zewnętrzny staje się tylko jaźnią ducha. Takie podejście prowadzi

jednak do uznania otaczającego nas świata jedynie za atrapę faktycznej rzeczywistości, która

ma naturę duchową. Jednakże „unieważniając ów świat, zarazem podkreślamy

antyhumanistyczny (antypersonalistyczny) charakter Heglowskiej filozofii” (s. 107).

Bakunin zaczyna buntować się przeciw tzw. prawicowej wykładni filozofii Hegla. W

1840 roku wyjeżdża do Berlina, gdzie dokonuje się jego przeobrażenie z prawicowego w

lewicowego heglistę. Daje temu wyraz w słynnym tekście Reakcja w Niemczech z 1842 roku.

Zrywa z kontemplatywizmem na rzecz walki o zmianę rzeczywistości, z filozofią pojednania

na rzecz filozofii czynu. W tym właśnie artykule pojawia się fragment „mówiący o

negowaniu jako niszczeniu, namiętnym pożeraniu tego, co pozytywne” (s. 125).

Autor rozprawy sprzeciwia się jednak przypisywaniu Bakuninowi w tym czasie miana

apostoła destrukcji i „radykalnego nihilisty, gotowego poświęcić w imię swych idei cały

dorobek ludzkiej kultury” (s. 127). Przytacza w tym miejscu dyskusję między J.

Dobieszewskim i A. Walickim (s. 129). Jacek Uglik twierdzi, że negacja Bakunina zawiera w

sobie afirmację: „Negowanie Bakunina zawsze oznaczało walkę o wolność” (s. 131).

Ostatecznie Bakunin porzuca myśl Hegla, jego koncepcję dziejów jako rozumnego

procesu (por. s. 135); „odrzuca wraz z młodoheglistami jego uniwersalizm, wszelką ogólność

na rzecz konkretnej jednostki i jej jednostkowej egzystencji, odrzuca państwo jako twór

istniejący w systemie Hegla ponad jednostką” (s. 136).

Bakunin ulega wpływowi filozofii Feuerbacha (rozdz. III) i przejmuje jego tezę, że

Bóg jest tylko pojęciem, obiektywizacją cech człowieka, abstrakcją, w której przejawia się

religijna alienacja człowieka. Miejsce transcendentnego Boga zajmuje w tej filozofii

Człowiek. Religia Boga zostaje zastąpiona religią człowieka i uznana za narzędzie państwa

służące do jego zniewolenia. „Człowiek posłuszny Bogu musi być też posłuszny Kościołowi i

państwu, bowiem państwo (abstrakcja przynosząca zagładę żywemu społeczeństwu) jest

pobłogosławione przez Kościół. Obie te instytucje próbują za wszelką cenę odebrać wolność

człowiekowi” (s. 152).

Następnie Jacek Uglik zajmuje się relacją między Bakuninem i Marksem. Związek ten

nie jest prosty. Z jednej strony przez pewien czas ze sobą współpracowali, z drugiej zaś były

między nimi poważne różnice. Sympatia autora rozprawy jest po stronie Bakunina. Bakunin

jest dla niego głęboko humanistyczny. „Sądził po prostu, że każdemu człowiekowi

przysługuje prawo do wolności, bowiem dopiero na tym gruncie da się budować przyszłość

(…). Odrzucał państwo (również proponowaną przez Marksa dyktaturę proletariatu), bo

państwo to władza, a władza to despotyzm, skłonność do wydawania rozkazów. Prawdziwa

egzystencja, zdaniem Bakunina, zasadza się na wolności” (s. 193).

Równa tej sympatii, jeżeli nie większa, jest antypatia autora do Marksa. „Marks jest

dla nas zdecydowanym antyhumanistą, jednostka jako taka nie stanowi dla niego wartości” (s.

204). Trzeba przyznać, że Uglik zadał sobie dużo trudu, żeby uzasadnić tę opinię, a jego

wywód jest bardzo przekonywający.

„Skoro jedna klasa ustępuje miejsca innej na drodze niszczącej rewolucji, to nie daje

się utrzymać, powtórzonej raz jeszcze, tezy o jedności ludzkiej, o humanizmie Marksowskim,

gdyż humanizm właśnie obejmuje człowieka niezależnie od podziałów klasowych. Marks

pokazuje człowieka z jednej strony jako wytwór historii, a z drugiej – jako osobnika

biologicznego, więc w jakimś stopniu zwulgaryzowanego, bowiem człowiek staje się dlań,

przekraczając opór przyrody, zwyciężając jej porządek, czyli dzięki pracy (…). W myśli

Marksa na próżno poszukiwać wartości uniwersalnych, wspólnych wszystkim bez podziału na

klasy ludziom” (s. 186) itd. Autor powołuje się tu też na innych krytyków Marksa, np. I.

Berlina, M. Bubera, B. Russella, L. Kołakowskiego. Wszystko to prawda. Krytyka Marksa

jest miażdżąca.

Ale czy to jest cała prawda o Marksie? Wystarczy zajrzeć do Rękopisów ekonomiczno-

filozoficznych 1844 r. 1 . „Na czym więc polega alienacja pracy? Po pierwsze na tym, że praca

jest dla robotnika czymś zewnętrznym, tzn. nie należy do jego istoty, że wobec tego robotnik

nie potwierdza się w swojej pracy, lecz zaprzecza, nie czuje się zadowolony, lecz

nieszczęśliwy, nie rozwija swobodnie energii fizycznej i duchowej, lecz umartwia swe ciało i

rujnuje się duchowo. Robotnik czuje się zatem sobą dopiero poza pracą, a w procesie pracy

nie czuje się sobą. Czuje się swobodnie, gdy nie pracuje, a gdy pracuje, czuje się skrępowany.

Toteż praca jego nie jest dobrowolną, lecz narzuconą, jest pracą przymusową. Nie jest ona

zaspokojeniem potrzeby pracy, lecz tylko środkiem do zaspokojenia potrzeb poza nią. Jej

obcość uwidacznia się wyraźnie w tym, że gdy tylko nie ma przymusu fizycznego czy

jakiegoś innego, człowiek ucieka od niej jak od zarazy. Praca zewnętrzna, praca, w której

człowiek się alienuje, to składanie w ofierze siebie samego, umartwianie się” 2 itd.

Nie chcę przez to powiedzieć, ze wywód autora rozprawy jest błędny, a jego ocena

Marksa jest niesłuszna. Twierdzę tylko, że nie jest to cała prawda o tej filozofii. Marks nie

jest postacią jednoznaczną. Jego filozofia pracy i teoria alienacji są niezmiernie interesujące i

rzadko podejmowane (na gruncie polskim filozofią pracy zajmował się Stanisław

Brzozowski, a współcześnie – Jan Szewczyk i Ewa Sowa), a przede wszystkim ciągle

aktualne. Myśl Marksa jawi się w tym kontekście jako zdecydowanie humanistyczna, a jego

analizy chyba jednak głębsze niż wywody Bakunina.

Nietrudno też wyobrazić sobie porównanie anarchizmu religijnego Tołstoja z

anarchizmem Bakunina – deprecjonującego ten ostatni. Tołstoj odrzucał przemoc – „istnieje

tylko jeden sposób, aby uwolnić się od zła, jakie niesie porządek państwowy: nie brać udziału

w przemocy, leżącej u podstaw państwa” (s. 59). Kto dopuszcza użycie przemocy, jest we

władzy zła, które niesie państwo, nie służy więc człowiekowi, tym samym jest

przedstawicielem antyhumanizmu: „odpłaceniem złem za zło nie wychowuje, lecz

Tamże, s. 98-99.

K. Marks, Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r. , tłum. K. Jażdżewski, T. Zabłudowski, w: tenże, Pisma

wybrane. Człowiek i socjalizm , Warszawa: PWN 1979.

demoralizuje. Odpowiadaj dobrem na zło, a zniszczysz w podłym człowieku zadowolenie za

zła” (s. 64).

Ponadto na kartach omawianej rozprawy dyskutowana jest możliwość wpływu

anarchizmu Maksa Stirnera na anarchizm Bakunina (autor raczej dystansuje się wobec

istnienia jakiegoś wyraźnego wpływu, choć go nie odrzuca). „Filozofia Stirnera jest afirmacją

Ja, jest obroną Ja przed reifikacją i zniewoleniem. Ja Stirnera jako wartość największa staje

ponad innymi wartościami, a to oznacza, że wszystkie nakazy i normy przestają go dotyczyć;

Jedyny nie ma żadnej natury i do niczego go nie powołano, istnieje tylko dla siebie wedle

trawestowanej maksymy Protagorasa «nie człowiek jest miarą rzeczy, ale Ja nią jestem»” (s.

211). Tymczasem dla Bakunina „człowiek, żeby być wolnym, musi być uznanym za takiego

przez innych, wolnych ludzi. Jestem wolny, o ile wolnym jesteś ty” (s. 215). W imię tej

wolności Bakunin sprzeciwia się państwu, religii, Bogu: „Jeśli Bóg staje na drodze do

ludzkiej wolności, trzeba go zabić – jest to konieczny warunek wolności człowieka, wolności

absolutnej, dlatego Bakunin odwraca aforyzm Woltera i krzyczy: Jeżeliby Bóg rzeczywiście

istniał, należałoby sprawić, aby przestał istnieć” (s. 216–217).

„Odrzucając Boga składa Bakunin ukłon Szatanowi, pierwszemu buntownikowi.

Szatan to «pierwszy wolnomyśliciel i pierwszy bojownik o emancypację światów. On ukazuje

pierwszym ludziom, jak wielką hańbą jest ich posłuszeństwo; wyzwala człowieka, na jego

czole wyciska pieczęć wolności i człowieczeństwa, skłaniając go do nieposłuszeństwa i

spożycia owocu poznania». Człowiek nie może mieć nad sobą abstrakcji, w imię wolności

zatem niszczy Boga. Wzorem Szatana, przyjaciela ludzkości, staje się istotą zbuntowaną,

przez akt buntu uzyskuje pełnię wolności” (s. 217). Warto zauważyć, że w prawosławnych

tekstach liturgicznych to Chrystus nazywany jest Przyjacielem Człowieka (nie ludzkości!). W

filozofii Bakunina występuje charakterystyczne dla satanizmu odwrócenie znaczeń pierwotnie

chrześcijańskich i zniekształcenie ich sensów. Być może więc myśl Bakunina rzeczywiście

jest humanizmem, ale jest to humanizm o zabarwieniu wyraźnie satanistycznym.

Poglądy Stirnera i Bakunina były jednak, pomimo różnic, w dużym stopniu zbieżne.

Bakunin powtarza zdanie Stirnera: „wolność” może istnieć tylko jako całkowita wolność –

częściowa wolność nie jest „wolnością” (s. 221). Treścią myśli zarówno Bakunina, jak i

Stirnera, jest w istocie odrzucanie wszelkiej trwałej władzy w imię wartości indywidualnego

istnienia – nawet jeśli to odrzucanie wypełniają sprzeczności.

W zakończeniu autor przypomina o istotnym znaczeniu kategorii negacji

porządkującej dzieło Bakunina, co pozwala spojrzeć na jego dzieło jako na spójną ideowo

całość: „Bakunin już w okresie heglowskim wypowiedział sławne zdanie, którego sens nie

przebrzmiał w jego późnej filozofii: Radość niszczenia jest radością tworzenia. Negowanie,

niszczenie odbywa się w imię lepszego jutra, lepszej przyszłości. Jeżeli nie podejmiemy

rękawicy, świat się nie odmieni, będziemy trwać w marazmie i stagnacji” (s. 227). „Nie

człowiek istnieje dla instytucji, ale instytucje dla człowieka” (s. 228). „Człowiek zaś nie jest

wolny, jeśli istnieje na świecie choć jedna istota nie wolna. (…) Człowiek, mówiąc Ja, zawsze

myśli My. Każde Ja zakłada My – bez My nie ma Ja” (s. 228). „Negacja (sprzeciw, głośno

wypowiedziane słowo NIE) wyrażana w imię wolności wymaga od człowieka poświęceń

(…). Głośny sprzeciw oznacza, że gdzieś w świecie dzieje się zło, więc w ostateczności (…)

negacja oznacza konsekwentną pozytywność. Kto rzeczywiście pragnie wolności, przekonuje

Bakunin, powinien być gotów oddać za wolność nie życie innych, ale własne” (s. 229).

Praca Jacka Uglika została napisana bardzo żywym językiem, wywody zawarte w niej

są logiczne, a autor wyraźnie lubi swojego bohatera. Na pewno jest warta przeczytania.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: