Historia Żydów w Leżajsku.pdf

Historia Żydów w Leżajsku

Zdaję sobie sprawę, że pisząc tym razem o byłej leżajskiej społeczności żydowskiej

napotkam na liczne dylematy przy opisywaniu niektórych szczególnych zdarzeń. bo jakie

mam zająć stanowisko np. wobec błędnych materiałów i informacji do dziś

publikowanych, które tylko dyskredytują Autorów i zacierają prawdziwy obraz minionych

lat.

W niniejszym opracowaniu pragnę przypomnieć zdarzenia i ludzi sprzed 60 lat bliskie

osobom starszym. A jeśli przeczytają je także młodzi, to myślę, że nie będą ich już

dziwiły pewne zachowania ortodoksyjnych żydowskich pielgrzymów i turystów. (...)

Żydzi w Leżajsku

W Leżajsku mieszkali Żydzi wyłącznie o niemiecko brzmiących nazwiskach, lecz nigdy

nie utożsamiali się oni z grupą miejscowych Niemców.

1 Ader

Adler

Alter

Aster

Akner

6 Anfang

Adwokat

Altman

Altschűller

Ascher

11 Ausibel

Bakon

Bardach

Beck

Berstein

16 Berger

Beer

Beili

Barber

Bass

21 Bilfeld

Birnbach

Binder

Brűll

Brodt

26 Birnfeld

Bergenicht

Both

Bohrer

Bodenstein

31 Blumenfeld Burstin

Burta

Diller

Drylman

36 Drűcker

Dierer

Erbaum

Erlich

Engelberg

41 Eisenberg Eibenstark

Eimem

Etner

Eheman

46 Einchorn

Elenbogen

Engländer

Faust

Fäeber

51 Frankenhar Feit

Fergenbaum Feldman

Ferber

56 Fetter

Fenster

Frenkl

Fischler

Freinfeld

61 Friedlander Flizku

Frescher

Flichtenbaum Friedman

66 Flaumenbaum Fligelman

Garfunkel

Grabscheind Glanzberg

71 Gans

Galler

Glatt

Gärtner

Geitzhals

76 Greisman

Geistler

Gerecht

Grűnfelg

Grűnberg

81 Guzik

Gross

Goldman

Goldberg

Goldstein

86 Grisinger

Goldbrener Gottlieb

Goldschmidt Goldfarb

91 Goldwender Gotesdiener Grűnbaum

Grűnmann

Gruszow

96 Grűnwald

Hasenfeld

Hamersfeld Haarzopf

Haberstein

101 Haftel

Hammer

Haar

Hacker

Hauben

106 Heiselbeck Hanfling

Hirschfeld

Horn

Horowitz

111 Hollender

Holloschűzer Holloschűtz Horman

Holles

116 Hoffort

Honig

Idler

Iser

Jamm

121 Jäger

Klarkman

Karfioł

Karpf

Kraut

126 Kraus

Klapholz

Kanner

Kärner

Kohn

131 Kornblau

Knoblich

Kalter

Kirschenblűt Kirschbaum

136 Kirschner

Kinderfreund Kisel

Kleinman

Krampf

141 Krant

Kerbe

Keller

Kneitel

Körber

146 Kurtman

Kurz

Kupferschmidt Kűhl

Katz

151 Klarman

Klaufman

Kandel

Kosten

Liberman

156 Lisker

Linderbaum Lieber

Luftschitz

Löw

161 Lör

Laufer

Laks

Lasser

Laub

166 Landau

Lewandel

Lugenbaum Mander

Mehcon

171 Metzger

Minder

Mondschein Műller

Műnz

176 Narzinsenfeld Nadel

Nadelsbach Nattel

Neuman

181 Neis

Nussbaum

Ohlbaum

Orbach

Ost

186 Oster

Pflanzer

Parnes

Palenberg

Pechtalt

191 Permitter

Pinkas

Penner

Potascher

Profus

196 Propper

Puderbeitel Ratch

Raber

Rabinowicz

201 Rajzli

Reichenthal Reisner

Reiss

Reif

206 Reich

Reblum

Ringel

Reischer

Reinholz

211 Ringler

Ring

Rottenberg Rothman

Rosenblűth

216 Rosenbaum Rotenberger Rosenzweig Rosner

Rottenstrauch

221 Rebhun

Roth

Rokach

Rosenblatt

Rosen

226 Strauch

Schwarzstein Spatz

Schmacz

Sattelman

231 Schwarzer Schank

Safier

Sales

Sandbank

236 Satler

Spergel

Stein

Stempel

Stilbach

241 Steinharatt Sternlicht

Steifeld

Stern

Stelzer

246 Stendig

Scechtel

Schweber

Scheinbach Schechtman

251 Sternberg

Schenkelheim Schneck

Schiff

Schechter

261 Schmiedt

Silberman

Schlűsserberg Stifel

Schipper

266 Schoor

Sonneblűth Sobel

Solbach

Stossvogel

271 Strauch

Steinnauer

Sprűng

Strum

Tannenbaum

276 Tanzman

Taffel

Teicher

Teitelbaum Teichman

281 Teschner

Tepfer

Tűrkenkopf Tuchfeld

Tugenchaft

286 Thurm

Uher

Ulryk

Verständig

Vetter

291 Wachs

Wagner

Wang

Wander

Wasserman

296 Waldman

Walkier

Wahrhafling Wachtenkönig Waller

301 Wanderer

Weinberg

Weinman

Weissberg

Weissbrot

306 Werdenbaum Weissblum Weingarten Wetscher

Weinreich

311 Wenger

Wirth

Wilkenfeld

Wiener

Wolkenfeld

316 Wolf

Wurcel

Zales

Zeibel

Zinn

321 Zinnentaube Zucker

Zellner

Na grobach przodków

Wraz z powstaniem w mieście żydowskiego osiedla, po przeciwległej stronie wąwozu, na

którego zboczu wybudowano kilka domów, wśród rosnących krzaków dzikiego bzu i

leszczyny, schowane przed oczyma ciekawskich, pojawiły się pierwsze groby, przeważnie

dzieci umierających na nieznaną w tym czasie chorobę. Odległe to były czasy.

Taki był początek kirkutu - cmentarza żydowskiego, najstarszej miejskiej nekropolii. Grzebano

na nim wszystkich zmarłych wyznawców judaizmu z miasta i najbliższych okolic, z podziałem

na część męską i kobiecą. Z racji wierzeń miejsce grzebania zmarłych Żydów jest miejscem

nietykalnym i nienaruszonym. Powodowało to ograniczenie miejsca pochówku w myśl zasady,

że każdemu przysługuje taka sama działka ziemi na wieczny spoczynek. Wyjątek stanowili

rabini i uczeni w talmudzie. Z czasem przybywało mieszkańców i zmarłych, przeto z konie-

czności, poszerzono cmentarz wykupując sąsiednie ogrody i połączono w jedną całość.

Początkowo cmentarz ogrodzony był szczelnym płotem z grubych desek dwumetrowej

wysokości. Później, płot zamieniono na mur ceglany z bramą otwieraną wyłącznie i na czas

pogrzebów lub uroczystości przy grobie cadyka. Na każdym grobie, w nogach ustawiano

płyty nagrobne - macewy. Najczęściej wykonane były z piaskowca, czasem z granitu lub

marmuru. Zdobiły je napisy o bardzo różnej treści. Symbole nagrobne jak i epitafia

upamiętniały życie zmarłego szczególnie jego pobożność i gorliwość w spełnianiu dobrych

uczynków. Oprócz znaków o religijnym znaczeniu jak Gwiazdy Dawida, Menory lub

Korony umieszczano także znaki, które obrazowały imię zmarłego. Jan Brzoza w książce

pt. "Na małym rynku" cytuje jeden z przedwojennych, miejscowych napisów na

macewie:"Beda Arieli odszedł do Boga, płaczcie i lamentujcie i lejcie gorzkie łzy, oto umarł Ben

Lewi, syn Lewiego i wnuk Lewiego".Goje przed wojną najczęściej oglądali cmentarz przez

powybijane w murze otwory, którymi nawet wchodzono na kirkut. Żydzi nigdy z tych

otworów nie korzystali albowiem traktowali to jako profanację cmentarza.

Uroczystości pogrzebowe dokonywane były najczęściej w dniu śmierci. Prawdopodobnie był to

zwyczaj przyniesiony z Palestyny, gdzie wysokie temperatury i szybkie psucie się zwłok

zmuszało do niezwłocznego pochówku. Obrzędu dokonywali przeszkoleni ludzie będący w

dyspozycji gminy żydowskiej. Zmarłego przenoszono do domu pogrzebowego na terenie

cmentarza i skrzętnie ukrywano przed ciekawskimi. Zwłoki układano na specjalnej desce

poddając je rytualnemu myciu. Czynności te aryjczycy nazywali "maglowaniem trupów".

Zmarłe dziecko płci męskiej podlegało jeszcze obrzezaniu. Następnie, ciało owijano płótnem,

kładziono na specjalne "mary", nakrywano pośmiertnym całunem i szybko przenoszono do

przygotowanego grobu. W przypadku usłyszenia głosu dzwonów kościelnych, zmarłego

kładziono na ziemi aż do ukończenia ich bicia. Z tego też powodu na pogrzeby najczęściej

wybierano taką porę dnia, w której nie odbywały się nabożeństwa w kościele lub cerkwi i

nie planowano katolickich pochówków. Podczas pogrzebu, w stare garnki zbierano datki na

koszty pogrzebowe, dzwoniąc pieniędzmi co miało zachęcać do szczodrych ofiar.

Na leżajskim cmentarzu spoczął m.in. cadyk Elimelech. Z tej to przyczyny jest on miejscem

kultu i odwiedzin Żydów - ortodoksów pochodzących z różnych krajów świata a szczególnie z

Izraela i USA. Na leżajskim cmentarzu pochowano łącznie około 2300 Żydów (wg relacji

K.Gduli). Jedynym zachowanym dokumentem zmarłych jest 40 kart pośmiertnych

wystawionych w 1913r. Znalazł je, latem 1979r. zupełnie przypadkowo Pan Tadeusz Fus,

remontując budynek przedszkola mieszczącego się w byłym probostwie unickim. W dobrym

stanie leżały one na strychu, pod krokwią. Dlaczego tam i tylko z jednego roku, trudno o

odpowiedź

Nekropolie są szczególnym miejscem, które na ogół budzą szacunek wśród wszystkich

ludów całego świata. Zdarzały się niekiedy drobne przypadki zniszczeń ale okazało się z

czasem, że były one niczym wobec totalnej zagłady wszystkiego co było żydowskie przez

nacjonalizm i faszyzm niemiecki.

Do roku 1940 nic nie wskazywało, że cmentarz leżajski ulegnie dewastacji. Na nim to, w

drewnianej szopie krytej gontem, znajdował się grób cadyka Elimelecha. Wiosną tegoż

roku, na polecenie władz okupacyjnych, "miejscowi" - Józef Owsik i Józef Żaba pod

nadzorem Johana Keipra, Stanisława Wernera i Michała Nabrzeżnego rozebrali

drewnianą szopę i rozkopali grób. Szukali rzekomo "złotego cielca". Z olbrzymiego

wykopu 300x250x250 cm wyrzucono resztki ludzkich kości: głowy, rąk, nóg, miednicy i

żeber, resztki blaszanych i glinianych garnków. Kości te leżały kilka dni pod rosnącą

obok lipą. Taka była rzeczywistość, ale w ludzkiej fantazji i wyobraźni mogło być inaczej,

np:

"Podczas wojny Niemcy kazali otworzyć grób (rozkopać) i znaleźć złoto. Kopali polscy

robotnicy, uderzenia słychać było na całej ulicy Górnej. Potem rozległ się krzyk i z

cmentarza wybiegli ludzie. Cadyk ukazuje się, leżał w białym całunie jakby go wczoraj

pochowano i miał oczy. Mecenas Z. wzruszył ramionami na tą opowieść, ale córka

Marguszki zaperzyła się. Ojciec widział, jak uciekali to przed czym? Wystraszyli się kości?

Cadyk leżał i patrzy l na nich prawdziwymi oczami chociaż bez stówa "

(Vide: Hanna Krall Dowody na istnienie Wydawnictwo 5 Poznań 1995r.)

W taki oto sposób powstają legendy i taka legenda o cadyku poszła w świat, potwierdzona

przecież świadkami w osobach mecenasa Z. i wzruszającej ramionami „zaperzonej" córki

Marguszki. To wszystko na potrzeby przyjeżdżających żydowskich ortodoksów, bo cud to

przecież najmilsze dziecko wiary.A tak naprawdę, co działo się potem? Miejscowy

"wyrostek" Adam Werner niósł czaszkę cadyka na patyku i straszył nią bawiące się obok

dzieci. Nieco później, za sprawą ówczesnej Gminy Żydowskiej wykopane z grobu kości cadyka

zostały pozbierane, przeniesione i zakopane w górnej części cmentarza, po lewej stronie

drogi, rzekomo na grobie członka jego rodziny. W późniejszych latach był tam punkt

meteorologiczny (relacje świadków: Józefa Deca i Mieczysława Pudełkiewicza).

W roku 1962, na miejscu byłego grobu postawiono nowy murowany ohel cadyka Elimelecha

na miarę gustu i wyobraźni fundatora, budowniczego i projektanta. Wybudowano go na zlecenie

rabina Frydmana z Wiednia, byłego ucznia Krakowskiej Szkoły Rabinackiej, jako votum

wdzięczności za uratowanie jego życia w czasie okupacji niemieckiej.

Ohel wybudowali:

Inwestor zastępczy - Zdzisław Zawilski,

Projektant-inż. arch. Arnold Barański, ówczesny Kier. Wydz. BUiA Prezydium PRN Leżajsk,

Roboty murarskie - Zenon Fraczek, Wacław Garbacki,

Roboty blacharskie - Zygmunt Węglarz.

Należności za wszelkie materiały i robociznę zawsze w gotówce regulował Zdzisław

Zawilski.

Historia tej budowy ma jednak także i wcześniejszy wątek. Otóż jak wspomniano uprzednio,

w grudniu 1959r. zjawił się w mieście Baruch Safier, przedwojenny leżajski Żyd, komunista.

Wrócił z ojczyzny komunizmu ZSRR, z gułagu. To on stał się bazą i oparciem dla wszelkich

pierwszych poczynań mających na celu odbudowanie grobu cadyka. Zdarzenia z tym

związane obfitowały w liczne konflikty z władzami, było wiele niedomówień, aluzji, plotek i

kłótni o składane pieniądze. Finał był taki, że Baruch Safier całkowicie stracił wśród

swoich zaufanie. Tym sposobem pieczę nad owym ohelem, z racji swej osobowości, przejęła

Polka Janina Ordyczyńska i sprawowała ją do roku 1990. Wtedy to niezwyczajnie odeszła z

tego świata. Otóż przybyłym pewnego dnia pątnikom otworzyła tradycyjnie drzwi ohelu,

zaniemogła, upadła i po przewiezieniu do szpitala umarła. Po jej śmierci rolę opiekuna

tego miejsca przejęła córka - Krystyna Kiersnowska. "Ta od Żydów"- mówią w mieście.

Uzyskała pełne przyzwolenie i mają oni do niej zaufanie.

Najważniejszym i mobilizującym czynnikiem wszelkich działań na rzecz odbudowy ohelu,

było zupełnie przypadkowe znalezienie przez Barucha Safiera, wśród płyt chodnikowych na ul.

Stawowej oryginalnej macewy z grobu Elimelecha. Macewa ta z inskrypcją: "Nasz Pan i Na-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: