KONTROLA TRENINGU SPORTOWEGO I PROCESU REKREACJI. BŁĘDY I ICH ELIMINACJA
We współczesnym, coraz bardziej złożonym treningu niezbędne jest sprawne kierowanie procesem w funkcji założonego celu. Nie może to być działanie intuicyjne, lecz procedury oparte na mierzalnych faktach, identyfikujące stany rzeczywiste i ich prawdopodobne przyczyny. Tak więc dla właściwego kierowania procesem treningu niezbędny jest stały dopływ informacji o skutkach prowadzonej działalności i zmianach adaptacyjnych organizmu pod wpływem stosowanych obciążeń. Celom tym służy system kontroli integralnie wtopiony w proces treningu, począwszy od etapu programowania i planowania.
Pierwszy poziom kontroli, to wstępny dobór do grupy treningowej. Przy użyciu wymiernych kryteriów poszukujemy osobników, którzy mają szansę osiągnąć w przyszłości najwyższe wyniki w danej dyscyplinie. Dalej mamy do czynienia z systemem kontroli ściśle powiązanym ze specyfiką danego etapu czy cyklu.
W dwóch pierwszych etapach szkolenia (treningu wszechstronnego i ukierunkowanego) zakres działań kontrolnych jest bardzo szeroki, gdyż wciąż poznajemy zawodnika. Ocenia się tu i przewiduje m.in. wymiary i cechy budowy ciała (m.in. wysokość, masa, proporcje, wydolność fizyczną efektywność uczenia się elementów techniki, cechy osobowości, profil i poziom sprawności).
Na etapie treningu specjalistycznego zakres kontroli zawęża się, zmienia się też jej charakter. Pomiary i sprawdziany dotyczą już specyficznego przygotowania sprawnościowego oraz efektywności stosowanych rozwiązań technicznych. W sportach walki i grach zespołowych dodatkowo dochodzi również ocena umiejętności taktycznych. Kontrola jest w takim ujęciu ważną składową organizacji treningu. Wnioski z niej płynące stanowią równocześnie punkt wyjścia do precyzowania celów i opracowania następnego cyklu treningu. Istotą jest tu porównywanie wyniku działania z jego celem, by następnie dokonać oceny efektów i wprowadzić modyfikacje w odniesieniu do celu lub poszczególnych elementów działania.
Kontrola procesu treningu przebiega dwojako:
- poprzez kontrolę wykonania - stopnia i sposobu realizacji treningu,
- poprzez kontrolę efektów potreningowych.
Na pojęcie kontroli wykonania składa się wszystko to, co tworzy szeroko rozumiane obciążenie treningowe, a więc:
- liczba jednostek treningowych,
- łączny czas ich trwania,
- częstotliwość treningu,
- intensywność pracy,
- środki metody, formy zajęć,
- zabiegi i procedury wspomagające trening itp.
Kontrolę efektów podzielić można na kontrolę stanu organizmu (badania, sprawdziany) i kontrolę osiągnięć, w tym oczywiście wyników sportowych. Kontrola treningu daje indywidualne, najbardziej efektywne narzędzia do kierowania rozwojem zawodnika. Ocena taka jest jednak możliwa tylko wówczas, gdy posiadamy operacyjnie sformułowane cele i opisany plan, kiedy realizacja pracy (obszar informacyjny i energetyczny obciążeń) jest udokumentowana i kiedy dokładnie można określić efekty treningowe, tzn. stan wytrenowania i wyniki sportowe
Ze względu na hierarchizację celów treningu kontrola jest wielopoziomowa, tzn. obejmuje wszystkie przedziały czasowe. Istotą wielopoziomowego systemu kontroli jest bieżące ujawnianie przebiegu procesu adaptacji i przez to wczesne zapobieganie powstającym rozbieżnościom. Kontroli winien podlegać stopień realizacji celów każdej składowej struktury czasowej (jednostka treningowa, mikrocykl, mezocykl, makrocykl). Stopień osiągnięcia zakładanych zmian adaptacyjnych (przewidywany w programie) musi być każdorazowo porównywalny z uzyskanymi efektami.
Kontrola obejmuje:
- ustalenie stanu rzeczywistego,
- porównanie stanu rzeczywistego ze stanem zamierzonym (z celami) dla identyfikacji ewentualnych niezgodności między nimi,
- określenie przyczyn stwierdzonych niezgodności oraz warunków sprzyjających działaniom bardziej skutecznym i sprawnym,
- wskazanie sposobu osiągnięcia wyższej sprawności i skuteczności, czyli określenie sposobów usunięcia stwierdzonych niezgodności między stanem rzeczywistym a zamierzonym;
- wprowadzenie korekt do programu i planu bądź celu treningu.
Dla każdej konkretnej sytuacji szkoleniowej należy opracować szczegółowy zestaw pomiarów poszczególnych efektów treningowych. Trzeba tu uwzględnić złożoność procesu. W każdej sytuacji musimy mieć na uwadze przydatność wyników płynących z kontroli poszczególnych składowych warunkujących stan wytrenowania.
Ryc. 1 pokazuje schemat kompleksowej oceny efektów potreningowych poprzez obserwacje dynamiki cech i czynników mających wpływ na wynik sportowy.
Ryc. 1. Schemat struktury kontroli efektów potreningowych.
Kryteria optymalizacji (i wnioski do kierowania treningiem) formułowane są tutaj z reguły w formie „modeli" mistrzostwa i będących ich konsekwencją modeli celów pośrednich, opracowywanych indywidualnie dla poszczególnych zawodników w danej dyscyplinie. Stąd też bierze się wielopoziomowość kontroli w funkcji czasu. Uwzględnia się tu czas konieczny na wypracowanie różnorakich efektów adaptacyjnych - czas nieodzowny dla przejścia z jednego stanu funkcjonalnego do innego.
Da się w ten sposób wyróżnić:
- stany bieżące - ulegające zmianom w wyniku serii ćwiczeń czy danej jednostki treningowej,
- stany operacyjne - zmieniające się w toku krótkich cykli czy nawet kilku jednostek treningowych ( niekiedy konkretnej jednostki),
- stany trwałe - utrzymujące się przez dłuższy czas, charakteryzujące tzw. adaptację długotrwałą.
Wyróżnione tu stany potreningowe bywają nazywane efektami potreningowymi lub efektami obciążeń treningowych.
Mamy w takim ujęciu:
- bezpośredni efekt treningu (odpowiadający stanom bieżącym), a obejmujący zmiany zachodzące podczas wysiłku i we wstępnej fazie wypoczynku,
- przedłużony efekt treningu (odpowiadający stanom operacyjnym),
- kumulatywny efekt treningu (odpowiadający stanom trwałym) będący funkcją łańcucha efektów bezpośrednich i przedłużonych.
Podporządkowuje się temu odpowiednie rodzaje kontroli, już bezpośrednio służące kierowaniu treningiem. A więc:
- efekty bezpośrednie (kontrola bieżąca) oceniamy na podstawie bezpośredniej analizy danych pomiarowych i odniesienie ich do wskaźników charakteryzujących dotychczasowe reakcje na dane obciążenie. W wyniku tego postępowania możemy korygować rodzaj, intensywność, objętość i jakość ćwiczeń realizowanych w jednostce treningowej,
- efekty przedłużone (kontrola operacyjna) określamy poprzez analizę wskaźników charakteryzujących reaktywność ustroju w stosunku do planowanej krzywej obciążeń w mikro- i w mezocyklu. W wyniku takiego postępowania możemy dokonywać modyfikacji struktury i wielkości obciążeń w ramach mikro- i mezocyklu,
- efekty kumulatywne (kontrola okresowa) oceniane są w wybranych punktach makrocyklu (np. po kolejnych okresach), stosownie do przyjętych celów treningu i planowanych zadań szkoleniowych, także w odniesieniu do wskaźników modelu mistrza. Na tej podstawie otrzymujemy przesłanki do korekt długofalowego programu szkolenia.
Schemat takiego postępowania przedstawiamy w tabeli 1. Konsekwencją wykorzystania informacji płynących z kontroli jest formułowanie funkcji korekcyjnych i przesłanek do kierowania treningiem. Korekty są ciągiem działań zmierzających do likwidacji stwierdzonych niezgodności między stanem rzeczywistym (efekt treningowy) a zamierzonym - poprzez zmiany w samym treningu lub w planowanych wielkościach stanu zamierzonego (korekta celu). Celem korekt jest optymalizowanie treningu (cząstkowo w różnych składowych lub systemowo).
Tab. 1. Schemat kontroli procesu treningowego
Konieczność dokonywania zmian w planach wiąże się z różnym wpływem wykorzystywanych obciążeń na organizm zawodnika, a w konsekwencji występowaniem różnego poziomu i kierunku adaptacji wysiłkowej, niekiedy odmiennych niż planowane. Zmiany wynikają także z różnych przesłanek, uniemożliwiających realizację postawionych celów (np. choroba, kontuzja).
Wyróżnić można następujące modyfikacje i korekty:
- na poziomie środka treningowego wynikające z oceny efektów bezpośrednich,
- na poziomie jednostki treningowej będące rezultatem oceny efektów przedłużonych,
- na poziomie mikro-, mezo- lub makrocyklu stanowiące konsekwencje oceny efektów operacyjnych i kumulatywnych.
Efekty i korekty na poziomie środka, jednostki treningowej i mikrocyklu określa się mianem bieżących i operacyjnych, na poziomie mezo- i makrocyklu - efektów i korekt okresowych (etapowych).
Celem korekt na poziomie konkretnego środka treningu jest dostosowanie realizowanych obciążeń do zadań przyjętych dla danej jednostki treningowej. Regulacja obciążeń może mieć miejsce już w trakcie wykonywanych ćwiczeń i polega na logicznych zmianach parametrów obciążenia:
- czasu pracy, jej intensywności,
- liczby powtórzeń,
- liczby serii,
- czasu i charakteru przerw,
- form i warunków realizacji.
Przez korekty na poziomie jednostki treningowej dąży się do stworzenia optymalnych warunków uzyskiwania pożądanego kierunku adaptacji w danym mikrocyklu. Korekta polega na indywidualnym modyfikowaniu obciążeń w kolejnych jednostkach, m.in. na podstawie obserwacji przebiegu restytucji. Celem korekt w mikrocyklu jest utrzymanie kierunku adaptacji w danym mezocyklu. Korekty takie to z reguły kompleksowa regulacja obciążeń w kolejnych powtórzeniach danego mikrocyklu bądź zmiany jego charakteru (charakterystyki ilościowo-jakościowej). Jeżeli przebieg adaptacji jest zgodny z celem, kierunek regulacji obciążeń polega (w pewnym uproszczeniu) na zwiększeniu obciążeń w kolejnych powtórzeniach przyjętego typu mikrocyklu (zasada wzrastającego obciążenia).
Korekty na poziomie mezocyklu lub okresu mają stworzyć przesłanki osiągnięcia głównego celu cyklu poprzez zmianę uprzednio zaplanowanych celów pośrednich (celów mezocykli). Wprowadzamy je wówczas, gdy zawodnik nie może realizować przyjętego programu ze względu na wyraźne braki w przygotowaniu (np. w wyniku odniesionych kontuzji) bądź w sytuacji wystąpienia symptomów (wyniki kontroli) niepożądanego kierunku adaptacji, a wprowadzenie zmian daje jeszcze szansę osiągnięcia celu głównego.
Decyzja dokonania zmian treningowych w mezocyklu (okresie) pociąga za sobą konieczność przebudowy struktury mezo- i mikrocykli, zmianę proporcji obciążeń i środków, stosowanie technik wspomagających lub nawet czasowego wyłączenia zawodnika z treningu. Często wiąże się to także z wprowadzeniem zmian do planu startów.
Analizując prawidłowości naszkicowanego tu ciągu działań widzimy wyraźnie, że programowanie treningu przebiega według określonego porządku (ryc. 2):
- przyjęcie głównego celu szkolenia dla danego cyklu na podstawie planowanego rozwoju wyniku w danej fazie kariery; planowany cel (poziom przygotowania i poziom osiągnięć) determinowany jest aktualnym potencjałem zawodnika na tle trendów rozwoju dyscypliny (konkurencji),
- opracowanie czasowej struktury treningu (cykl, mezocykl, mikrocykle, jednostki treningowe) dla realizacji celu,
- przybranie celów pośrednich dla kolejnych mezocykli, mikrocykli, jednostek treningowych,
- wyznaczenie struktury i wielkości obciążeń optymalnych ze względu na realizację postawionych celów,
- ustalenie środków, metod, form i warunków, za pomocą których realizowane mają być wyznaczone obciążenia treningowe,
- kontrola i analiza przebiegu cyklu treningu umożliwiająca zaprogramowanie następnego cyklu (przejście do kroku 1).
Ryc. 2. Programowanie cyklu treningu
Programowanie treningu jest więc postępowaniem, które składa się zawsze z analogicznego cyklu działań. Realizacja każdego kolejnego cyklu poszerza wiedzę o prawidłowościach występujących w procesie treningu, przez co programowanie następnego cyklu wzbogacone jest każdorazowo o nowe jakości. Dopiero takie ujęcie procesu treningu, jako cyklu zorganizowanego, otwiera możliwość właściwego nim kierowania właśnie w funkcji celu, adekwatnie do rozwijającego się procesu adaptacji. Kierowanie nie jest wówczas zbiorem oderwanych dyrektyw, lecz ciągiem logicznych decyzji optymalizujących przebieg procesu. Otwiera to drogę do kierowania treningiem, które opiera się na logicznym łańcuchu działań (ryc. 3).
Ryc. 3. Cykl kierowania i korekcji procesu treningu
Zawiera on:
- zbieranie informacji o stanie zawodników - wskaźniki przygotowania fizycznego, technicznego, taktycznego, psychicznego (a także wydolności); o reakcji organizmu na różne obciążenia treningowe i startowe, parametry działalności startowej i inne; o treści procesu treningu na poprzednich etapach przygotowania itp.;
- analizę tych informacji drogą zestawiania i porównywania parametrów rzeczywiście osiągniętych i zadanych, opracowanie metod planowania I korekcji programów treningowych w celu osiągnięcia zwiększenia efektu działalności startowej; podstawę kierowania stanowi stale zmieniający się stan zawodnika, o którym Informacja dociera do trenera za pomocą środków i metod kontroli według schematu sprzężenia zwrotnego (ryc. 4).
Ryc. 4. Sprzężenia zwrotne w procesie kierowania
Pierwszy kanał to informacje idące od zawodnika do trenera. Pozwalają one charakteryzować samopoczucie, stosunek do programu treningu, odczucia wobec treści treningu w poprzednich fazach struktury czasowej itp. Na tej podstawie trener wyciąga wnioski o stanie zawodnika - jego wytrenowaniu, przygotowaniu lub aktualnej wydolności.
Drugi typ sprzężeń pozwala trenerowi uzyskać informacje o treści procesu treningu i o bezpośrednim efekcie treningowym będącym skutkiem realizacji zaplanowanych obciążeń, programów zajęć, poszczególnych ćwiczeń itp. Jest to informacja o wielkości i charakterze zmian funkcjonalnych układów organizmu spowodowanych realizowanym obciążeniem treningowym, co pozwala dokonywać korekt programu zajęć w toku ich wykonywania.
Trzecim pasmem możemy zbierać dane o oddalonym efekcie treningu, będącym następstwem poprzednich zajęć lub ich serii. Uzyskanie takich informacji pozwala wnosić korekty do poszczególnych jednostek treningowych, następujących kolejno w mikrocyklu.
Czwarty typ więzi przynosi informacje o nagromadzonych reakcjach, będących efektem długich cykli treningowych.
Informacje uzyskiwane w ten sposób charakteryzują zasygnalizowane poprzednio stany i efekty treningowe:
- bezpośrednie - będące następstwem natychmiastowych, bezpośrednich reakcji organizmu na obciążenia fizyczne,
- przedłużone - określające oddalone reakcje przystosowawcze,
- skumulowane - będące następstwem adaptacji długiego czasu.
Wyróżnienia te są podstawą merytorycznego kierowania procesem. Jego celem jest optymalizacja działań treningowych zawodników (zależnie od ich stanu) dla uzyskania wysokich rezultatów sportowych (cel treningu).
Odpowiednio do tak sformułowanych przesłanek kierowania rozmaitymi stanami zawodników wyróżnia się trzy rodzaje merytorycznego kierowania treningiem:
- etapowe - nakierowanie na optymalizację treningu w jego zwartych strukturach czasowych, przede wszystkim etapach i makrocyklach,
- operacyjne - dotyczące technologii treningu w mikro- i mezocyklach oraz wydzielonych fazach procesu (np. BPS),
- bieżące - dla optymalizacji rytmu pracy i odpoczynku, wyboru racjonalnych obciążeń i ćwiczeń wywołujących wymagane reakcje przystosowawcze podczas danej jednostki treningowej.
Zasady te znajdują odbicie w odpowiednich rodzajach kontroli:
- etapowej (okresowej) - pozwalającej uzyskiwać informacje ilościowe o kumulatywnym efekcie treningu,
- operacyjnej - charakteryzującej dynamikę funkcji ustroju w mikro- i mezocyklach oraz w toku kolejnych jednostek treningowych,
- bieżącej - dającej informacje o bezpośrednich reakcjach organizmu zawodników na obciążenia wysiłkowe w trakcie danej jednostki.
Ryc. 5. Przedstawia ogólny schemat ideowy organizacji kontroli jako funkcji kierowania treningiem
Kontrola w żadnym przypadku nie jest celem samym w sobie ani autonomicznym ogniwem procesu treningu, spełnia funkcje informacyjne konieczne do kierowania procesem i tylko tak należy ją traktować. Przedmiotem kontroli jest sam proces treningu i szeroko rozumiane skutki funkcjonalne, a jej celem - uzyskanie informacji umożliwiających kierowanie procesem dla jego optymalizacji w konkretnych warunkach działalności sportowej. Kontrola obejmuje ocenę stanu zawodnika w konkretnym punkcie procesu treningu wraz z technologiczną charakterystyką tego punktu, dlatego wyniki kontroli mogą być w różnoraki sposób przetwarzane i analizowane, np. w postaci zestawień wyników obserwacji uzyskanych u tego samego zawodnika na różnych etapach treningu czy porównań danych o zawodniku z wynikami obserwacji innych zawodników, z charakterystykami modelowymi czołowych sportowców, mistrzów olimpijskich itp.
Wciąż dążymy do rozwiązań kompleksowych. W takim rozumieniu kontrola kompleksowa jest swoistym zintegrowanym ujęciem wielu równoległych informacji uzyskiwanych za pomocą różnych technik dla wszechstronnego określenia stanu adaptacji wysiłkowej zawodnika. Obok niewątpliwych korzyści, jakie daje kontrola kompleksowa w zakresie obiektywizacji informacji o stanie ustroju zawodników, jej organizacja stwarza również pewne trudności w zbieraniu szerokiego zestawu danych i wskaźników bezpośrednio podczas realizowania obciążeń wysiłkowych (ryc. 6).
Ryc. 6. Organizacja i treść kontroli kompleksowej
Obserwowanie zawodników w szerokim zakresie wskaźników traktuje się jako pogłębioną metodę kontroli etapowej (okresowej). W jej ramach wykorzystuje się program obejmujący wskaźniki metodyczno-biologiczne, psychologiczne, pedagogiczne czy biochemiczne, w powiązaniu z danymi o obciążeniach treningowych i wynikach sportowych
W praktyce kontroli operacyjnej i bieżącej stosuje się ograniczony krąg wskaźników charakteryzujących stan ogólny lub stany głównych układów funkcjonalnych. W tym przypadku realizowane jest przede wszystkim wybiorcze podejście w zależności od specyfiki dyscypliny czy konkurencji oraz indywidualnych potrzeb diagnostycznych.
W toku kontroli nie wyklucza się stosowania ograniczonej liczby wskaźników charakteryzujących tylko określony komponent wytrenowania. Jest to możliwe w każdym rodzaju kontroli - etapowym, operacyjnym lub bieżącym - i takie podejście nazywa się lokalnym (analitycznym). A więc niezależnie od rodzaju kontroli możliwe jest stosowanie podejścia pogłębionego, wybiórczego lub lokalnego. Pierwsze pozwala dokonać wszechstronnej oceny stanu ustroju zawodnika, określić odpowiednie normy dla głównych układów f...
dziubusek30