Pedagogika resocjalizacyjna jest jednym z działów pedagogika i składa się z 2 części:
-pedagogika – nauka o wychowaniu
-resocjalizacyjna- informacje o charakterze tego wychowania
Wychowanie resocjalizacyjne- wychowanie jednostek niedostosowanych społecznie- nie potrafią radzić sobie sami z problemem, potrzebujący pomocy z zewnątrz.
Jednostka niedostosowana społecznie to taka u której występują nasilone zachowania negatywne( niezgodne z normami społecznymi, niepożądane wychowawczo i społecznie).
W Polsce ped. reso. Jako samodzielna dyscyplina pedagogiczna funkcjonuje od 1971 roku. (młoda dyscyplina). Pojawiła się teoretyczna praca obejmująca całokształt wiedzy o jednostkach niedostosowanych społecznie. Autorami tej pracy pt: „ Pedagogika resocjalizacyjna” byli Cz. Czapów i S. Jedlewski. W tej pracy spełniono 3 warunki umożliwiające powstanie nowej dyscypliny:
1.nadano nazwę nowej dyscyplinie
2.określono przedmiot badań- wychowanie resocjalizujące
3.określono metody badań, którymi będzie posługiwała się ta dyscyplina
Pedogogika ogólna- pedagogika specjalna:
-oligofrenopedagogika- upośledzenie umysłowo
-surdopedagogika- głusi
-tyflopedagogika- niewidomi
-ped. terapeutyczna- przewlekle chorzy, kalecy
-ped. resocjalizacyjna- niedostosowani społecznie
Przedstawiciele ped. reso.
M. Grzegorzwska- matka ped. specjalnej
O. Lipkowski- badał problemy niedostosowania społecznego, autor „Resocjalizacji”
J. Konopnicki- badał problemy niedostosowania społecznego, autor pracy pt. „Niedostosowanie społeczne”. Zajmował się diagnozą niedostosowania społecznego, zaburzeniami w zachowaniu itp.
L. Pytka- autor współczesnego podręcznika, autor publikacji o niedostosowaniu społecznym w aspekcie naprawczym i profilaktycznym.
G. Urban- zajmuje się zaburzeniami w zachowaniu w aspekcie etiologicznym (przyczyn, warunków) i symptomatologicznym (objawy). Zajmuje się również zachowaniem patologicznym (przestępczość, uzależnienia) i profilaktyką w zaburzeniu w zachowaniu. Pracuje nad adaptacją narzędzie do diagnozy zaburzeń w zachowaniu i niedostosowaniu społecznym „Arkusz Aschenbacha”
M. Kopczyński- zajmuje się metodami badawczymi
K. Zajączkoswki- zajmuje się problemami profilaktyki niedostosowania społecznego
Stan anomii- kumulacja wielu niekorzystnych sytuacji społecznych, powoduje, że normy które utrzymywały ład i porządek zanikają, a nowe nie są znane i powodują chaos w społeczeństwie. Brak norm sprzyja występowaniu negatywnych zachowań.
Zadania (cele) ped. reso.
Opracowanie teoretycznych podstaw wychowania jednostek niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem. Pytka rozpatruje zadania w 3 aspektach w odniesieniu do 3 działów ped. reso:
1.Teleologia wychowania resocjalizującego (formułowanie celów wychowania jednostek niedostosowanych społecznie). Sformułowanie celów w ped. reso. jest trudne bo:
-musimy znać cel ogólny, których formułowaniem zajmuje się pedagogika ogólna
-musimy uwzględniać cel wychowania ogólnego obowiązujący w danym społeczeństwie
-musimy uwzględniać specyficzne potrzeby jednostek niedostosowanych społecznie
2.Teoria wychowania resocjalizującego- cel: opracowanie teoretycznych podstaw wychowania resocjalizującego
3.Metodyka wychowania resocjalizującego, czyli szukanie, opracowywanie skutecznych środków resocjalizacji- cel: ustalenie skutecznych środków, metod, form resocjalizacji
Jedlewski dodaje jeszcze 2 działy:
4.przygotowanie specjalistów zajmujących się w praktyce niedostosowaniem społecznym
5.upowszechnienie w społeczeństwie wiedzy o niedostosowaniu społecznym oraz o resocjalizacji, po to by kształtować właściwe postawy społeczeństwa wobec osób niedostosowanych i wobec problemów resocjalizacji bo bez właściwych działań trudno oczekiwać efektów.
W ranach ped. reso. od połowy lat 90-tych rozwija się dział pedagogiki resocjalizacyjnej- pedagogika penitencjarna- dział zajmujący się wycinkami ped. reso. realizowanej w specyficznych warunkach- zakładach karnych.
Niedostosowanie społeczne- zdefiniowanie tego pojęcia jest prawie niemożliwe, gdyż jest zbyt złożone, na złożoność tą składają się: wielość objawów i zróżnicowana etiologia. Kolejnym czynnikiem nie pozwalającym zdefiniować niedostosowanie społeczne jest to, że jest ono tematem różnych dyscyplin i każda z tych dyscyplin stosuje swoją definicje niedostosowania. Kolejna trudność wiąże się z tym, że pojęcie to używane jest do określenia niekorzystnego stanu jednostki, jak i procesu, który prowadzi do wystąpienia tego stanu.
Klasyfikacja rodzajów definicji niedostosowania społecznego:
-definicja pedagogiczna- formułowana na potrzeby wychowania. Przykładem takiej definicji jest definicja M Grzegorzewskiej, wg której dzieci i młodzież niedostosowane społecznie to takie, które wymagają czegoś więcej, odmiennych niż pozostali sposobów oddziaływania wychowawczego.
-definicja psychologiczna- zwraca uwagę na psychologiczne aspekty wskazujące podłoże zaburzenia. Przykładem takiej definicji jest definicja Przetacznikowej i Susołowskiej, w której przyjmuje się, że niedostosowanie społeczne są to zaburzenia charakteryzujące, utrudniające lub uniemożliwiające prawidłowe kontakty społeczne.
-definicje socjologiczne- które podkreślają niezgodność zachowania jednostki z systemem norm i wartości akceptowanych w społeczeństwie. Przykład- definicja Pytki, w której na niedostosowanie społeczne wskazuje niezgodność zachowania jednostki z systemem norm i wartości przyjętych i akceptowanych w danym społeczeństwie
-definicje prawne (kryminologiczne)- niedostosowanie społeczne to niezgodność zachowania jednostki z obowiązującym systemem norm prawnych (kodeks karny)
4 podstawowe grupy definicji niedostosowania społecznego wg Pytki:
1.definicje symptomatologiczne (objawowe)- są to definicje składające się z listy objawów niedostosowania społecznego, które mają na charakter zachowań negatywnych dla jednostki i społeczeństwa. Przykład- dokończenie definicji M Grzegorzewskiej- cechami jednostek wskazujących na niedostosowanie społeczne. Cechy te to:
-odwrócenie zainteresowań od wartości pozytywnych
-podziw i zainteresowanie dla tzw. złych czynów
-cynizm
-brawura
-nadmierna wyobraźnia
-nieodpowiedni stosunek do ludzi i mienia
-brak umiejętności nawiązywania trwałych więzi uczuciowych
-kłamstwo
-brak wizji życia w płaszczyźnie pozytywnej
-brak umiejętności radzenia sobie z trudnościami
-brak wiary w możliwość zmiany swojej niekorzystnej sytuacji życiowej.
Zdaniem M. Grzegorzewskiej występowanie pojedynczych objawów to jeszcze nie jest niedostosowanie społeczne. Dopiero wielość tych objawów i utrzymywanie się ich jest niedostosowaniem społecznym.
2.definicje teoretyczne (nie mają większego znaczenia dla resocjalizacji, są one ważne do badań naukowych). Definicje te oparte są na definicji prawidłowego przystosowania. Definicje te zawierają zwykle zaprzeczenie prawidłowego przystosowania. Pozytywne przystosowanie wg definicji teoretycznych to występowanie nasilonych tendencji do autonomii, samorozwoju. W ujęciu psychiatrii na prawidłowe przystosowanie składa się: prawidłowo funkcjonująca osobowość, prawidłowa regulacja stosunków ze społeczeństwem. Natomiast na nieprawidłowe przystosowanie składają się: zaburzenia i odchylenia w stanie osobowości, zaburzenia w regulacji stosunków z otoczeniem, co wiąże się z nadużywaniem mechanizmów obronnych. Mechanizmy obronne to:
-ucieczka w świat fantazji
-wypieranie czyli niedopuszczenie do świadomości sytuacji złych
-mechanizm racjonalizacji
3.definicje operacyjne- są definicje, które mają największą przydatność dla praktyki. Definicje te składają się z 2 części:
a)zawierają objawy niedostosowania społecznego, bądź cechy charakterystyczne dla jednostki niedostosowanej społecznie
b)zawierają narzędzie przy pomocy którego można ustalić w sposób ścisły czy wymienione w pierwszej części objawy występują u jednostki i czy ta jednostka jest niedostosowana społecznie.
Przykład- J. Konopnicki- jednostka niedostosowana społecznie to taka, która nie działa w swoim najlepszym interesie, czym powoduje szkody dla siebie i dla innych.
Jednostka niedostosowana społecznie jest rzadko kiedy lubiana przez innych ponieważ:
-jej zachowanie jest niezrozumiałe dla otoczenia
-jej zachowania mają charakter agresywny, egoistyczny, egocentryczny
-poczucie nieszczęścia, co wiąże się z dominacją negatywnych stanów emocjonalnych: smutek, złość, nienawiść.
Narzędzie wskazujące na jednostkę niedostosowaną społecznie: ARKUSZ DIAGNOSTYCZNY STOTA –pozwala na ustalenie rodzaju niedostosowania społecznego.
Konopnicki wyróżnia 4 rodzaje niedostosowania społecznego:
-zahamowanie
-wrogość
-aspołeczność
-niekonsekwencja
Przy pomocy tego arkusza można też ustalić poziom rozwoju niedostosowania społecznego.
Drugą definicją operacyjną jest definicja Pytki- wg niego, niedostosowanie społeczne wskazuje niezgodność zachowań jednostki z systemem norm i wartości obowiązujących w społeczeństwie, skutkiem czego w skali makro (ogólno społecznej) są zaburzenia działalności instytucji. Następstwem niedostosowania społecznego są indywidualne skutki w skali mikro; czyli ograniczenia swobody i autonomii jednostki. Narzędziem wskazującym na niedostosowanie społeczne jest SKALA NIEPRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO (SNS). Pozwala ona określić rodzaj niedostosowania społecznego, poziom rozwoju niedostosowania. Wnioski oparte są o listę pozytywnych norm funkcjonowania jednostki.
4.definicje praktyczne (utylitarne, zdroworozsądkowe). Przykładem jest def. MEN dla potrzeb wychowania w szkole wg której uczeń niedostosowany społecznie to taki którego zachowanie nie spełnia oczekiwań szkoły, wychowawców.
Najważniejsza definicja dotycząca niedostosowania społecznego Definicja Lipkowskiego zawiera dużo elementów istotnych dla niedostosowania społecznego. Definiuje on niedostosowanie społeczne następująco: jest to zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi i wewnętrznymi czynnikami rozwoju powodujące trwałe trudności w dostosowaniu się jednostki do normalnych wymagań społecznych oraz w realizacji planu życiowego. Definicja ta wskazuje na podłoże tych zaburzeń, różnorodność objawów niedostosowania społecznego, wskazuje na przyczyny niedostosowania określając czynniki zewnętrzne i wewnętrzne. Wskazuje też społeczne i indywidualne skutki niedostosowania społecznego.
Oprócz terminu niedostosowanie społeczne używamy również terminów:
a)wykolejenie społeczne- terminem tym posługują się Czapów i Jedlewski. Wykolejenie społeczne jest to wg nich zaawansowana forma niedostosowania społecznego charakteryzująca się występowaniem specyficznego stanu osobowości jednostki, który jest podłożem zachowań antagonistyczno-destruktywnych wobec otoczenia. Czapów i Jedlewski wyróżniają 2 odmiany niedostosowania społecznego:
-wykolejenie obyczajowe- przekraczanie przez jednostkę obowiązujących w społeczeństwie norm obyczajowych, zaliczmy tu: prostytucję, alkoholizm, narkomanię, lekomanię
-wykolejenie przestępcze- nieprzestrzeganie norm prawnych obowiązujących w danym społeczeństwie
b)demoralizacja- Czapów demoralizację określa jako sytuację jednostki u której zachowania negatywne wystąpiły w pewnym okresie jej życia na skutek wystąpienia niekorzystnych czynników np.: śmierć kogoś bliskiego, zmiana szkoły, itp.
Zachowania negatywne wg Tomaszewskiego- to takie, którego intencją jest zróżnicowanie oczekiwań innych ludzi (niezgodne z oczekiwaniami innych ludzi).
Oczekiwania innych ludzi mają 2 formy:
a)w postaci bezpośrednich zleceń- informacji, nakazów, zakazów, instrukcji kierowanych do określonych ludzi
b)istniejące w społeczeństwie normy (2 grupy normy: obyczajowe i moralne oraz prawne)
Zachowania negatywne na bezpośrednie zlecenia (internalizują nakazy, zakazy).
2 podstawowe grupy normy:
a)oporne (celem jest niewykonywanie zlecenia) niesłuchanie, izolacja, zasłanianie się gazetą, sabotaż, zwolnienie tempa wykonywanej czynności
b)zaczepne (celem jest skłonienie zleceniodawcy do cofnięcia zlecenia) miny, gesty, narzekanie, wywoływanie litości
Zachowania negatywne na obowiązujące normy:
a)bezpośrednie (jednostka zna obowiązujące normy, wie do czego zobowiązują, ale wyraźnie je odrzuca). Niedostosowanie społeczne jest zaawansowane- członkowie grup dewiacyjnych, podkulturowych, nieformalnych w których obowiązują normy niezgodne z obowiązującymi
b)pośrednie (jednostka nie odrzuca norm, ale zachowuje się niezgodnie, przekracza je). Wczesne fazy niedostosowania społecznego, niski poziom uwewnętrznienia.
Objawy niedostosowania społecznego wg A. Makowskiego:
1.wobec własnej osoby- samouszkodzenia (autoagresywne) np.: zasypywanie oczu, otwieranie żył, połyki, ubitki, samobójstwa
2.występujące w środowisku rodzinnym- lenistwo, nieposłuszeństwo, konflikty, ucieczki z domu
3.występujące w środowiskach szkolnych oraz w placówkach opiekuńczo-wychowawczych –nadpobudliwość psychoruchowa, negatywny stosunek do obowiązujących regulaminów, niszczenie urządzeń
4.w szerszym środowisku społecznym –przynależność do grup nieformalnych szczególnie negatywnych
Przyczyny niedostosowania społecznego wewnętrzne (w jednostce):
a)biologiczne- uszkodzenie i zaburzenia OUN
b)psychologiczne- zaburzenia procesów psychicznych, zaburzenia odchylenia nieprawidłowości dotyczące osobowości jednostki
Przyczyny niedostosowania społecznego zewnętrzne ( w otoczeniu jednostki)
a)występujące w podstawowych środowiskach wychowawczych: rodzinne, szkolne, rówieśnicze (brak uczestnictwa w grupach formalnych)
b)makrospołeczne- wpływają na funkcjonowanie osób dorosłych oraz sytuacje kryzysowe
3 kierunki wpływów środowiska na jednostkę wg H. Spionek:
1.jest kolejnym ogniwem w procesie patologizacji
2.ujawniają się wcześniej nie wykryte i nieujawnione zaburzenia
3.jest pierwszym środowiskiem w którym powstają zaburzenia na skutek kumulacji wielu niekorzystnych czynników
2 aspekty wychowania resocjalizującego:
-strategia wychowania resocjalizującego
-procedura wychowania resocjalizującego
Strategia wychowania resocjalizującego- są to określone rodzaje działań realizowanych w określonej kolejności bez których wychowanie nie ma charakteru resocjalizującego.
Działania etiotropowe- usunięcie przyczyn zaburzeń w zachowaniu. Należy się skupić na przyczynach wewnętrznych:
a)przyczyny predyspozycyjne- niekorzystne właściwości jednostki, które utrudniają i uniemożliwiają jednostce zachowania negatywne:
-impulsywność, nieadekwatność- posiadanie przez jednostkę nierealnego obrazu otaczającego świata
-dysocjacyjność- niski poziom samodzielności jednostki
-lęk- może nie podejmować działań
-antysocjalność
-różne odmiany psychiatrii- zaburzenia woli, instrumentalne traktowanie osób, brak wrażliwości na krzywdę innych, pamiętliwość, agresja.
b)przyczyny motywacyjne- specyficzne motywy, czyli niekorzystne cechy jednostki, które wpływają na ukierunkowanie jednostki na wybór zachowań negatywnych:
-niezadowolenie z aktualniej sytuacji życiowej jednostki i chęć zmiany
-wybieranie szybkiego i łatwego sposobu zmiany- zachowania przestępcze, stosowanie przemocy, poczucie nudy (zachowania negatywne są sposobem na rozładowanie napięcia na nudę)
-agresywność- tendencje do wyboru zachowań negatywnych w kontaktach z innymi ludźmi
-motywy związane z uzależnieniami- głównym motywem jest potrzeba, chęć dążenia do zdobycia używki.
Zdaniem Czapówa i Jedlewskiego musimy starać się usunąć predyspozycje i motywacje.
Działania ergotropowe- kształtowanie u jednostki cechy pozytywnych. Będą bardziej efektywne im lepiej uda się nam osiągnąć działanie etiotropowe.
W kształtowaniu się postaw pozytywnych powinniśmy wykorzystać mechanizmy: edukacji- uczenia się i konfliktu wewnętrznego.
Mechanizm uczenia się w resocjalizacji- to nabywanie zmian w zachowaniu, w wyniku indywidualnego doświadczenia. Nie każda zmiana w zachowaniu jest wynikiem uczenia się. Jeżeli jest wynikiem uczenia się to:
-musi być wynikiem zmian w CUN
-musi być bezwzględnie trwała
-musi być wynikiem powtarzania ćwiczeń, indywidualnego doświadczenia.
Jeżeli zmiana nie spełnia któregoś z tych punktów, nie jest to zmiana.
Podstawowe mechanizmy uczenia się:
a)przez warunkowanie klasyczne-istotną rolę odegrały wzmocnienia (pokarm na psa- Pawłow)
b)przez warunkowanie instrumentalne- Skiner- szczur naciskał dźwignię uwalniającą pokarm (dźwignia określonego koloru)- wzmocnienie w postaci pokarmu
c)przez modelowanie- kształtowanie coraz bardziej złożonych zachowań poprzez sumowanie zachowań prostych
2 grupy bodźców:
a)wzmocnienia pozytywne- nagroda
b)wzmocnienia negatywne- kara
Strategie stosowania wzmocnień:
a)stosowanie samych nagród
b)stosowanie samych kar- w postępowaniu z osobami niedostosowanymi stosowało się przez dłuższy czas kary. Kara wiąże się z negatywnymi stanami emocjonalnymi. Stosowanie kar wiąże się z chęcią zemsty, odwetu, na innych rozładowujemy złość. Kara ma charakter pozorny, w wyniku zmiany zachowań jednostki na lepsze, dzięki karze pojawiają się znów zachowania negatywne.
c)strategia mieszana- stosujemy nagrody i kary. Dominować powinny nagrody.
Wybór strategii powinien być dostosowany do indywidualnych potrzeb jednostki. W wyniku działań resocjalizacyjnych możemy zmienić działania jednostki/
4 procedury stosowania wzmocnień:
a)stałych odstępów czasowych- wychowankowie są dokładnie poinformowani, kiedy będą oceniani, kiedy będą nagradzani i karani. Czas jest ustalony przez osobę prowadzącą. Jest to procedura pozytywnie oceniania przez osoby prowadzące. Nie jest to procedura pozytywnie oceniana ze względu na efekty działania.
b)zmiennych odstępów czasowych- wychowanek wie, że będzie oceniany ale nie wie dokładnie kiedy. Zmusza to jednostkę do stałej aktywności, nie jest zbyt pożądana przez osoby wychowywane.
c)stałych proporcji- dokładnie określane są: rodzaje pozytywnych zachowań, ocena zachowań. Ustalona jest lista zachowań negatywnych i kary jakie za grożą. Zaletą tej procedury jest to, że jednostka może sama wybrać poziom swoich osiągnięć, istotną rolę odgrywają tutaj aspiracje. Wysoki poziom możliwości, niskie aspiracje- nie oczekiwanie na nagrody, nie stymuluje rozwoju jednostki, nie zmusza do wysiłku. Wychowawcy mogą trochę zindywidualizować postępowanie wychowawcze- skłaniamy jednostki do uzyskania wyższych osiągnięć. Mogą dać szanse wychowania o niskim poziomie możliwości.
d)zmiennych proporcji- nie tak do końca określone są rodzaje osiągnięć i nagrody za te osiągnięcia. Umożliwia lepsze dostosowywanie wymagań do możliwości wychowania bez posądzania o brak sprawiedliwości.
Przestrzeganie psychologicznych prawidłowości stosowania wzmocnień:
1.nie odraczanie wzmocnień (nagrody po pozytywnych bodźcach, kary po negatywnych). Indywidualny charakter wzmocnień, nie powinniśmy kierować się własnymi emocjami. Ważna jest tu dobra znajomość wychowanka.
2.dostosowanie rodzaju kary do wieku jednostki. Stosowanie wzmocnień materialnych- słodycze potrawy; wzmocnienia społeczne- okazywanie aprobaty, dezaprobaty przez inne osoby, głównie przez osoby znaczące. Dobra znajomość jednostki nagradzanej czy karanej: jakie potrzeby i w jakim stopniu jednostka zaspokaja przez potrzeby negatywne. Wymyślanie coraz bardziej dolegliwych kar w skutek- wychowawcy się denerwują i stosują kary fizyczne lub wybuchy złości. Trzeba zmienić sposób postępowania z wychowankiem. Uczeń nie wie jak inaczej mógłby się zachować, aby spełnić wymagania nauczyciela. Należy pokazać wychowankom modele pozytywnych zachowań.
Mechanizm konfliktu wewnętrznego- stwarzanie w wychowanku sytuacji zmuszających wychowanka do dokonania wyboru między dotychczasowym negatywnym zachowaniem a prezentowanym przez wychowawcę pozytywnym wzorem zachowania. Wtedy, kiedy wychowanek dokona właściwego wyboru musi zostać nagrodzony.
1) dobra znajomość wychowanka- jego potrzeby i zaspokojenie
2) znalezienie takich wzorów pozytywnych zachowań, które umożliwiłyby wychowankowi zaspokojenie potrzeb w sposób akceptowany społecznie. Wykorzystanie tego mechanizmu jest trudniejsze w resocjalizacji, ale jest bardziej efektywne, umożliwia szybsze uczenie się zachowań pozytywnych. U wychowanka powinny występować zachowania pozytywne, będą one bardziej skuteczne im lepiej uda nam się osiągnąć działania egrotropowe.
Działania semiotropowe- utrwalające. Od nich zależy efektywność resocjalizacji. Nie wymagają wysiłku, uwagi. Musi doprowadzić nowe pozytywne zachowania, żeby były łatwiejsze dla jednostki, aby miały charakter odruchowy, mechaniczny. W działaniach tych wg Czapówa i Jedlewskiego możemy wykorzystać:
1)organizowanie sytuacji sprzyjających występowaniu zachowań pozytywnych- im częściej takie sytuacje uda nam się zorganizować, tym zwiększą się szanse na dobre utrwalenie
2)odpowiednie wykorzystywanie kar i nagród (nagrody należy stosować wtedy, kiedy występują pozytywne zachowania, ale także karząc zachowania negatywne)
Procedura wychowania resocjalizującego- 2 rodzaje działań
-techniki resocjalizacji
-metody wychowania resocjalizującego
Technika- to rodzaj działań realizowanych w wychowaniu resocjalizacyjnym wyróżnionych ze względu na rodzaj środka, którym posługujemy się w wychowaniu resocjalizującym. Każdy wychowawca ma do dyspozycji 2 rodzaje środków: człowiek, ludzie i kultura.
Ze względu na te środki mamy 2 techniki:
-antropotechnika- posługiwanie się człowiekiem
-kulturotechnika- sposób resocjalizacji wykorzystuje różne elementy kultury
W metodologii badań pojęcie nadrzędne to metoda, potem technika, w wychowaniu jest odwrotnie.
...
kiteek