Ludzie Bezdomni Tom1.pdf

Stefan Żeromski

Ludzie bezdomni

Tom pierwszy

Wenus z Milo

Tomasz Judym wracał przez Champs Elysees z Lasku Bulońskiego, dokąd jeździł

ze swej dzielnicy koleją obwodową. Szedł wolno, noga za nogą, wyczuwając

coraz większy wskutek upału ciężar własnej marynarki i kapelusza. Istny

potop blasku słonecznego zalewał przestwór. Nad odległym widokiem gmachów

rzucających się w oczy od Łuku Tryumfalnego wisiał różowy pyłek, który już

począł wżerać się niby rdza nawet w śliczne, jasnozielone liście wiosenne,

nawet w kwiatuszki paulowni. Z wszystkich, zdawało się, stron płynął zapach

akacji. Na żwirze, dokoła pniów, pod budynkami, w rynsztokach leżały jej

białe kwiatki z ośrodkiem czerwonawym, jakby skrwawionym od ukłucia

śmierci. Pył bezlitosny zasypywał je niepostrzeżenie.

Zbliżała się godzina spaceru wielkiego świata i pola drgać zaczynały od

ruchu karet. Na drewnianym bruku dudnił jednostajny łoskot jakby oddalona

mowa wielkiej fabryki. Przebiegały piękne, lśniące rumaki, migotała ich

uprząż, pudła, sprychy lekkich pojazdów — i mknęły, mknęły, mknęły bez

ustanku wiosenne stroje kobiece o barwach czystych, rozmaitych i

sprawiających rozkoszne wrażenie, jakby natury dziewiczej. Kiedy niekiedy

wynurzała się z powodzi osób jadących twarz subtelna, wydelikacona, tak nie

do uwierzenia piękna, że widok jej był pieszczotą dla wzroku i nerwów.

Wyrywał z piersi tęskne westchnienie jak za szczęściem — i ginął unosząc je

w mgnieniu oka ze sobą.

Judym znalazł pod osłoną kasztanów brzeg wolnej ławy i z wielką satysfakcją

usiadł tam w sąsiedztwie starej i wąsatej niańki dwojga dzieci. Zdjął

kapelusz i wlepiwszy wzrok w rzekę pojazdów, walącą środkiem ulicy, z wolna

wystygał. Na chodnikach przybywało coraz więcej osób ubranych wykwintnie —

lśniących cylindrów, jasnych paltotów i staników. W pewnej chwili stare

babsko z chytrymi oczami wprowadziło między strojny tłum młode koźlątko z

sierścią jak śnieg bielutką. Stado dzieci postępowało za koziołkiem

uwielbiając go gestami, oczyma i tysiącem okrzyków. Kiedy indziej wielki

obdartus czerwony na gębie przeleciał jak fiksat, wywrzaskując głosem

ochrypłym rezultat ostatniego biegu koni. I znowu spokojnie, równo, uroczo

płynęła rzeka ludzka na chodnikach, a środkiem rwał jej nurt bystry,

uwieńczony pianą tkanin przecudnych, lekkich, w oddali

niebieskawozielonych…

Każdy rozpuszczony liść rzucał na biały żwir z okrągłych kamyków wyraźne

odbicie swego kształtu. Cienie te posuwały się z wolna, jak mała wskazówka

po białej tarczy zegara. Na ławkach było już pełno, a tymczasem cień

opuścił miejsce zajęte przez Judyma i ustąpił je roztapiającej kaskadzie

słońca. Naokół innego asilum nie było, więc doktor rad nierad wstał i

powlókł się dalej ku placowi Zgody. Z niecierpliwością wyczekiwał, kiedy

można będzie przemknąć się wskroś istnego odmętu karet, powozów, dorożek,

bicyklów i pieszych na zakręcie głównej fali pędzącej od bulwarów w stronę

Pól Elizejskich. Wreszcie stanął pod obeliskiem i poszedł w głąb ogrodu des

Tuileries. Tam było prawie pusto. Tylko nad nudnymi sadzawkami bawiły się

blade dzieci i w głównym szpalerze kilku mężczyzn rozebranych do koszuli

grało w tenisa. Minąwszy ogród Judym zwrócił się ku rzece z zamiarem

wędrowania w cieniu murów na placyk przed kościołem Saint-Germain-

l'Auxerrois i ogarnięcia bez troski miejsca na imperiale. W owej chwili

stało w jego myśli puste kawalerskie mieszkanie aż na Boulevard Voltaire,

gdzie od roku nocował, i mierziło go pustką swych ścian, banalnością

sprzętów i nieprzezwyciężoną, cudzoziemską nudą wiejącą z każdego kąta.

Pracować mu się nie chciało, iść do kliniki — za, nic na świecie.

Znalazł się na Quai du Louvre i z uczuciem błogości w karku i plecach

zatrzymał pod cieniem pierwszego kasztana bulwaru. Ospałym wzrokiem mierzył

brudną, prawie czarną wodę Sekwany. Gdy tak sterczał na podobieństwo

latarni, zapaliła się w nim myśl, jakby z zewnątrz wniesiona do wnętrza

głowy: „Dlaczegóż, u licha, nie miałbym pójść do tego Luwru?…”

Skręcił na miejscu i wszedł na wielki dziedziniec. W cieniach przytulonych

do grubego muru, w które zanurzył się niby w głębie wody, dotarł do

głównego wejścia i znalazł się w chłodnych salach pierwszego piętra. Dokoła

stały odwieczne posągi bogów, jedne wielkości niezwykłej, inne naturalnej,

a wszystkie prawie z nosami i rękoma uszkodzonymi w sposób bezbożny. Judym

nie zwracał uwagi na tych zdegradowanych władców świata. Czasami

zatrzymywał się przed którym, ale przeważnie wówczas, gdy go uderzył jakiś

zabawny despekt boskich kształtów. Nade wszystko interesowała go sprawa

odpoczynku w doskonałym chłodzie i z dala od wrzawy ulicy paryskiej. Szukał

też nie tyle arcydzieł, ile ławki, na której by mógł usiąść. Zdybał ją po

długiej wędrówce z sali do sali w narożnym zetknięciu się dwu długich

galerii, przeznaczonym na schronienie dla Wenus z wyspy Melos.

W zakątku tworzącym jakby niewielką izbę, oświetloną jednym oknem, stoi na

niewysokim piedestale tors białej Afrodyty. Sznur owinięty czerwonym

pluszem nikomu do niej przystępu nie daje. Judym widział już był ten cenny

posąg, ale nie zwracał nań uwagi, jak na wszelkie w ogóle dzieła sztuki.

Teraz zdobywszy w cieniu pod ścianą wygodną ławeczkę jął dla zabicia czasu

patrzeć w oblicze marmurowej piękności. Głowa jej zwrócona była w jego

stronę i martwe oczy zdawały się patrzeć. Schylone czoło wynurzało się z

mroku i, jakby dla obaczenia czegoś, brwi się zsunęły. Judym przyglądał się

jej nawzajem i wtedy dopiero ujrzał małą, niewidoczną fałdę między brwiami,

która sprawia, że ta głowa, że ta bryła kamienna w istocie — myśli. Z

przenikliwą siłą spogląda w mrok dokoła leżący i rozdziera go jasnymi

oczyma. Zatopiła je w skrytości życia i do czegoś w nim uśmiech swój

obraca. Wytężywszy rozum nieograniczony i czysty, posiadła wiadomość o

wszystkim, zobaczyła wieczne dnie i prace na ziemi, noce i łzy, które w ich

mroku płyną. Jeszcze z białego czoła bogini nie zdążyła odejść mądra o tym

zaduma, a już wielka radość dziewicza pachnie z jej ust rozmarzonych. W

uśmiechu ich zamyka się wyraz uwielbienia. Dla miłości szczęśliwej. Dla

uczestnictwa wolnego ducha i wolnego ciała w życiu bezgrzesznej przyrody.

Dla ostrej potęgi zachwytu zmysłów, którego nie stępiły jeszcze ani praca,

ani zgryzota, siostry rodzone, siostry nieszczęsne. Uśmiech bogini

pozdrawia nadchodzącego z daleka. Oto zakochała się w pięknym śmiertelniku

Adonisie… Cudne marzenia pierwszej miłości rozkwitły w łonie jej jako kwiat

siedmioramienny amarylisa. Barki jej wąskie, wysmukłe, okrągłe dźwignęły

się do góry. Dziewicze łono drży od westchnienia… Długi szereg wieków,

który odtrącił jej ręce, który zrabował jej ciało od piersi i zorał

prześliczne ramiona szczerbami, nie zdołał go zniweczyć. Stała tak w

półmroku „wynurzająca się”, Anadiomene, niebiańska, która roznieca miłość.

Obnażone jej włosy związane były w piękny węzeł, krobylos. Podłużna, smagła

twarz tchnęła nieopisanym urokiem.

Gdy Judym wpatrywał się coraz uważniej w to czoło zamyślone, dopiero

zrozumiał, że ma przed sobą wizerunek bogini. Była to Afrodite, ona sama,

która się była poczęła z piany morskiej. I mimo woli przychodziła na myśl

nieskromna legenda o przyczynie onej piany wód za sprawą Uranosa. A

przecież nie była to Pandemos, nie była nawet żona Hefajstówa ani kochanka

Anchizesa, a tylko jasny i dobry symbol życia, córka nieba i dnia…

Judym zatonął w myślach i nie zwracał uwagi na osoby, które się obok niego

przesuwały. Było ich zresztą mało. Ocknął się dopiero wówczas, gdy usłyszał

w sąsiedniej sali kilka zdań wyrzeczonych po polsku. Zwrócił głowę z żywą

niechęcią w stronę tego dźwięku, pewny, że zbliża się ktoś „z kolonii”,

ktoś, co siądzie przy nim i zabierze na własność minuty rozmyślania o

pięknej Wenus. Zdziwił się mile, zobaczywszy osoby „pozaparyskie”. Było ich

cztery. Na przedzie szły dwie panienki — podlotki, z których starsza mogła

mieć lat siedemnaście, a druga była o jakie dwa lata młodsza. Za nimi

ciężko toczyła się dama niemałej wagi, wiekowa, z siwymi włosami i dużą a

jeszcze piękną twarzą. Obok tej matrony szła panna dwudziestokilkuletnia,

ciemna brunetka z niebieskimi oczami, prześliczna i zgrabna. Wszystkie

stanęły przed posągiem i w milczeniu go rozpatrywały. Słychać było tylko

ciężkie, przytłumione sapanie starej damy, szelest jedwabiu odzywający się

za każdym ruchem podlotków i chrzęst kart Badeckera, które przewracała

starsza panna.

— Wszystko to pięknie, moje serce — rzekła matrona do ostatniej — ale ja

muszę usiąść. Ani kroku! Zresztą warto popatrzeć na tę imość. Tak… jest tu

nawet ławeczka.

Judym wstał ze swego miejsca i wolno odszedł kilka kroków na bok, jak gdyby

dla obejrzenia biustu z innej strony. Te panie spojrzały sobie w oczy z

wyrazem pytania i przyciszyły rozmowę. Tylko najstarsza z panien, zajęta

Badeckerem, nie widziała Judyma. Otyła babcia energicznie usiadła na ławce,

wyciągnęła nogi ile się dało, i na jakieś szepty młodych towarzyszek

odpowiadała również szeptem właściwym starym paniom, który ma tę własność,

że w razie potrzeby może zastąpić telefonowanie na pewną odległość:

— A, Polak nie Polak, Francuz nie Francuz, Hiszpan czy Turek, to mi jest

wszystko jedno. Niech mu Bóg da zdrowie za to, że stąd wylazł. Nogi mi

odjęło z kretesem… A teraz patrz jedna z drugą na tę, bo to przecie nie

byle co. Już ją człowiek raz widział dawnymi czasy. Jakoś mi się wtedy inna

wydała…

— A bo to pewno inna… — rzekła młodsza z turystek.

— Nie myśl no o tym, czy inna, czy nie inna, tylko się przypatrz. Spytają

później w salonie o taką rzecz, a ty ni be, ni me…

Druga panienka bez zachęty obserwowała Wenus w sposób zadziwiający. Była to

śniada blondynka z twarzą o cerze mętnej, smagławej. Czoło miała dość

wąskie, nosek prosty, wargi cienkie i zawarte. Nie można było określić, czy

jest ładna, czy brzydka. Wywierała wrażenie śniącej czy rozmarzonej, bo

powieki miała prawie przymknięte.

Judyma zaciekawiła ta twarz, więc stanął i nieznacznie ją śledził. Patrzyła

na marmurowe bóstwo od niechcenia, a jednak z takim wyrazem, jakby go się

uczyła na pamięć, jakby je spod oka wzrokiem chłonęła. Kiedy niekiedy

wąskie i płaskie jej nozdrza rozszerzały się lekko od szybkiego

westchnienia. W pewnej chwili Judym zauważył, że powieki spuszczone z

nabożeństwem i dziewiczą skromnością dźwignęły się ociężale i źrenice dotąd

zakryte widzą nie tylko Wenus, ale i jego samego. Zanim wszakże zdążył

zobaczyć barwę tych oczu, już się skryły pod rzęsami.

Tymczasem najstarsza z panien odczytała cały rozdział o historii posągu i

zbliżyła się do pluszowego sznura. Oparłszy na nim ręce zaczęła przyglądać

się rzeźbie z ciekawością, entuzjazmem i oddaniem się, właściwym tylko

niewiastom. Można by powiedzieć, że w owej chwili przystępowała do

zobaczenia Wenus z Milo. Oczy jej nie były w stanie nic prócz posągu

zauważyć, pragnęły i usiłowały zliczyć wszystkie piękności, wszystkie cechy

dłuta Skopasa… o których mówił Badecker, spamiętać je i ułożyć w głowie

systematycznie jak czystą bieliznę w kufrze podróżnym. Były to oczy szczere

aż do naiwności. Zarówno jak cała twarz odzwierciedlały subtelne cienie

myśli przechodzących, oddawały niby wierne echo każdy dźwięk duszy i

wszystko mówiły bez względu na to, czy kto widzi lub nie, ich wyraz.

Judym po kilkuminutowej obserwacji tej twarzy nabrał przekonania, że gdyby

piękna panna pragnęła szczerze zataić otrzymane wrażenie, mowa oczu

natychmiast je wyda. Stał w cieniu i przyglądał się grze uczuć

przesuwających się po jasnej twarzy. Oto mało wiedząca ciekawość… Oto

pierwszy promyczek wrażenia sunie się po brwiach, przyciska rzęsy i zmierza

ku wargom, ażeby je zgiąć do miłego uśmiechu. Te same uczucia, które Judym

przed chwilą miał w sobie, widział teraz na licach nieznajomej. Sprawiało

mu to szczerą przyjemność. Rad by był zapytał, czy się nie myli, i usłyszał

z pięknych ust wynurzenie wrażeń. Nigdy jeszcze w życiu nie doświadczał

takiej chęci rozmawiania o sztuce i słuchania z pilnością, co sądzi o

ulatujących wrażeniach drugi człowiek…

Tymczasem ów drugi człowiek, zajęty statuą, na śledztwo ani na badacza

żadnej uwagi nie zwracał.

— Pamiętam — rzekła dama w wieku — inną grupę z marmuru. Była to jakaś

scena mitologiczna. Geniusz czy amorek ze skrzydłami całuje śliczne

dziewczątko. Jest to może cokolwiek niewłaściwe dla was, moje sroki, ale

tak piękne, tak urocze, tak agréable, tak sensible…

Najstarsza z panien podniosła głowę i, wysłuchawszy całego zdania z uwagą,

rzekła przerzucając kartki:

— Coś tu zauważyłam… L'Amour et Psyché… Antoine Canova. Czy to nie to?

— A może i Psyche. Tylko że waham się, czy wam to pokazać — dodała ciszej.

— W Paryżu! Jesteśmy teraz w Paryżu! Musimy umoczyć wargi w pucharze

rozpusty… — szepnęła brunetka do starej damy w sekrecie przed młodszymi

towarzyszkami.

— A co mię tam ty obchodzisz! Ty sobie oczy wypatruj na wszelkie Amory

malowane i rzeźbione, ale te oto…

— Babcia myśli, że my rozumiemy cokolwiek… — rzekła z przepyszną miną

najmłodsza. — Nie wiem tylko, po co tyle czasu tracić na oglądanie tych

rozmaitych korytarzy z obrazami, kiedy na ulicach jest tak bosko, taki

Paryż!

— Ależ, Wando… — jęknęła brunetka.

— No, pani to rozumie, a ja zupełnie nic! Co w tym jest ciekawego? Wszelkie

te muzea i zbiory zawsze mają w sobie coś z trupiarni, tylko że są jeszcze

nudniejsze. Na przykład… Cluny. Jakieś doły, pieczary, kawałki odrapanych

murów, cegły, nogi, ręce, gnaty…

— Cóż ty mówisz?

— No więc nie? Weźmy Carnavalet… Piszczele, paskudne, zakurzone truposze,

stare rupiecie spod kościołów. W dodatku trzeba koło tego chodzić z miną

uroczystą, nadętą, obok każdej rzeczy stać kwadrans, udając, że się patrzy.

Albo i tutaj: obrazy, obrazy i obrazy bez końca. No i te figury…

— Moje dziecko — wtrąciła babka — są to arcydzieła, że tak powiem…

— Wiem, wiem… arcydzieła. Ale przecież wszystkie obrazy są do siebie

podobne jak dwie krople wody: wylakierowane drzewa i gołe panny z takimi

tutaj…

— Wando! — krzyknęły wszystkie trzy towarzyszki z przestrachem, oglądając

się dokoła.

Judym nie wiedział, co czynić ze swoją osobą. Rozumiał, że należałoby

wyjść, aby nie słuchać mowy osób, które nie wiedzą, że jest Polakiem, ale

żal mu było. Czuł w sobie nie tylko chęć, ale nawet odwagę wmieszania się

do tej rozmowy. Stał bezradnie, wytrzeszczonymi oczyma patrząc przed

siebie.

— No to chodźmy do tego Amora i Psyche… — rzekła stara dama dźwigając się z

ławeczki. — Tylko gdzie to jest — wbij zęby w ścianę…

— Niech babcia nie zapomina, że dziś jeszcze raz miałyśmy być w tamtym

prawdziwym Luwrze.

— Cicho mi bądź! Czekajcie no… Gdzież jest ów Canova? Pamiętam, byliśmy tam

z Januarym… Szło się jakoś… Zaraz…

— Jeżeli panie pozwolą, to wskażę im najbliższą drogę do Amora… to jest…

Antoniego Canovy… — rzekł dr Tomasz zdejmując kapelusz i zbliżając się

wśród ukłonów.

Na dźwięk mowy polskiej w jego ustach wszystkie trzy dziewice odruchowo

zbliżyły się do starej damy, jakby się przed zbójcą chroniły pod jej

skrzydła.

— Aa… — odezwała się babka wznosząc głowę i mierząc młodego człowieka okiem

dość niechętnym. — Dziękuję, bardzo dziękuję…

— Panie darują, że gdy się słyszy… W Paryżu tak rzeczywiście… bardzo,

bardzo rzadko… — plótł Judym tracąc pewność nóg i języka.

— Pan stale w Paryżu? — spytała ostro.

— Tak. Mieszkam tu od roku. Więcej niż od roku, bo jakieś piętnaście

miesięcy… Nazywam się… Judym. Jako lekarz studiuję tutaj pewne… To jest

właściwie…

— Więc mówi pan, że jako lekarz?…

— Tak jest — mówił dr Tomasz, oburącz chwytając się wątka rozmowy, pomimo

że wyciągała na wierzch kwestie tyczące się jego osoby, których nie znosił.

— Skończyłem medycynę w Warszawie, a obecnie pracuję tutaj w klinikach, w

dziedzinie chirurgii.

— Miło mi poznać pana doktora… — cedziła dama dość ozięble. — My

wojażujemy, jak pan widzi, we czwórkę, z kąta w kąt. Niewadzka… To moje

dwie wnuczki, sieroty, Orszeńskie, a to ich i moja najmilsza przyjaciółka,

panna Joanna Podborska.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: