Nadwaga i otyłość stanowią na świecie i w Polsce poważny problem zdrowotny i ekonomiczny. W reprezentowanych badaniach ogólnopolskich stwierdzono, że występują one u około 50-60% populacji osób dorosłych.
Otyłość jest nie tylko a priori chorobą, lecz również stanowi przyczynę rozwoju wielu innych schorzeń, takich jak: cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca, zawały i udary, nowotwory złośliwe oraz wiele innych. Leczenie otyłości jest bardzo trudne i kosztowne. Z wymienionych powodów Światowa Organizacja Zdrowia i Rada Europy podejmują działania z zakresu opracowania i wdrażania programów poprawy sposobu żywienia populacji i podniesienia jej poziomu aktywności fizycznej. Złe odżywianie, a także mała aktywność fizyczna to bowiem główne czynniki prowadzące do tej patologii.
Rezolucja 57 Światowego Zgromadzenia Zdrowia z 22 maja 2004 r. o przyjęciu Globalnej strategii dotyczącej diety, aktywności fizycznej i zdrowia (Global strategy on diet, physical activity and health) wzywa kraje członkowskie do zaprogramowania, wdrożenia i ewaluacji działań na rzecz poprawy stanu zdrowia społeczeństw przez promocję właściwej diety i zwiększanie aktywności fizycznej. W ślad za wyżej wymienioną Stategią Rada Unii Europejskiej przygotowała w grudniu 2005 r. dokument pt.: Zielona Księga - promowanie zdrowego żywienia i aktywności fizycznej: europejski wymiar zapobiegania nadwadze, otyłości i chorobom przewlekłym.
W niniejszym poradniku przedstawiono najważniejsze informacje dotyczące występowania nadwagi i otyłości na świecie, a także główne przyczyny prowadzące do ich rozwoju. Szczególną uwagę zwrócono na czynniki żywieniowe i środowiskowe, które mają znaczenie w profilaktyce otyłości. Podano także współczesne, oparte na dowodach naukowych metody leczenia tej choroby.
W poradniku omówiono również zalety i korzyści różnych diet i leków szeroko przedstawionych w piśmiennictwie popularnym oraz w mediach. Książka ta zawiera wiele praktycznych wskazówek dotyczących terapii, a także zalecenia żywieniowe i przykładowe jadłospisy, które mogą pomóc w redukcji masy ciała u osób z róznym stopniem zaawansowania nadwagi i otyłości.
Otyłość jest stanem chorobowym charakteryzującym sie nagromadzeniem tkanki tłuszczowej, prowadzącym do upośledzenia funkcjionowania organizmu człowieka i zwiększania czynnika chorobowości i śmiertelności z powodu chorób układu krązenia i nowotworów złośliwych.
Otyłość jest złożoną, wieloczynnikową chorobą przewlekłą rozwijającą się na podłożu interakcji między uwarunkowaniami genetycznymi a środowiskiem. Powstaje w wyniku nieprawidłowej adaptacji organizmu do tylu życia, pracy i rozwoju zywilizacji. Otyłość rozwija się najczęściej powoli. W otyłości wieku rozwojowego zwiększa się liczba komórek tłuszczowych (adipocytów) oraz ich wielkość. U dorosłych osób otyłych dochodzi przede wszystkim d zwiększenia rozmiarów adipocytów. Nadmierny przyrost liczby komórek w okresie dzieciństwa może przyczynić się do rozwoju otyłości w wieku dorosłym, gdyż zwiększenie liczby komórek jest procesem nieodwracalnym. Z tego powodu działanie prewencyjne należy podejmować możliwie wcześnie, aby nie dopuścić do powikłań metabolicznych i narządowych.
Aby zdefiniować otyłość, należy określić ilość tłuszczy w ciele oraz jego rozmieszczenie. Do tego celu stosowane są metody antropometryczne, metody biostymulacji elektrycznej (BIA; ang. Bioelectrical Impedance Analisis), metody ultradźwiękowe i rentgenowskiej absorpciometrii (DeXa; ang. Dual Energy X-ray Absorptiometry) oraz rezonans magnetyczny lub tomografia komputerowa. W codziennej praktyce najczęściej stosowane są metody antropometryczne, czyli mierzenie masy ciała i wzrostu oraz obwód pasa i bioder. Wskaźniki te pozwalają określić stopień i typ otyłości.
Wskaźnik stosunku talii do bioder - WHR ( WAIST TO HIP CIRCUMFERENCE RATIO) - pozwala określić rozmieszczenie tkanki tłuszczowej, czyli typ otyłości. Zgodnie z zaleceniami ŚWIATOWEJ ORGANIZACJI ZDROWIA (WHO) obwód talii mierzy sie w połowie odległości między dolnym brzegiem żeber a górnym brzegiem grzebienia kości biodrowej. Njaszerszy obwód bioder określa sie na wysokości krętarza większego. Pomieru dokonuje się w centymetrach.
( OTYŁOŚĆ - ZAPOBIEGANIE I LECZENIE - M.JAROSZ, L.KŁOSIEWICZ-LATOSZEK, WYD. PZWL W-WAWYD 1/2006)
Wskaźniki stanu odżywienia:
Wskaźnik masy ciała BMI
W pojęciu stanu odżywienia mieści się zespół cech somatycznych i biochemicznych ustroju, będących wykładnikiem podaży, trawienia, wchłaniania oraz metabolizmu i wykorzystania składników odżywczych.
W ocenie stanu odżywiania wykorzystuje się:
- wywiad i przedmiotowe badanie lekarskie,
- badanie antropometryczne,
- badania biochemiczne,
- statystyke demograficzno-zdrowotną.
Z wywiady wykorzystuje się informacje o ilości i jakości żywienia, sytuacji socjoekonomicznej rodziny i chorobach dziecka. Zła sytuacja materialno-bytowa może wskazywać na trudności w dostępie do niezbędnych produktów odżywczych lub nieregularności żywienia
Proces chorobowy, zwłaszcza przewlekły, może ograniczać lub zwiększać zapotrzebowanie na energię i/lub niektóre składniki pokarmowe, zarówno makro- jak i mikroelementy. Stosowane leki mogą obniżać lub zwiększać łaknienie, a także modyfikować wchłanianie jelitowe i metabolizm składników odżywczych.
Badaniem przedmiotowym stwierdzić można wiele charakterystycznych zmian wskazujących na zaburzenia odżywiania, szczególnie niedobory witamin i związków mineralnych wczęściach ciała dostępnych oglądaniu, np. włosy, zęby, skóra, paznokcie, dziąsła, układ kostny i mięśniowy.
Niedostateczna ilość podskórnej tkanki tłuszczowej, a wtórnie niedobór masy ciała, wskazują na niedobory pokarmowe, uwarunkowane, np. niedostateczną podażą lub wykorzystaniem otrzymanej z pokarmen energii.
Obecnie dość powrzechnie zostały przyjęte jednolite, porównywalne kryteria wykonywania pomiarów. Nie ma jednak pełnej zgodności odnośnie interpretacji granic normy. Zobiektywizowana ocena stanu odżywienia może być przeprowadzona z wykorzystaniem pomiarów antropomotrycznych, najczęściej wysokości masy ciała oraz wzajemnych proporcji między nimi w postaci różnych wskaźników. Określenie granic prawidłowego odżywienia nie jest jednoznaczne dla wszystkich dziedzin. Kryterium oceny musi uwzględniać: wiek, płeć i wysokośc ciała.
Poza stanem uznanym za mieszczące się w granicach normy wyróżnia się:
- nadwagę i otyłość
- niedożywienie, niedobór masy ciała
METODY OCENY
- aktuale tabele norm, to znaczy opracowane na podstawie badań losowo wybranej grupy statystycznie reprezentowanej w ostatnich 10-15 latach, zawierające wartości średnie z odchyleniem standardowym (SD) dla danej klasy wieku i płci; granice normy: wartość średnia +/- 2SD.
- aktualne siatki centylowe, najlepiej regionalne, pozwalające na graficzne przedstawienie stanu odżywienia (stopnia niedożywienia lub nadwagi)
W ostatnim 30-leciu spopularyzowano metodę siatek centylowych. Ich główną zaletą jest możliwość graficznego przedstawienia pozycji badanej cechy, przykładowo wysokości i masy ciała, i odniesia jej do przyjętej normy. Ponadto na podstawie pomiarów wykonywanych, np. w odstępach półrocznych lub rocznych w okresie kilku lat i nanoszenie jej na siatkę można wykreślić krzywą, odzwierciedlającą indywidualną dunamikę wzrastania lub przyrostu masy ciała, czyli w sposób graficzny przedstawić tor badanych cech.
Jeśli wartość wysokości masy ciała dziecka znajduje się na poziomie 50 centyla, czyli wartości środkowej (mediania), oznacza to, że jest to przeciętna wartość wzrostu i masy ciała badanej populacji. Należy podkreślić, że ocena masy ciała zawsze musi być odnoszona do wysokości ciała, gdyż w tym samycm wieku, np. 14 lat, inna będzie interpretacja wartości 50 kg u chłopca o wzroście 150 cm (nadwaga), a inna o wzroście 175 cm (niedożywienie). Dość powrzechnie przyjmuje się, że krzywe centylowe 3 i 97 określają dolną i górną granicę normy. Są one najbardziej zbliżone do statystycznie interpretowanej normy, czyli granicy 2SD. W tym przedziale mieści się 95,5% populacji.
Spotyka się również siatki, na których wartościami granicznymi są 5 i 95 centyl.
Wartości mieszczące się miedzy 3(5) a 10 centylem oraz między 90 a 97(95) centylem stanowią pogranicze normy, strefę obserwacyjną, Cech biologicznych, jak już wskazywano uprzednio, nie można bowiem dzielić w sposó czysto mechaniczny na fizjologię i patologię dzieci, których analizowane cechy mieszczą sie w tej pośredniej strefie, wymagają obserwacji i badań kontrolnych w celu wykluczenia ewentualnego procesu chorobowego, warunkującego potencjalne opóźnienie lub przyśpieszenie rozwoju (wzrastania), względnie niedoboru lub nadmiaru msy ciała. Jeśli, np. krzywa masy ciała przekracza poza sąsiednie pasma (kanały) centylowe, tzn. obniża się lub podwyższa, zwłaszcza w porównaniu do krzywej wzrastania, wówczas świadczy to o zaburzeniu harmonijności rozwoju. Stan ten powienien być także sygnałem do przeprowadzenia badań klinicznych tego dziecka.
Trudno zgodzić się z prezentowanym niekiedy jeszcze poglądem o istnieniu dwóch norm rozwojowych: wąskiej i szerokiej. Według takiego założenie norma wąska byłaby ograniczona 25 i 75 centylem, lub według kryterium statystycznego jednym odchyleniem standardowym (SD) od wartości średniej. W takiej interpretacji 50% populacji, czyli część mięszcząca sie >75 centyla i <25 centyla byłąby poza tą normą. Żadna norma populacyjna nie może zakładać, że połowa badanej polulacji nie spełnia jej kryteriów. Jeśli w przeciętnej niewyselekcjionowanej populacji, przy normalnym rozkładzie zaistniała by taka populacja, wówczas kryteria takiej normy są błędne. Można jedynie przyjąć, że tak określany przedział będzie charakteryzował "dzieci przeciętne", najbliższe wartości średniej. Poza tym dla oceny tej samej populacji nie można akceptować funkcjionowania dwóch różnych norm, dających skrajnie różne wyniki.
W zjawiskach biologicznych, a do takich należy rozwój fizyczny, w tym stan odżywienia, nie można również, wyłącznie a drodze matematycznej, określać ściśle jednego punktu (obojętnie na jakim poziomie on się znajduje) jako absolutnej granicy normy, w sposób 100% pewny. Rozwój jest bowiem procesem trwającym w czasie, podlegającym różnym wpływom genetycznym i środowiskowym, o indywidualnie zróżnicowanej dynamice jego przebiegu. Zmienność osobnicza masy ciałą może być bowiem wyrazem nie tylko stopniem odtłuszczenia, ale również budowy ciała. Najidealniej byłoby, aby obie cechy (wysokość i masa ciała) kształtowały się w podobnym paśmie centylowym w w/w granicach.
Dynamika wzrastania i budowa ciała są w znacznym stopniu uwarunkowanym wpływami rodzicielskimi, gdyż są to cechy silnie odziedziczane. Z tych względów w codziennej praktyce lekarskiej uzasadnione jest przyjęcie między granicą pewnej normy (10 i 90 centyl), a ewidentnej patologii (3 i 97 centyl) - strefy pośredniej, obserwacyjnej, niekiedy "alarmowej", wskazującej na celowośc pojęcia dokładnej diagnostyki kliniczno-auksologicznej u takiego dziecka.
Szczególnie niepokojącą może być nieharmonijność rozwoju tych cech, np. przewagi masy ciała nad wysokością, o 2 pasma centylowe, co wskazuje już na otyłość lub odwrotnie - niedożywienie.
- Siatki cech skolerowanych (wagowo-wzrostowych)
Ponieważ masy ciała nie można interpretować w oderwaniu od wysokości, bardziej obiektywną jest metoda siatek cech skolerowanych, np. wysokości i masy ciała, ułatwiająca ocenę wieku morfologicznego i proporcji agowo-wzrostowych. Metoda ta pozwala na obiektywną ocenę stopnia opóźnienia lub przyśpieszenia rozwoju oraz na szybsze wyróżnienie dzieci smukłych (przewaga wysokości nad masą ciała), zbudowanych proporcjionlnie oraz krępych (przewaga masy nad wysokością) lub otyłych.
- określenie procentu masy ciała w odniesieniu do wzrostu w danej klasie wieku, m.in. wzorem Brocqa: % nadwagi=mc rzeczywista-mc należna (*100) / mc należna
WSKAŹNIKI STANU ODŻYWIENIA
Wskaźnik masy ciała (BMI), znany również jako wskaźnik Queteleta obliczany według wzoru:
rzeczywista masa ciała w kg/wzrost w m^2
Granice norm chłopców: 15,9+/-1,8 w 3 r.ż. do 22,0+/-3,1 w 18 r.ż.
Granice norm dziewcząt: 16,5 +/- 1,7 w 3 r.ż. do 30,9+/- 2,9 w 18 r.ż.
Dla bardziej obiektywnej oceny najlepiej jednak posłużyć sie siatkami centylowymi BMI opracowanymi dla dzieci. Uwzględniając odchylenie standardowe wskaźnika masy ciała: BMI (SDS), przyjmuje się następujące określenie:
- nadwaga 1 do 2 SD
- otyłość umiarkowana 2 do 4 SD
- otyłość znaczna >4 SD
Wskaźnik Cole'a wyrażany w procentach
Interpretacja wyników.
> 110 - odżywianie nadmierne
90-100 - norma
85-90 - nieznaczne niedożywienie
75-85 - niedożywienie
< 75 - wyniszczenie
Metoda Bioimpedancji elektrycznej (BIA)
- polega na pomiarze tkanek organizmu na działanie prądu o niewielkim natężeniu częstotliwości, np. tkanka tłuszczowa jest słabym przewodnikiem i cechuje się wysoką opornością, czyli impedancją
- umożliwia ocenę składu ciała: ilości tkanki tłuszczowej (FM), masy beztłyszczowej (FFM), całkowitej wody (TBW), wody pozakomórkowej (ECW) i wewnątrzkomórkowej (ICW)
(Żywienie dzieci w zdrowiu i chorobie, wyd. 1 pod red. prof. dr hab. Mariana Krawczyńskiego, wydawnoctwo Help Med, kraków 2008)
palka861186