Państwowy Instytut Wydawniczy Warszawa
MErowingowie
GUSTAV FABER
Przełożył
Zbigniew Jaworski
Tytuł oryginału
DAS ERSTE REICH DER DEUTSCHEN
GESCHICHTE DER MEROWINGER UND KAROLINGER
Indeksy zestawił
TADEUSZ NOWAKOWSKI
Projekt graficzny serii
RYSZARD ŚWIĘTOCHOWSKI
Opracowanie okładki i stron tytułowych
TERESA KAWIŃSKA
Reprodukcje fotograficzne
HANNA BALCERZAK
C 1980 C.Bertelsmann Verlag GmbH, Munchen
[ Copyright for the Polish edition by Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1994
SPIS RZECZY
Spis ilustracji. .
Narodziny Zachodu
I.FRANKOWIE WKRACZAJĄ NA ARENĘ DZIEJOWĄ
Apokalipsa światowego mocarstwa. . . . . . . . .
Przerwanie limes - Zaciężnicy z północy - Goci,Wandale,Burgundowie - Wędrówka
ludów germańskich
Kim byli Frankowie?. . . . . . . . . . .
Frankijski mit Troi - Germański kult osobowości u Franków salickich i nadreńskich
Merowingowie. . . . . . .
Clodio,Meroweusz,Childeryk - Królowie o długich lokach - Sen Basiny --- Skarb
grobowy z Tournai
W Soissons kończy się starożytność . . . . . . . . . . . . .
Państwo Syagriusza - Pierwszy tryumf Chlodwiga =- Epizod z dzbanem
Brzemienne w skutki małżeństwo . . . . . .
Burgundka Chrotchilda = - Arianie i katolicy = Staranie o oblubienicę - Chrotchilda
próbuje nawrócić męża.
Usytuowanie bitwy pod Zulnpich. . . . . . . . . .
Wojna z Alemanami - Równina pod Zulnpich = Teodoryk mówi "stop" = Cmentarzys-
ko pod Hufingen - Ślubowanie Chlodwiga
"Uwielbiaj to,coś spalił". . . . . .
Epokowa decyzja -- Chrystus czy Wotan? - Zbiorowy chrzest = =- "Pochyl czoło,dumny
Sigambrze" - Miasto koronacyjne Reims
Wyprawa krzyżowa przeciw Alarykowi. . . . .
Chlodwig w Tours - Zwycięstwo pod Vougle - Barbarzyński wódz rzymski konsulem - "A Bóg mnożył jego królestwo" - Prawo salickie
II. SPORY DYNASTYCZNE
Biskup z Tours. . . . . . . . . . . . '
Kronikarz Franków - Szara eminencja Merowingów - Atalus i Leon - Apostoł Galii-
Wiara Grzegorza w cuda
Podział królestwa. . . . . . .
Synowie Chlodwiga - Zabójstwo dzieci w Paryżu -- Spór o dziedzictwo i bratobójcza wojna
9
13
17
23
30
34
37
42
47
55
60
6
Spis rzeczy
Teudebert zagraża Bizancjum. . . . . . . . . . . . . . . 64
Frankowie i Ostrogoci - Merowińskie złote monety - Grób królowych w Kolonii =
Hugdietrich i Wołfdietrich
Chlotar i jego kobiety. . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Święta Radegunda - Ostatni klasyczno-rzymski poeta - Ingunda i Arnegunda - Crrób
w Saint-Denis - Śmierć Chramma w płomieniach
Władza bez moralności . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Dziedzice Chlotara - Córki gręplarza - Austrazja, Neustria i Burgundia
Wrogie królowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Służebna Audowery Narzeczona z Toledo = Zamordowanie Galswinty == Zadość-
uczynienie w formie główszczyzny = Zamach na Sigeberta = Uratowanie 'dziedzica tronu
Zabronione małżeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Meroweusz i Brunhilda -- Rouen - miasto muzeów - Przyobleczony w habit = Koniec
Meroweusza
Proces Pretekstata. . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Uwięzienie biskupa - Synod w kościele Apostołów - "Nie pozwólcie zginąć wasze-
mu bratu" - Fredegunda próbuje przekupstwa = Wygnanie na Jersey -= Zbrodnia
w tumie
Chilperyk i Fredegunda . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Skrucha królowej - Sfingowane samobójstwo -=- Gramatyka frankijska Chilperyka --
Podejrzenie o cudzołóstwo - Kim był zabójca Chilperyka?
Okrutny koniec Brunhildy. . . . . . . . . . . . . . . . 98
Układ z Andelot - Polityka sztyletu i trucizny - Sporny kandydat do tronu =-
Bitwa pod Dormelles Zdrada, uwięzienie i śmierć -- Kościół-mauzoleum w Autun
III. MAJORDOMOWIE
Konkurenci królów . . . . . . . . . . . . . . . . . ł07
Szlachta rodowa i urzędnicza = Litowie i poddani - = Jak żyły dolne warstwy społecz-
ne? == Archeolodzy odnajdują resztki osiedli
Groby przemawiają do nas. . . . . . . . . . . . . . . . 112
Bytowanie w zaświatach zgodne z pozycją społeczną Jedna z największych poszu-
kiwaczek skarbów - Znaleziska grobowe w Gondorf - = Fundacja milionera - Hełmy
wojenne z Gellep i Norken -- Groby szlacheckie z Ktepsau
Karolingowie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Awans arystokracji - Dagobert I = - Chłopięcy królowie spłodzeni przez chłopców =
Polityka kancelarii i kaplicy -- Bitwa pod Tertry - Znowu żądna władzy kobieta
Karol Młot ratuje Zachód . . . . . . . . . . . . . . . 120
Malowani królowie --- OFensywa pustyni = Krzyż czy Półksiężyc = Tours i Poitiers
czy uderzenie w próżnię?
Zbawienie nadchodzi z Irlandii. . . . . . . . . . . . . . . 126
"Budujący zakonnik" - Kolumban w Luxeuil - Fridolin, Trudpert i Pirmin --
Wyspa Reichenau = = Klasztory bastionami państwa - Rozgniewana księżna
Apostoł Niemców. . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Anglowie i anioły - Glejt dla Bonifacego - Obalenie dębu Donara = Apostoł
7
i Karolingowie = "Niebiańska rezydencja" =- = W jakim języku głosił kazania Bonifacy? =
Lioba, Walpurga i Sola
Darowizna Pepina. . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Klucze świętego Piotra -- - Rzeź w Cannstatt - Król Pepin --- Papież przekracza Alpy Darowizna Konstantyna
IV. FRANKlJSKI CEZAR
Carolus Magnus . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Świadoma eelu matka = Powierzchowność Karola =- Żona cesarza =- Angilbert
i Berta = = Czy Karol był Niemcem?
Dwór cesarski w Akwizgranie. . . . . . . . . . . . . . . 153
Okolice ratusza i tumu = Freski z życia Karola w sali cesarskiej - Tron Rzeszy-
Kaplica pałacowa =- Relikwiarz Karola
Rzeź Sasów w Verden. . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Sasowie =- Widukind z Wildeshausen =- "Sasi, dobądźeie mieczy" - Napad pod Suntel - Ścięci czy wywiezieni? = Verden i Sachsenhain
"Niezwyciężony Karol" . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Wojna z Longobardami - Diakon Paweł = - Hiszpańska ekspedycja - - Roland
w Roncesvalles = Kapitulacja Tassila
Cesarz koronowany przez Boga . . . . . . . . . . . . . . 169
Zamach na papieża Leona == Paderborn 799 rok - = Oczyszczająca przysięga =-= Nowy
August - Reakcja nad Bosforem --=- Koronacja w Rzymie i Akwizgranie
Pax Carolina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Karoliński renesans -- Minister oświecenia publicznego - "Rów" Karola =- Budowa
kanału przez Ludwika Bawarskiego - Jak zmarł Karol Wielki
V. NASTĘPCY
Einhacd i Notker. . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Biografowie Karola = Losy pewnej statuetki - = Einhard i Emma - Najpośledniej-
szy spośród mnichów = Czy Jąkała zredagował historię Karola
Ludwik Pobożny. . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
"Nigdy się nie śmiał" = Słabe rządy Ludwika - Purytańska czystka w pałacu cesarskim - Ulubiona rezydencja w Ingelheimie = Apostoł Północy =,.Cud Saksonii
i globu ziemskiego"
Monarcha czy mnich?. . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Energiczna córka Welfów = "Pałac cesarski staje się burdelem" -- Pole kłamstwa pod
Colmarem - Ludwik więźniem swych synów .
Przysięga sztrasburska. . . . . . . . . . . . . . . . . 192
Bitwa pod Fontenoy = "In Godes mina...' - llstalenie granic językowych =- Staro-
francuski i starogórnoniemiecki
Verdun i Mersen. . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Komisja sporządza remanent = = Trzy części państwa Normanowie pod Nantes.
Paryżem i Hamburgiem Lotar I w klasztorze w Priim - Afera małźeńska Lotara II
Smoki morskie pod Kolonią . . . . . . . . . . . . . . . 204
Bitwa pod Andernach = = Karolińska Kolonia - Kościół-mauzoleum Świętej Urszuli-
Grzebień arcybiskupa - "A furrore Normannorum"
Hrabia Odo ratuje Paryż . . . . . . . . . . . . . . . 208
Przywódca piratów Zygfryd - Walka o przyczółek mostowy -- "Taran" - Zręczny wybieg morskich smoków - Karol Gruby daje za wygraną - Statki "płyną" po lądzie
Państwo się rozpada . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
Upadek cesarskiego pałacu - Karol Gruby abdykuje - Arnulf z Karyntii - Ratyzbona rezydencją - "...aby poskromie złoczyńców" = Dwa nowe narody
Tablica chronologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Drzewo genealogiczne Merowingów . . . . . . . . . . . . . 221
Drzewo genealogiczne Karolingów. . . . . . . . . . . . . . 222
Ma 223
PY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Indeks nazw geograficznych i etnicznych . . . . . . . . . . . . 231
SPIS ILUSTRACJI:
I. Złote monety wizygockie. Muzeum w Cluny.
2. Biżuteria i inne przedmioty pochodzące z nekropolii Merowingów w Lavoye (Meuse), Muzeum
Saint-Germain-en-Laye.
3. Baptysterium Św. Jana w Poitiers, IV= VII wiek.
4. Monety z epoki Merowingów: Chlodwig i Dagobert. Paryż, Biblioteka Narodowa, Gabinet
medali.
5. Sigebert I, syn Chlotara.
6. Chlotar II, syn Chilperyka I i Fredegundy.
7. Dagobert II, syn Sigeberta III.
8. Rękojeść miecza Childeryka I. Paryż, Biblioteka Narodowa, Gabinet medali.
9. Skarbiec grobowca Childeryka I. Paryż, Biblioteka Narodowa.
10. Złote krzyże z Hufingen, ok. VI wieku.
11. Ozdobne plakietki z epoki Merowingów znalezione na cmentarzysku alemańskim w Hiżfingen.
12. Pismo merowińskie, fragment manuskryptu z biblioteki kolegialnej w St.-Gallen.
13. Hełm z frankijskiego grobowca książęcego z okolicy Krefeld, VI wiek.
14. Frankijski kamień nagrobny z Niederh llendorfu koło Bonn, VII wiek.
15. Statuetka z brązu przedstawiająca Karola Wielkiego, IX wiek. Paryż, Luwc.
16. Ludwik I Pobożny, syn Karola Wielkiego.
17. Ludwik V, syn Lotara.
18. Srebrny denar z głową Karola Wielkiego, odlany we Frankfurcie po 804 roku.
19. Miecz z epoki karolińskiej, przypisywany Karolowi Wielkiemu.
20. Elementy frankijskiej sztuki zdobniczej znalezione w grobowcach w Kottlach i Krefeld.
21. Konnica, wiek IX, ilustracja ze Złotego Psałterza z St.-Gallen.
22. Konnica z Księgi Machabejskiej, rękopis z początku X wieku z St.-Gallen.
23. Ilustracja z XI wieku, przedstawiająca prawdopodobnie Pepina Krótkiego.
24. Ludwik Pobożny, wizerunek na relikwiarzu Karola Wielkiego, wykonanym z okazji jego
koronacji w 1 I65 roku.
25. Karolingowie od Pepina Krótkiego do Karola Łysego. Okładka Złotej Księgi z Prum,
ok. 1100 roku.
"Jeżeli nasza europejska kultura ma utrzymać się przy życiu,
konieczne jest obudzenie ogólnoeuropejskiej świadomości
i poczucia historycznie ukształtowanej jedności."
Christopher Dawson, The making of Europe
NARODZINY ZACHODU
W ciągu setek lat od swego powstania Zachód stanowił polityczną jedność,
kiedy to wielkie obszary dzisiejszej Francji i Niemiec, Szwajcarii, państw Beneluksu
oraz część Włoch i Hiszpanii należały do tego samego państwowego związku.
Wówczas, przed tysiącem pięciuset laty, na gruzach rozkładającego się świato-
wego rzymskiego imperium położony został kamień węgielny pod odbudowę
Europy. Proces ten zapoczątkowało państwo Franków, kształtujące się w drodze
gwałtu, intryg, prcyziemnych namiętności, ale również dzięki pełnym blasku czynom.
Historia Franków ma w sobie coś ze struktury dramatu, jeżeli chodzi
o gwałtowność jej rozwoju, siłę kształtowania władzy i dekadencję okresu
końcowego. Stanowi ona ponadto najmniej wyjaśniony etap europejskiej
historii. Dziś jednak można już z niejaką pewnością odtworzyć fakty. Badania
geografii siedlisk, nazewnictwa oraz studia historyczno-lingwistyczne wyjaśniły
wiele zagadnień wczesnofrankijskiej rzeczywistości, która w porównaniu z epoką
Karolingów była szczególnie trudna pod względem historiograficznym. Obok
dokładnych badań źródeł, dokonanych przez najnowsze nauki historyczne,
odtworzenie faktów zawdzięczamy również pracy wykopaliskowej i laborato-
ryjnej archeologów, którzy za pomocą środków technicznych i chemicznych
mogli przedstawić zdumiewające wyniki. Tak więc nasza wiedza o początkach
frankijskiej historii została znacznie rozszerzona po ostatniej wojnie światowej
dzięki spektakularnym znaleziskom. Odkrycie grobów królewskich w Saint-
-Denis oraz Kolonii wraz z darami grobowymi uzupełniło w znacznym stopniu
wyobrażenia o epoce, ukształtowane na podstawie odkrytego w I 653 roku grobu
Childeryka w Tournai. Nowe informacje przyniosło również odkrycie w 1963
roku w Klepsau, w Lesie Odyńskim, grobów frankijskiej szlachty.
Utworzenie frankijskiego państwa, najbardziej widocznego rezultatu wędrów-
ki ludów, jest podstawą, na której tworzyła się średniowieczna Europa,
wprawdzie daleka od naszej obecnej, ale posiadająca również wiele pokrewnych
rysów. Dopiero celtycko-romańsko-germańska synteza, przyjęcie śródziem-
nomorskiej kultury przez kraje na północ od Alp oraz koncepcja nowej idei
państwowej ugruntowały to, co dziś nazywamy Zachodem. Żadne zaś z plemion,
które na ziemiach ginącego imperium tworzyły swe państwa nie wkroczyło tak
brzemiennie w skutki do historii jak Frankow.
.rÓ E.iui : , ;,
, Ć
,u
O Chc
=. !r
sa
* : : l.l
I
FRANKOWIE WKRACZAJĄ
NA ARENF DZIEJOWĄ
"Cóż za przeciwieństwa, a nawet sprze-
czności w stosunkach tego państwa, utwo-
rzonego ze zgniłej rzymskiej kultury, fran-
kijskiej dzikości i powierzchownie zasz-
czepionego bądź narzuconego chrześcijań-
stwa!"
Felix Dahm
APOKALIPSA ŚWIATOWEGO MOCARSTWA
W okresie pojawienia się Franków na arenie dziejowej prawie cały ówczesny
świat był rzymski. To, że Rzymianie - indoeuropejski wieśniaczy lud środ-
kowej Italii -- potrafili nie tylko podbić ówczesny świat, lecz również rządzić nim
przez stulecia, zawdzięczali specyficznym właściwościom; dyscyplinie, pozba-
wionej skrupułów surowości w czasie wojny oraz zdolnościom organizacyjnym
w czasie pokoju, w czym pomogło im wrodzone poczucie państwowego ładu. Ów
słabo artystycznie uzdolniony naród, bardziej zainteresowany sprawami praw-
no-administracyjnymi, podzielił swe imperium na prowincje. Panował w nich na
ogół spokój, szczególnie w epoce cesarstwa, tak że zyski z nich spływały do stolicy
nad Tybrem bez przeszkód. Za najbardziej zagrożone rubieże Rzymianie uwa-
żali granicę z królestwem Partów na wschodzie oraz granicę z germańskimi
plemionami na północ od Alp.
Kiedy zarówno Warusowi, Druzusowi, Germanikowi, jak i innym nie udało
się włączyć do imperium całej Germanii, postarano się o utworzenie trudnej do
przezwyciężenia linii granicznej. Na północy Ren stanowił dostateczne zabez-
pieczenie terenów lewobrzeżnych. Dzięki zręcznym układom z niespokojnymi
plemionami na prawym brzegu Renu utrzymywano nie tylko zawieszenie broni,
lecz także kolonizowano te odłamy ludów germańskich, które przedostawały się
przez Ren do Galii i służyły tam w państwowych i prywatnych dobrach ziem-
skich jako tak zwani litowie - półwolni.
O wiele trudniejsza była natomiast sytuacja graniczna na terenach rzymskich
na prawym brzegu Renu, mianowicie na obecnych środkowych i północnych
ziemiach Niemiec, gdzie zielona granica nie dawała rękojmi spokoju ze strony
barbarzyńskich plemion "wolnej Germanii". Z tego powodu rzymskie oddziały
wojsk technicznych wzniosły owo słynne umocnienie graniczne o długości
pięciuset czterdziestu ośmiu kilometrów, znane pod nazwą "limes". Ów limes-
wał obronny - rozciągał się od środkowego Renu do gór Taunusu i skręcał
w kierunku północnym do klasztoru Arnsburg, zwracając się następnie ku linii
Menu, i przez Las Odyński doehodził ostatecznie do klasztoru Lorsch w Rem-
stal, gdzie zaczynał się już umocniony "limes retyjski" biegnący w kierunku
wschodnim. Obronę stanowiła początkowo jedynie ścieżka patrolowa, łącząca
...
evedallas