Wpływ procesu kształtowania granic po I i II wojnie światowej na wybór koncepcji organizacji formacji granicznych.
Data publikacji: 19-12-2007
W przypadku odradzającego się Państwa Polskiego, podpisany w Wersalu dnia 28.06.1919 r. traktat pokojowy z Niemcami nie kończył istniejących problemów granicznych. Burzliwy proces kształtowania się jego granic trwał do końca 1922 r. Nie ułatwiała go nowa sytuacja geopolityczna, w jakiej znalazła się Polska po powstaniu ZSRR - kraju o odmiennym systemie ustrojowym.
Na mocy Traktatu Wersalskiego ustalona została granica polsko - niemiecka. Polsce przyznano Pomorze Wschodnie wyłączając z niego Gdańsk, który otrzymał status „wolnego miasta”, oraz prawie całą Wielkopolskę. Przewidywał on przeprowadzenie plebiscytów na Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach. W ich wyniku Polsce przypadły powiaty: katowicki, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, świętochłowicki i tarnogórski. Przeprowadzony w najgorszym dla Polski okresie, wojny z sowiecką Rosją, plebiscyt na Warmii i Mazurach, zakończył się klęską. Dnia 12.08.1920 roku, w przededniu decydującej bitwy o Warszawę, Rada Ambasadorów w Paryżu uznała dotychczasową granicę Prus Wschodnich. Polska otrzymała jedynie skrawek ziemi na Mazurach i nad Wisłą. Na domiar złego, mniej więcej w tym samym czasie, wojska czeskie, wykorzystując zaistniałą sytuację, złamały porozumienie dotyczące linii demarkacyjnej i zajęły obszar dawnego Śląska Cieszyńskiego.
Zupełnie inny charakter miał proces ustalania wschodniej i północno - wschodniej granicy Polski. Rozpad Cesarstwa Romanowów oraz powstanie w jego miejsce państwa o odmiennym systemie politycznym otworzyły dla Polski możliwości uzyskania znacznych nabytków terytorialnych. W kraju ścierały się dwie koncepcje zagospodarowania kresów. Jedna przewidywała powstanie niezależnych państw: ukraińskiego i białoruskiego, mających spełniać pomiędzy Polską a Rosją rolę swoistego bufora. Druga natomiast zakładała inkorporację zdobytych na wschodzie ziem. Niestety realizacja obu koncepcji nie była możliwa bez działań zbrojnych. Wynikiem prowadzonych w latach 1919 - 1920 wojen z Ukrainą oraz Rosją Sowiecką było ustalenie granicy wschodniej. Ostateczne decyzje w tej kwestii zawarte zostały w Traktacie Ryskim z marca 1921 roku. Przez cały okres międzywojenny granica wschodnia była granicą niespokojną. Na ten stan niebagatelny wpływ miał fakt bezpośredniego sąsiedztwa z państwem o nie akceptowanym politycznie ustroju społeczno - politycznym oraz konflikt polsko - litewski dotyczący Wileńszczyzny, zapoczątkowany zajęciem ziemi wileńskiej przez gen. Lucjana Żeligowskiego.
Odmienne warunki panujące na granicach Polski spowodowały konieczność wypracowania dwóch różnych systemów jej ochrony. Jeden dla granicy zachodniej, północnej i południowej budowany w oparciu o władze cywilne (Prusy Wschodnie, Niemcy, Czechosłowacja, Rumunia), drugi dla granicy wschodniej z Rosją, Łotwą i Litwą, gdzie dominującą rolę odgrywały instytucje wojskowe. Podział ten odzwierciedlał historyczne tradycje sąsiadujących z Polską państw w zakresie ochrony granic. Niemcy i Austro-Węgry preferowały cywilny nadzór nad formacjami granicznymi o charakterze policyjnym. Natomiast zarówno w Rosji Carskiej jak i Sowieckiej funkcjonował wojskowy typ ochrony granicy.
Wypracowanie ostatecznego modelu systemu ochrony granic zajęło władzom polskim kilka lat. Na granicy wschodniej zakończył się on w roku 1924 w momencie powstania Korpusu Ochrony Pogranicza. W przypadku granicy południowej, zachodniej i północnej o osiągnięciu celu można mówić dopiero w 1928 r., w chwili powstania Straży Granicznej.
W zupełnie innych warunkach kształtowały się granice Polski po zakończeniu II wojny światowej. Sytuacja polityczna w jakiej przyszło budować system ochrony granic państwa w niewielkim zakresie pozwalała władzom polskim na ingerowanie w zapadające w tej kwestii decyzje.
Przyjęte przez przywódców państw tzw. „wielkiej trójki” rozwiązania ustalone na konferencjach pokojowych, podporządkowane były przede wszystkim ich własnej polityce mocarstwowej, a nie interesom państw „drugiego szeregu”. Polska, która znalazła się w strefie wpływów ZSRR, zmuszona została do zaakceptowania zaproponowanego przebiegu swoich granic.
W ogłoszonych dnia 02.08.1945 r. uchwałach konferencji poczdamskiej znalazły się decyzje dotyczące kształtu polskiej granicy zachodniej, natomiast ostateczny kształt granicy wschodniej ustalony został w wyniku umowy granicznej między Polską a ZSRR podpisanej w Moskwie dnia 16.08.1945 r. Na ich mocy zachodnia granica Polski została przesunięta na linię Odry i Nysy Łużyckiej, wschodnia w dużej mierze odzwierciedlała przebieg linii Curzona, opierając się o środkowy bieg Bugu; południowa przebiegała wzdłuż łańcuchów górskich Sudetów, Karpat i Bieszczad; północna natomiast biegła brzegiem Bałtyku od wyspy Uznam do mierzei Wiślanej.
Porównując granice Polski przedwojennej i powojennej od razu zauważyć można ich skrócenie, co jest efektem zmniejszenia terytorium państwa oraz jego większej spójności terytorialnej. Obecna ma także więcej naturalnych form granicznych w postaci rzek, gór oraz wybrzeża morskiego. Takie ukształtowanie granicy ułatwia jej ochronę, wymaga bowiem mniejszego zaangażowania ludzi i sprzętu.
Polska, będąca po roku 1945 częścią bloku wschodniego zmuszona została do przyjęcia opartego na formacjach wojskowych radzieckiego systemu organizacji ochrony granic, bliskiego w początkowym okresie swojego istnienia idei KOP. Tworzony zaraz po wojnie system zabezpieczenia granic oparty został na silnych wojskowych kordonach tworzących szczelną blokadę, redukującą do minimum ruch graniczny. Do obsady nowo powstałych granic wykorzystano powracające z frontu jednostki wojskowe. W dużej mierze były to pododdziały 2. Armii Wojska Polskiego. Zabezpieczenie granic wojskami liniowymi trwało do listopada 1945 r., czyli do czasu utworzenia przez Ministerstwo Obrony Narodowej, Wojsk Ochrony Pogranicza. Dalsze losy formacji ściśle związane zostały z przemianami zachodzącymi w życiu politycznym kraju. W styczniu 1949 r. formację graniczną przejął resort bezpieczeństwa publicznego, spod którego kompetencji została ona wyprowadzona na krótko w okresie 1965 - 1971. Do końca swojego istnienia, czyli do 1990 r., przechodziła wiele reorganizacji, których przyczyną wprowadzenia była zmiana koncepcji politycznego wykorzystania służb granicznych.
Nowy, zapewniający poczucie bezpieczeństwa, układ polityczny, jaki ukształtował się na początku lat dziewięćdziesiątych w Europie, oraz zmiany ustrojowe w Polsce po 1989 r., zapoczątkowały proces przebudowy systemu ochrony granic. W dniu 12 października 1990 r. ukazała się ustawa o Straży Granicznej. Powstała formacja, w nazwie oraz w strukturze organizacyjnej, a także w podległości resortowej odwoływała się do polskiej tradycji historycznej. Z formacji o strukturze wojskowej przekształcona została w formacje cywilno – wojskową (policyjną), bliską charakterem jednostkom granicznym działającym na zachodzie Europy.
Straż Gospodarczo – Wojskowa 1918
Sytuacja polityczna oraz gospodarcza w jakiej znalazło się, w pierwszych miesiącach swojego istnienia, odradzające się Państwo Polskie wymusiła zapoczątkowanie prac nad organizacją ochrony granic. Już w październiku 1918 r. rząd Józefa Świeżyńskiego, działający pod zwierzchnictwem tworzonej przez Niemców Rady Regencyjnej, podjął decyzję o powołaniu Straży Gospodarczo - Wojskowej. Była to odpowiedź na problemy aprowizacyjne Państwa spowodowane wyniszczającymi działaniami wojennymi, pogłębianymi przez spekulantów przybywających do kraju z terenów Niemiec i Austrii. Przed końcem wojny wywóz żywności z terenów przyszłej Polski przybrał ogromne rozmiary.
Inicjatywa utworzenia Straży Gospodarczo - Wojskowej wyszła z odpowiedzialnego za zaopatrzenie Ministerstwa Aprowizacji. Zorganizowania formacji podjął się, wraz z kilkoma zaproszonymi oficerami, były oficer armii rosyjskiej płk Adolf Małyszko. Do spotkania grupy inicjatywnej doszło w ostatnich dniach października 1918 roku. Ustalono wówczas podstawowe zadania formacji tworzonej w oparciu o zasady wojskowe, oraz opracowano projekt jej Statutu.
Na mocy rozkazu szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego gen. Tadeusza Rozwadowskiego trzonem powstającej jednostki stał się sformowany w Warszawie i przeniesiony do Lublina batalion 2 pułku piechoty składający się z żołnierzy byłej armii niemieckiej oraz napływających ochotników. Oddziały oddelegowane przez Ministerstwo Wojny w gestii Ministerstwa Aprowizacji zostały w zakresie spraw wojskowych podporządkowane temu pierwszemu, natomiast w zakresie działań granicznych podlegały rozporządzeniom resortu aprowizacji.
W pierwszym okresie swojego działania nowo utworzona formacja, której celem było ukrócenie przemytnictwa, nielegalnego handlu oraz niekontrolowanego ruchu ludności na granicy państwa, miała obsadzić przede wszystkim drogi wiodące do obszarów, nad którymi władzę sprawował rząd polski.
Straż Gospodarczo – Wojskowa objęła kontrolą kolejowy ruch towarowy oraz punkty graniczne usytuowane na granicy śląskiej i austriackiej, przez które przerzucano największą ilość przemytu. Ze względu na trwającą wojnę oraz charakter służby, było rzeczą oczywistą, że problemem tym zajmą się oddziały wojskowe.
Struktura organizacyjna Straży Gospodarczo - Wojskowej nie była imponująca. Sztab tworzyli: dowódca, jego zastępca, oficer gospodarczy oraz oficer werbunkowy. Pozostali oficerowie stanowili kadrę dla przyszłych pododdziałów mających powstawać w wyniku poboru rekruta.
W całym okresie działalności Straży Gospodarczo - Wojskowej na jej czele stał płk Adolf Małyszko. Jako dowódca formacji bezpośrednio podporządkowany był ministrom Aprowizacji i Wojny - według przypadających im kompetencji.
Szczątkowy materiał archiwalny przechowywany w Archiwum Straży Granicznej nie pozwala na pełne odtworzenie działalności formacji, zwłaszcza w zakresie pełnionej służby granicznej oraz zachodzących w niej procesów reorganizacyjnych. W połowie grudnia 1918 r. potrzeba pełniejszej ochrony rozszerzających się granic Polski sprawiła, że wystąpiła konieczność przekształcenia Straży Gospodarczo - Wojskowej w Straż Graniczną. Zmiany jakie wprowadzono oznaczały przede wszystkim zwiększenie zakresu zadań i obowiązków nowej formacji granicznej, którym istniejąca nie mogła sprostać.
Straż Graniczna 1918 - 1919
Sytuacja polityczno – gospodarcza w jakiej znalazła się Polska w listopadzie i grudniu 1918 roku, zmusiła rząd Jędrzeja Moraczewskiego do podjęcia prac nad stworzeniem koncepcji systemu ochrony granic. W czasie prowadzonych debat najwięcej kontrowersji wzbudzały decyzje dotyczące charakteru i wielkości mającej powstać formacji granicznej. Wciąż nieuregulowane kwestie granic dawały przewagę zwolennikom koncepcji zgłaszanej przez koła wojskowe, skupione wokół Józefa Piłsudskiego. Forsowany przez nich projekt zakładał zbudowanie odpowiednio zorganizowanej, uzbrojonej i prężnie dowodzonej formacji granicznej, w oparciu o wojsko. Podstawowym jej celem miałoby być zabezpieczenie granic Państwa nie tylko pod względem ekonomicznym, lecz również polityczno – wojskowym.
Ostatecznie właśnie taki model ochrony granic został przyjęty. Istniejąca od października 1918 roku Straż Gospodarczo – Wojskowa została przemianowana na Straż Graniczną.
Dekret Naczelnika Państwa w sprawie utworzenia Straży Granicznej, wydany został w Dzienniku Praw dnia 18.12.1918 roku. Był to pierwszy akt prawny całościowo regulujący organizację oraz cele i zadania służby wojsk granicznych.
W skład formacji weszły, odkomenderowane przez Ministerstwo Spraw Wojskowych, pozostające dalej na jego zaopatrzeniu i wyposażeniu, oddziały wojskowe. Nadal też podlegały mu one we wszelkich sprawach wojskowych. Jednocześnie Dekret zastrzegał, iż oddziały SG mogą być w każdej chwili użyte do akcji bojowych, według uznania Naczelnego Dowództwa WP.
Pod względem służby granicznej formacja została oddelegowana pod kompetencje Ministerstwa Aprowizacji, stąd też potocznie nazywano ją Strażą Aprowizacyjną.
W przyjętych założeniach Straż Graniczna miała obsadzić granicę Polski na odcinku Prus Wschodnich i Śląska. Pierwszym w pełni uformowanym pododdziałem stał się 3 Dyon 1 Pułku obsadzający granicę z Prusami na odcinku Grajewo – Mława. Z końcem lutego 1919 roku, służbę graniczną pełniły 2 pułki Straży Granicznej. 1 Pułk na granicy Prus Wschodnich ze sztabem w Warszawie, 2 Pułk na granicy śląskiej ze sztabem w Częstochowie.
Straż Graniczna była formacją konną. Jej struktura wzorowana była na wojskach kawaleryjskich. W myśl Regulaminu SG, wydanego w styczniu 1919 roku, jednostką podstawową był pułk złożony z dwóch dywizjonów. Dywizjon składał się z czterech szwadronów, które dzieliły się na cztery plutony. Etat pułku przewidywał 46 oficerów i 1600 podoficerów i szeregowych.
Dowódcą Straży Granicznej pozostał płk Adolf Małyszko i pełnił tę funkcję przez cały okres jej funkcjonowania. Dowódca, podobnie jak miało to miejsce w przypadku Straży Gospodarczo – Wojskowej, podporządkowany był bezpośrednio ministrom Aprowizacji i Spraw Wojskowych według właściwych im kompetencji.
Do podstawowego zakresu działania Straży Granicznej należało obsadzenie linii granicznej oraz zabezpieczenie nowych odcinków granicznych przed nielegalnym przywozem i wywozem artykułów żywnościowych, kontrolowanie obrotu kolejowego artykułami pierwszej potrzeby, a także ochrona składów i magazynów żywnościowych.
Wydany w styczniu 1919 roku Regulamin Straży Granicznej precyzował wymienione zadania, rozszerzając je o ochronę nienaruszalności granic. Zasady współpracy ze Strażą Skarbową regulowała odrębna instrukcja. Formacja ta miała powstać na wzór austryjackiej Straży Skarbowej, w celu strzeżenia granic i współdziałania w poborze podatków z innymi organami skarbowymi. W czasie swojej działalności Straż Graniczna nie przechodziła zmian organizacyjnych. Główny nacisk położono na zwiększanie jej liczebności.
W połowie kwietnia 1919 roku nastąpiło przeformowanie Straży Granicznej na Wojskową Straż Graniczną. Rozkazem II wiceministra Spraw Wojskowych z dnia 17.04.1919 roku, Dowództwo Straży Granicznej zostało przemianowane na Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej. W wyniku wprowadzonych zmian nowa formacja znalazła się pod wyłączną komendą Ministerstwa Spraw Wojskowych.
Wojskowa Straż Graniczna 1919 – 1920
W początkowym okresie istnienia odrodzonego państwa polskiego, toczące się na poszczególnych rubieżach konflikty zbrojne oraz prowadzona na szeroką skalę działalność przemytnicza wymusiły organizację specjalistycznych oddziałów wojskowych, przeznaczonych do ochrony granic.
W miejsce Straży Granicznej, formacji podległej cywilnemu Ministerstwu Aprowizacji, w kwietniu 1919 r. utworzona została Wojskowa Straż Graniczna – formacja o charakterze wojskowym, całkowicie podporządkowana Ministerstwu Spraw Wojskowych.
Dotychczasowe dowództwo przekształcono w Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej, podległy II wiceministrowi spraw wojskowych. Jego zadaniem, w myśl Regulaminu Wojskowej Straży Granicznej z czerwca 1919 roku, było „utrzymanie jedności organizacyjnej, wyszkolenie żołnierzy, kontrola sprawności i gotowości bojowej pododdziałów”. Inspektorat pełnił też rolę łącznika pomiędzy resortami zainteresowanymi ochroną granic. W terenie oddziały Wojskowej Straży Granicznej podlegały Dowództwom Okręgów Generalnych, które przejęły na siebie obowiązki ochrony przylegających do ich obszaru działania odcinków granicznych.
W początkowym okresie działalności, jednostki Wojskowej Straży Granicznej ochraniały granicę z Prusami Wschodnimi oraz granicę na Śląsku (od Cieszyna po Grabów). Planowano obsadzenie granicy południowej w Karpatach. Po opanowaniu Wielkopolski przez oddziały powstańców, dla osłony granicy utworzyli oni podległe DOG Poznań - wojska garnizonowe. W styczniu 1920 r. po przejęciu przyznanych Polsce traktatem wersalskim ziem na zachodzie zaistniała pilna potrzeba obsadzenia granicy na Pomorzu. Nastąpiły przesunięcia dyslokacyjne, kontynuowano także tworzenie nowych oddziałów granicznych. Do końca I kwartału 1920 r. zdołano obsadzić granicę niemiecką na całej jej długości.
W lutym 1920 roku struktura organizacyjna formacji przedstawiała się następująco: na jej czele stał Inspektor, który wraz ze sztabem tworzył Inspektorat WSG. Służbę na granicy pełniło sześć pułków (numery 1-6) oraz dwa samodzielne dywizjony (numery 1 i 3). Wojskowa Straż Graniczna była formacją konną. Jej strukturę wzorowano na wojskach kawaleryjskich. Pułk składał się z dwóch dywizjonów po cztery szwadrony każdy.
Dowódcą formacji pozostał dotychczasowy dowódca Straży Granicznej - płk Adolf Małyszko. W lipcu 1919 r. zastąpił go na tym stanowisku płk Bronisław Zaniewski.
W maju 1919 roku ukazał się Tymczasowy Statut WSG, w którym w następujący sposób sformułowano zadania tej formacji: 1) obserwacja i dozorowanie linii granicznej i pasa granicznego na prawach warty wojskowej; 2) odpieranie wszelkich zbrojnych napaści i zamachów na całość i nienaruszalność granicy oraz na posterunki WSG; 3) współdziałanie z innymi organami w zatrzymywaniu przestępców, dezerterów, włóczęgów; 4) nadzór nad budownictwem w pasie granicznym i przestrzeganiem przepisów.
Wciąż zaogniająca się sytuacja polityczna w kraju spowodowała kolejne zmiany w organizacji formacji granicznych. Na mocy rozkazu wiceministra spraw wojskowych z dnia 3 marca 1920 r. Wojskową Straż Graniczną zastąpili Strzelcy Graniczni, a Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej przekształcono w Dowództwo Strzelców Granicznych.
Baony Wartownicze 1919 – 1921
Po licznych reorganizacjach ochronę granicy zachodniej Polski przejęła na mocy rozkazu wiceministra spraw wojskowych z dnia 03.03.1920 r formacja Strzelców Granicznych.
Niestety, w związku z katastrofalną sytuacją na froncie wschodnim, od połowy czerwca 1920 r. rozpoczął się proces przerzucania jednostek nowo powstałej formacji z granicy zachodniej na front wschodni. Tymczasowo zadania związane z ochroną granicy, przejęły na mocy Rozporządzenia Ministerstwa Spraw Wojskowych z dnia 13.11.1920 r. wraz z pododdziałami policji oraz harcerzami jednostki wojskowe - Baony Wartownicze. Realizowany przez wyznaczone Dowództwa Okręgów Generalnych systematyczny proces zastępowania oddziałów Strzelców Granicznych przez jednostki BW trwał do lutego 1921 r. Rozwiązanie w marcu 1921 r. Korpusu Strzelców Granicznych zakończyło okres tymczasowości w pełnieniu przez Baony Wartownicze służby na granicy. Istniejące braki w materiale źródłowym uniemożliwiają precyzyjne ustalenie wszystkich reorganizacji, jakim podlegały Baony działające w bardzo niespokojnym okresie powstawania Państwa Polskiego. Następowały przesunięcia całych pododdziałów pomiędzy poszczególnymi jednostkami, ich likwidacje i ponowne formowanie. Na podstawie zachowanych dokumentów można ustalić tylko pewne zmiany, którym podlegała cała formacja. Przykładowo, dyrektywa Ministerstwa Spraw Wojskowych z dnia 29.09.1920 r. zobowiązująca poszczególne DOG do przekazania na granicę łącznie 21 Baonów Wartowniczych nie zawierała informacji, które spośród mających powstać 48 baonów mają tam trafić. W poszczególnych Okręgach Generalnych liczba Baonów Wartowniczych była różna i zmieniała się w zależności od zaistniałych na pograniczu warunków.
Proces budowania systemu ochrony granicy państwowej, realizowany w oparciu o BW przez poszczególne Dowództwa Okręgów Generalnych, kontynuowany był do marca 1921 r.
Baony Wartownicze, powstałe w połowie 1919 r. w ramach akcji mającej na celu ujednolicenie organizacji wojsk pomocniczych od początku swojego istnienia, wchodziły organizacyjnie w skład Okręgów Generalnych. Pełniły tam zadania wartownicze, strzegąc bezpieczeństwa na terenach garnizonów i powiatów podległych danemu DOG, dostarczały eskort i konwojów, siły roboczej oraz asysty wojskowej w garnizonach. W zakresie powierzonych im obowiązków, związanych z szeroko pojętym bezpieczeństwem, przewidziane były też zadania związane z osłoną granicy zewnętrznej państwa. Przeznaczone od listopada 1920 r. do służby na wyznaczonych odcinkach granicy polsko – niemieckiej oraz na odcinku Żezawa - Zaleszczyki na granicy polsko – rumuńskiej poddawane były reorganizacjom pozwalającym im realizować dodatkowe zadania. Przed objęciem tych odcinków granicznych żołnierze BW przechodzili tygodniowy kurs instrukcyjny.
Ostateczny kształt organizacyjny, formacja przyjęła w wyniku realizacji wytycznych zawartych w rozkazie Ministerstwa Spraw Wojskowych z dnia 31.05.1920 r. Nowa organizacja obowiązywała od 01.06.1920 r. Zmiany dotyczyły sposobu numeracji DOG, co przełożyło się na zmiany nazw poszczególnych Baonów.
Przykładowo: pełna nazwa Baonów Wartowniczych DOG Kraków przed zmianą brzmiała następująco „Baon Wartowniczy Kraków Nr 1”, po zmianie - „Baon Wartowniczy 1/V”. Identyczną zasadę przyjęto w nadawaniu numerów Baonom Etapowym oraz Kompaniom Parkowym.
W skład Baonu Wartowniczego wchodziły następujące jednostki: Dowództwo oraz 4 kompanie złożone z 3 do 5 plutonów. Ze względu na występujące braki w dokumentach organizacyjnych formacji, do odtworzenia wewnętrznej struktury oraz podległości służbowej przyjęto organizację i etaty obowiązujące w listopadzie 1920 r. w Baonie Wartowniczm 3/VII. Wyglądała ona następująco:
- dowództwo baonu - trzej oficerowie, 1 sierżant, 3 plutonowych,
- sztab baonu - dowódca, jeden oficer sztabowy, jeden adiutant w stopniu porucznika, jeden oficer prowiantowy, jeden oficer i podoficer kasowy baonu, po jednym podoficerze mundurowym, prowiantowym, „rusznikowym”, sanitarnym oraz 6 ordynansów,
- 8 kaprali,
- 12 starszych żołnierzy,
- 183 szeregowych, w tym rzemieślnicy, tacy jak: krawcy, szewcy i kucharze.
Poszczególne BW podporządkowane zostały Dowódcom OG, zaś w sprawach lokalnych komendom miast bądź dowódcom garnizonów na terenie których stacjonowały.
Utworzony na bazie Baonów Wartowniczych system ochrony granicy północnej, zachodniej, południowej oraz częściowo wschodniej Ministerstwo Spraw Wojskowych przekazało dnia 01.04.1921 r. Ministerstwu Skarbu. Wraz ze zmianą podległości służbowej zmienione zostały zadania oraz cele służby granicznej. Kosztem obowiązków wojskowych rozbudowano zadania wynikające z ochrony celnej państwa. Uchwała Rady Ministrów z dnia 09.12.1920 r. w sprawie demobilizacji wojska, wychodząca naprzeciw wnioskom ministra spraw wojskowych o umożliwienie wycofania z dniem 01.04.1921 r. w głąb kraju oddziałów wojskowych zaangażowanych w ochronę granic, spowodowała interwencję Ministra Skarbu. Uznając, że zorganizowanie, w tak krótkim czasie, cywilnej formacji granicznej jest niemożliwe, zwrócił się on do ministra spraw wojskowych o tymczasowe pozostawienie Baonów Wartowniczych na pograniczu. Ostatecznie część baonów po zmianie nazwy na Baony Celne pozostała na granicy.
Bataliony Etapowe 1919 - 1922
Data publikacji: 26-05-2008
Historia Baonów Etapowych, pomocniczych formacji wojskowych wchodzących organizacyjnie w skład poszczególnych armii a realizujących między innymi zadania związane z ochroną granicy, związana jest nierozerwalnie z dziejami Wojska Polskiego. W obowiązującej w nim strukturze, na czele armii stał dowódca, który swoje zadania wykonywał przy pomocy szefa sztabu armii i kwatermistrza armii.
Operacyjny zakres działalności dowództwa armii został określony rozkazem Naczelnego Dowództwa WP z dnia 21.03.1920 r. W jego ramach znalazły się zadania związane z organizacją łączności, ochroną dróg na tyłach oraz zabezpieczeniem kolei. Zadania te realizowane były pod kierownictwem kwatermistrza – organu wykonawczego dowódcy, organizującego i nadzorującego sprawy związane z zaopatrzeniem materiałowym i służbą etapową armii.
Organem wykonawczym kwatermistrza był Oddział IV Etapowy składający się z:
- sekcji ogólnej,
- broni i amunicji,
- referatu samochodowego,
- referatu koni i taborów,
- referatów spraw jeńców.
Ponadto pod kierownictwem kwatermistrza działali jako referenci służb szefowie: Intendentury, Sanitarny, Naczelny Lekarz Weterynarii, Referat Sądowo – Prawny, Duszpasterstwo oraz Referat Poczt Polowych.
Poprzez szefa sztabu, dowódcy armii podlegał jako referent, szef Ekspozytury Żandarmerii Wojskowej.
Taka organizacja dowództwa armii w wymienionym zakresie przetrwała do końca wojny.
Przykładowo: ochroną Obszaru Etapowego 3 Armii, zajmowały się podporządkowane Dowództwu Etapowemu 3 Armii I i V Lwowski oraz IV Poznański Baon Etapowy.
Baony Etapowe będące częścią wojsk etapowych, podporządkowane Dowództwom Okręgów Etapowych Armii, w swej strukturze wewnętrznej nie różniły się od baonów wojskowych.
Na dzień 23.06.1920 r. etat baonu składał się z:
1. Dowództwa,
2. Sztabu,
3. 4 kompanii po trzy plutony,
W skład sztabu wchodzili:
Dowódca,
Adiutant,
Lekarz Baonowy,
Oficer broni,
Oficer łączności,
Oficer taborowy,
Oficer prowiantowy,
Oficer kasowy,
Oficer osobowy.
Baony Etapowe rozmieszczone na zapleczu wojsk prowadzących działania wojenne na terenach przyfrontowych bądź na linii demarkacyjnej, wykonywały wiele ważnych funkcji wojskowych i cywilnych, zwłaszcza w dziedzinie bezpieczeństwa i organizacji życia jednostek wojskowych i ludności cywilnej.
W strukturze organizacyjnej wojsk etapowych w okresie od lipca 1920 r. do kwietnia 1921 r. działały podporządkowane Dowództwom Okręgów Etapowych Armii – Brygady Etapowe grupujące Baony Etapowe będące w dyspozycji danego Okręgu Etapowego.
Dnia 13.11.1920 r. została opublikowana, opracowana na podstawie rozkazu Kwatermistrza Naczelnego Dowództwa z 1919 r. – Instrukcja służby etapowej.
W myśl instrukcji zadaniem służby etapowej było stałe utrzymywanie zdolności bojowej armii stojącej w polu poprzez:
1. Wykorzystanie obszaru etapowego dla celów zaopatrzenia armii i wzmocnienia jej zdolności bojowej,
2. Zapotrzebowanie i dostawa z tyłów dla armii, tego wszystkiego co jej siłę operatywną podtrzymuje,
3. Przesuwanie na tyły ludzi i dóbr materialnych obciążających siłę bojową armii,
4. Utrzymanie, naprawa, budowa połączeń telegraficznych, telefonicznych, pocztowych, linii kolejowych, dróg lądowych i wodnych, jak i kierowanie ruchem w obrębie etapu,
5. Zabezpieczenie terenu na tyłach armii operującej,
6. Przygotowanie miejsc strategicznych na wypadek odwrotu armii, dyrygowanie polowymi organami bezpieczeństwa.
Instrukcja zawierała także strukturę organizacyjną służby etapowej, która wyglądała następująco:
1. Główne Kwatermistrzostwo przy Naczelnym Dowództwie WP,
2. Kwatermistrzostwa przy dowództwach frontów,
3. Dowództwa Okręgów Etapowych /dalej DOE/,
4. Dowództwa Powiatów Etapowych /dalej DPE/,
5. Stacje etapowe, komendy miast i placów,
6. Węzły etapowe, oficerowie etapowi.
W omawianym okresie Dowództwa Baonów Etapowych bez względu na swoją siedzibę podlegały bezpośrednio Dowódcy Okręgu Etapowego, do którego przynależały taktycznie, natomiast kompanie i mniejsze jednostki BE bez względu na swój przydział taktyczny pod względem administracyjnym, wyszkolenia, i personalnie podlegały Dowództwu BE.
W przypadku spraw dyscyplinarnych, w sytuacji gdy stacjonowały w innym miejscu niż znajdowała się siedziba Dowództwa BE, podlegały one w omawianym zakresie dowództwu jednostki wojskowej na której terenie były rozlokowane. Taktycznie zawsze podporządkowane były dowództwu do którego dyspozycji zostały przydzielone.
Na przełomie września i października 1920 r z Baonów Etapowych będących w dyspozycji Okręgów Etapowych poszczególnych Armii powstały Brygady Etapowe.
Przy pomocy BE oraz współpracującej z nimi Żandarmerii Etapowej Wojskowej DOE zabezpieczały podległe im obszary etapowe.
Do obowiązków DOE należało zabezpieczenie wszystkich ważniejszych miejscowości poprzez organizację Dowództw Powiatów Etapowych, Dowództw Miast, Komend Placów Stacji Etapowych.
DOE wystawiały warty garnizonowe, wyznaczały eskorty transportów i jeńców, organizowały ochronę składów, urządzeń wojskowych, linii kolejowych, dróg, mostów, linii telegraficznych i telefonicznych. W czasie działań wojennych współdziałały w taktycznych związkach z frontowymi dywizjami piechoty.
W ramach unormowania struktury organizacyjnej Naczelne Dowództwo Wojsk Polskich rozkazem z dnia 30.01.1920 r. ustaliło nowe nazwy i numerację Baonów Etapowych.
...
asiab.90