Dysleksja- poradnik dla nauczyciela.doc

DYSLEKSJA

PORADNIK DLA NAUCZYCIELI

Spis treści

1. Wstęp              2

2. Etiologia dysleksji              6

3. Symptomatologia dysleksji              7

3.1 Pisanie              8

3.2 Czytanie              9

3.3 Rysowanie              10

3.4 Wypowiadanie się              11

3.5 Trudności w nauce poszczególnych przedmiotów              11

4. Znaczenie wczesnej diagnozy              13

5. Formy pomocy dla dzieci z dysleksją rozwojową              15

6. Działania nauczyciela wobec ucznia ze zdiagnozowanymi specyficznymi trudnościami w nauce czytania i pisania.              18

6.1 Czytanie              20

6.2 Graficzny poziom pisma              20

6.3 Prace pisemne              21

6.4 Wypowiedzi ustne              21

6.5 Problemy emocjonalne              22

DODATKI              24

A. Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu w klasyfikacji ICD-10      i DSM - IV              25

B. Lista wskaźników dojrzałości szkolnej sześciolatka              28

C. Skala Ryzyka Dysleksji              29

TABELE NORM              33

D. Specjalistyczne procedury diagnozowania i opiniowania w kierunku dysleksji rozwojowej.              35

E. Warunki egzaminu dla uczniów ze stwierdzonymi specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu.              38

F. Jak pracować w domu z dzieckiem dyslektycznym ( wybór ćwiczeń )              40

G. Edukacyjne programy komputerowe rekomendowane przez Polskie Towarzystwo Dysleksji.              46

H. Wykaz – z objaśnieniami – niektórych pojęć związanych z problemem dysleksji.              47

I. Dysleksja – bibliografia              52

1. Wstęp

   W każdej szkole istnieje pewna grupa dzieci mających duże trudności z czytaniem, pisaniem i ortografią. W wielu przypadkach przyczyną tych trudności mogą być :

·        wada słuchu

·        wada wzroku

·        „widoczne” zaburzenia neurologiczne, powodujące problemy także w innych dziedzinach życia

·        niepełnosprawność intelektualna

·        choroby somatyczne

·        zła sytuacja rodzinna dziecka

·        wadliwe metody nauczania

·        czynniki emocjonalne ( np. brak motywacji do nauki ) i behawioralne wywierające niekorzystny wpływ na koncentrację uwagi i spełnianie poleceń nauczyciela, tym samym upośledzając zdolność dziecka do nauki

Źródeł niepowodzeń wielu dzieci nie da się jednak znaleźć w wyżej wymienionych czynnikach. Obecnie sądzi się, że przynajmniej część z nich cierpi na specyficzne  trudności w uczeniu się czytania i pisania  zwane dysleksją[1][1].

Na problemy te jako pierwsi zwrócili uwagę okuliści. To do nich pod koniec XIX wieku kierowano dzieci, które nie mogły nauczyć się czytać, mimo że np. w matematyce odnosiły sukcesy. Dlatego nauczyciele podejrzewali jakieś zaburzenia wzroku.

W 1896 roku okulista W. Pringle-Morgan opisał w „British Medical Journal” przypadek 14-letniego chłopca, któremu „słowo pisane nie docierało do świadomości, dopiero głośno przeczytane nabierało znaczenia” i nazwał to „wrodzoną ślepotą słowną”.

Termin „dysleksja”[2][2] wprowadził Anglik J. Hinshelwood, w swoich publikacjach w latach 1896 – 1917. Jej definicja ulega modyfikacji wraz z rozwojem wiedzy na temat etiologii i patomechanizmu specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu.

W 1994 roku Towarzystwo Dysleksji im. Ortona (najstarsze stowarzyszenie zajmujące się problematyką dysleksji, założone w 1949 roku w Stanach Zjednoczonych ) zaproponowało następującą definicję  zaakceptowaną przez wielu teoretyków i praktyków ( opublikowano ją w czasopiśmie TDO „Perspectives” ) :

„Dysleksja jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonoloficznego. Trudności w  dekodowaniu pojedynczych słów są zwykle niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych; trudności nie są rezultatem ogólnego opóźnienia rozwojowego ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja przejawia się w postaci różnorodnych trudności w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej, wśród których oprócz trudności z czytaniem występują też problemy z pisaniem i prawidłową pisownią wyrazów”.

Definicja ta - tak jak i szereg wcześniejszych[3][3] -  mówi o specyfice trudności w uczeniu się podkreślając iż nie wynikają one z deficytów sensorycznych (wad wzroku, słuchu ), czy motorycznych ( uszkodzenia narządu ruchu ) ani z obniżenia sprawności intelektualnej ani też z zaniedbania środowiskowego czy dydaktycznego.

Za dzieci dyslektyczne nie powinno się więc uznawać :

·        dzieci do 10 roku życia ;

do końca III klasy szkoły podstawowej dzieci stopniowo opanowują i doskonalą umiejętności czytania i pisania. Nie można więc twierdzić, że mają dysleksję. Niektóre z nich mogą co najwyżej stanowić grupę dzieci tzw. ryzyka dysleksji.

·        dzieci niedowidzące, niewidome, niedosłyszące i niesłyszące ;

przyczyną trudności w opanowaniu przez nie umiejętności czytania i pisania jest poważne zaburzenie funkcjonalne bądź strukturalne analizatora wzrokowego lub słuchowego. Dzieci te mogą popełniać błędy „typu dyslektycznego”, ale patomechanizm jest tu inny, niż w przypadku dysleksji .

·        dzieci chore neurologicznie, czyli cierpiące np. na epilepsję, porażenie mózgowe itp. ;

przyczyną trudności w nauce czytania i pisania u tych dzieci jest rozlegle uszkodzenie OUN, a nie lokalne mikrouszkodzenie, które - jak się przypuszcza - ma miejsce w przypadku dysleksji. Przejawy ewentualnych zaburzeń dyslektycznych u tych dzieci proponuje się określać mianem pseudodysleksji.

·        dzieci upośledzone umysłowo ;

przyczyną trudności w nauce czytania i pisania są ich niskie globalne możliwości intelektualne (natomiast dzieci dyslektyczne to osoby o dużym potencjale rozwojowym i wysokiej inteligencji).

·        dzieci z zaniedbanych środowisk rodzinnych ;

przyczyną trudności w nauce czytania i pisania u tych dzieci jest niekiedy całkowity brak zainteresowania rodziców (opiekunów) ich postępami w nabywaniu tych umiejętności.

Do terminu „dysleksja” dodaje się czasem określenie „rozwojowa” dla zaznaczenia, że trudności występują od początku nauki pisania i czytania a nie są wynikiem utracenia tych już posiadanych umiejętności  np. na skutek uszkodzenia mózgu           ( wówczas mówimy o aleksji i (lub) agrafii )[4][4].

Termin „dysleksja rozwojowa” obejmuje kilka rodzajów zaburzeń ( specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu w klasyfikacji ICD-10 i DSM - IV – Dodatek A )

DYSLEKSJA - trudności w czytaniu ( zaburzenia zarówno tempa i techniki czytania jak i stopnia rozumienia treści ).

DYSGRAFIA -niski poziom graficzny pisma ( brzydkie, „koślawe” litery, trudności z utrzymaniem się w liniaturze, nierówne litery w wyrazach ).

DYSORTOGRAFIA - trudności z opanowaniem poprawnej pisowni ( dziecko popełnia błędy – nie tylko ortograficzne - mimo dobrej znajomości zasad pisowni ).

GŁĘBOKA DYSLEKSJA ROZWOJOWA - Brak jest szczegółowej charakterystyki tej postaci głębokich zaburzeń. Można zaproponować tu podstawowe kryterium rozpoznania, takie jak: zatrzymanie się na poziomie czytania elementarnego i nie osiągnięcie poziomu czytania zaawansowanego lub opóźnienie o 3-4 lata w zakresie umiejętności czytania. Tak poważnym zaburzeniom czytania zwykle towarzyszą równie poważne zaburzenia opanowania poprawnej pisowni. Inną postać tych zaburzeń cechuje istotne opóźnienie w czytaniu przy bardzo nasilonych trudnościach w pisaniu zarówno w zakresie poprawności pisowni, jak i budowania wypowiedzi na piśmie, błędów stylistycznych i interpunkcyjnych (w klasyfikacji DSM-IV określa się je jako zaburzenia ekspresji pisania).

Kryterium takiego podziału jest charakter obserwowanych zaburzeń w czytaniu i pisaniu ( czyli rodzaj najczęściej spotykanych objawów ).

U dzieci z dysleksją zazwyczaj stwierdza się zaburzenia percepcji wzrokowej, słuchowej oraz integracji percepcyjno-motorycznej. W związku z tym niektórzy autorzy wyróżniają następujące typy dysleksji:

DYSLEKSJA TYPU WZROKOWEGO - u jej podłoża leżą zaburzenia percepcji i pamięci wzrokowej powiązane z zaburzeniami koordynacji wzrokowo-ruchowej i ruchowo–przestrzennej.

DYSLEKCJA TYPU SŁUCHOWEGO - uwarunkowana zaburzeniami percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy, najczęściej powiązana z zaburzeniami funkcji językowych.

DYSLEKCJA INTEGRACYJNA -  kiedy to poszczególne funkcje nie wykazują zakłóceń, natomiast zaburzona jest koordynacja, czyli występują zaburzenia integracji percepcyjno-motorycznej.

DYSLEKSJA TYPU MIESZANEGO -  gdy występują jednocześnie zaburzenia w percepcji i pamięci słuchowej, pamięci i percepcji wzrokowej, wyobraźni przestrzennej.

2. Etiologia dysleksji

   Jak dotąd nie wykryto jednej przyczyny dysleksji, wydaje się więc bardzo prawdopodobne, że różne trudności, które obejmuje ten termin mają odmienne podłoże.

W Polsce najbardziej rozpowszechniona jest organiczna koncepcje przyczyn dysleksji ( badania m.in. Haliny Spionek ). Według niej, dysleksja rozwojowa jest uwarunkowana mikrouszkodzeniami centralnego ( ośrodkowego ) układu nerwowego, które mają podłoże genetyczne lub powstają w wyniku nieprawidłowych warunków rozwoju dziecka w okresie prenatalnym i okołoporodowym. Są one główną przyczyną fragmentarycznych ( parcjalnych ) deficytów rozwojowych funkcji elementarnych, warunkujących proces pisania i czytania :

·        analizy i syntezy wzrokowej

( ma ona ogromne znaczenie w zapamiętywaniu i odwzorowywaniu, we właściwej percepcji obrazów i adekwatnym do rzeczywistości spostrzeganiu kształtów )

·        analizy i syntezy słuchowej

( pozwala na wyodrębnianie, identyfikowanie i różnicowanie dźwięków mowy – słuch fonematyczny. Pozwala przetransponować znaki języka pisanego na odpowiadające im dźwięki mowy, scalać te dźwięki oraz przyporządkowywać odczytanemu wyrazowi jego znaczenie)

·        motoryki

( właściwy jej rozwój decyduje o tempie i precyzji ruchów, zarówno dużych grup mięśniowych – motoryka duża, jak i sprawności manualnej – motoryka mała )

·        współdziałania ( integracji ) powyższych procesów

·        lateralizacji i orientacji przestrzenne

( źródłem problemów może być przede wszystkim lateralizacja nieustalona lub skrzyżowana, np. dominujące lewe oko i prawa ręka )

·        pamięci wzrokowej, słuchowej, ruchowej

Dzieci, u których stwierdzono parcjalne zaburzenia ( opóźnienia rozwoju ) tych funkcji to właśnie dzieci dyslektyczne[5][5].

Nie jest to jedyna koncepcja dotycząca przyczyn dysleksji[6][6], jednak niezależnie od istniejących w tym względzie wśród specjalistów rozbieżnych a nawet sprzecznych opinii, większość z nich w podobny sposób charakteryzuje jej symptomy.

3. Symptomatologia dysleksji

   Proces czytania wymaga wielu skomplikowanych procesów :

·        zróżnicowania kształtu graficznego poszczególnych liter

·        wyłonienia znaczenia poszczególnych wyrazów ( poprzez wiązanie odczytanych słów z wyobrażeniami wzrokowymi i słuchowymi )

·        pamiętania przeczytanego wyrazu w momencie, gdy odczytuje się już następny

·        zrozumienia znaczenia całej konstrukcji zdaniowej

·        zrozumienia znaczenia większych fragmentów tekstu

Rozwój umiejętności pisania jest równie skomplikowanym procesem, a jego uczenie się polega na opanowaniu umiejętności :

·        odwzorowywania

·        przepisywania

·        pisania z pamięci

·        pisania ze słuchu

·       samodzielnego pisania

   Poznanie liter i głosek, zapamiętanie ich, rozróżnianie, a także nabycie umiejętności łączenia liter podczas czytania i pisania wymaga przede wszystkim dojrzałości percepcyjno – motorycznej ( oznacza to, że procesy analizy i syntezy - leżące u podstaw prawidłowego odbioru informacji docierających drogą wzrokową i   słuchową - oraz procesy sterowania ruchem, muszą przebiegać na dostatecznie wysokim  poziomie ). Dojrzałość ta jest jakby technicznym warunkiem czytania i pisania.

   W zależności od głębokości i rodzaju zaburzonych funkcji percepcyjno – motorycznych, trudności z nauką dzieci dyslektycznych mogą przybierać różne formy.

3.1 Pisanie