Męczeństwo i śmierć Maniego (Psalm Bema CCXXV).pdf

Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 2003, t. 36, z. 2, s. 504–508

Ks. ROMAN SZMURŁO

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

MĘCZEŃSTWO I ŚMIERĆ MANIEGO

(PSALM BEMA CCXXVI).

WSTĘP, KOMENTARZ I TŁUMACZENIE

Z JĘZYKA KOPTYJSKIEGO

WSTĘP

W 1930 r. prof. Carl Schmidt odkrył w Egipcie pewną liczbę koptyjskich

kodeksów papirusowych, które zidentyfikował jako manichejskie. Kodeksy

te znalazły się w dwóch kolekcjach zbiorów: Chester Beatty Collection

i Berlin Akademie. Wkrótce przystąpiono do publikacji odkrytych papiru-

sów. Hans Jakob Polotsky wydał pierwszą część zbiorów z kolekcji Chester

Beatty pt. Homilie Manichejskie 1 . Wkrótce potem, w 1935 r., opubliko-

wano część z berlińskiej kolekcji: Kephalaia 2 . Kolejną cześć kolekcji

manichejskiej, zatytułowaną Manichejska Księga Psalmów , wydał C. R.

C. Allberry 3 .

Była to właściwie druga część Księgi Psalmów. Część kodeksu, będą-

cego podstawą edycji, odnaleziono na targu w Kairze. Był on podzielony

na kilka niezależnych fragmentów, z których wiele znajdowało się w stanie

uniemożliwiającym odczytanie. W latach 1931–1934 rekonstrukcji tek-

stu podjął się niemiecki konserwator z Muzeum Egipskiego w Berlinie,

dr Hugo Ibscher. Wyróżnił 120 następujących po sobie arkuszy 4 . Podobnie

jak inne, wzmiankowane już, części korpusu dzieł manichejskich, tak

i Księga Psalmów pochodzi z drugiej połowy IV w. 5 C. R. C. Allberry

przypuszcza, iż misjonarze manichejscy przynieśli księgi spisane w języku

syryjskim. Następnie przetłumaczono je na grecki, a gdy greka stawała się

coraz mniej zrozumiała dla mieszkańców Egiptu, dokonano ponownego

tłumaczenia, tym razem z języka greckiego na koptyjski 6 . Księga Psalmów

zawiera 289 ponumerowanych utworów. Prawie wszystkie, z wyjątkiem

1 Manichäische Homilien . Bd. I, Stuttgart 1934.

2 Kephalaia , Hrsg. C. Schmidt, H. J. Polotsky, A. Böhlig, Lieferungen 1–8. Stuttgart 1935–

1937.

3 A Manichean Psalm-Book, Part II, ed. by C. R. C. Allberry with a contribution by Hugo Ibscher,

W. Kohlhamer/Stuttgart 1938 [dalej: Allberry].

4 Por. Allberry, VI.

5 Por. Allberry, XIX.

6 Allberry, XIX.

MĘCZEŃSTWO I ŚMIERĆ MANIEGO (PSALM BEMA CCXXVI)

505

Psalmów Tomasza (s. 203–227), mają cechę wspólną: każdy zakończony

jest doksologią ku czci Boga, Jezusa, Maniego, „Wybranego” i pewnej licz-

by manichejczyków, którzy prawdopodobnie ponieśli śmierć męczeńską 7 .

Wśród utworów różnego autorstwa wyróżniamy 22 psalmy Bema 8 . Nie

znamy imienia autora tych utworów. Cechą charakterystyczną tej grupy

psalmów jest występowanie pewnych słów i fraz zapisywanych od połowy

strony w kierunku na prawo na początku większości psalmów 9 . Niektóre

frazy stanowią mieszankę słów greckich i koptyjskich 10 . C. R. C. Allberry

przypuszcza, iż stanowią one pozostałość tekstu greckiego, z którego tłu-

maczono na język koptyjski 11 .

Psalm CCXXVI ukazuje ostatnie dni życia oraz śmierć Maniego 12 .

Początek psalmu precyzuje dzień, w którym Mani stanął przed oprawcami.

Stało się to we wtorek, czwartego dnia miesiąca Phamenoth o godzinie

jedenastej przed południem (18’5–8). W dalszej części Psalmu zawarta jest

modlitwa Maniego (18’9–19’28). Mani, zwracając się do Boga, opisuje

swoje cierpienia duchowe i fizyczne, jakich doznał z rąk swoich siepaczy.

Prosi Boga, aby uwolnił go od cierpień (18’11–12). Opisuje przebieg poj-

mania i traktowanie przez żołnierzy. Można zauważyć wyraźne odniesienia

do Izajaszowych pieśni o Cierpiącym Słudze Jahwe (18’20–22). Informuje,

iż od dnia pojmania do dnia ukrzyżowania minęło dwadzieścia sześć dni

(19’3–4). Cierpienia Maniego wzbudzały wielkie współczucie i płacz jego

uczniów (19’7–10). Opisuje także moment śmierci, przejścia z tego świata

do Boga (19’22–28). Narrator psalmu mówi o pohańbieniu ciała Maniego

po śmierci; jego ciało z odciętą głową zostało zawieszone w miejscu pu-

blicznym (19’29–31). Psalm kończy się wezwaniem wiernych do modli-

twy (20’1–14) oraz doksologią ku czci Maniego oraz wszystkich świętych.

Wspomina także nieznaną bliżej Marię (20’15–17).

Wydania Tekstu

A Manichean Psalm-Book , Part II, ed. by C. R. C. Allberry with a contri-

bution by Hugo Ibscher, W. Kohlhamer/Stuttgart 1938, s. 18–20.

Przekłady nowożytne

Angielski: A Manichean Psalm-Book , Part II, ed. by C. R. C. Allberry

with a contribution by Hugo Ibscher, W. Kohlhamer/Stuttgart 1938, s. 18–

20.

7 Por. Allberry, XX.

8 Święto Bema jest odpowiednikiem chrześcijańskich świąt Zmartwychwstania. Było ono ob-

chodzone w marcu, trwało kilka dni. W trakcie obchodzonych uroczystości liturgicznych śpiewano

niektóre psalmy. Por. Allberry, XX p. 6.

9 Por. s. 7’11; 14’19; 27’16, Allberry, XXI.

10 Por. s. 30’21; 36’13, Allberry, XXI.

11 Allberry, tamże.

12 Śmierć Maniego została także opisana w III homilii manichejskiej, której fragmenty zostały

przeze mnie przetłumaczone. Zob. R. S z m u r ł o, Śmierć Maniego, (z III homilii manichejskiej)

wstęp, komentarz i tłumaczenie z języka koptyjskiego , „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”

2002, t. 35, z. 2, s. 291–297.

506

Ks. ROMAN SZMURŁO

Włoski: A. M a g r i s (a cura di), Il manicheismo, Antologia dei testi,

Vago di Lavagno 2000, Morcelliana, s. 113–115.

PRZEKŁAD

Wszystkie tajemnice wypełniły się w tobie, Ojcze nasz [...], nasz Panie Mani.

[...].

W dniu krzyża oddał się władzom 13 , drugiego dnia po niedzieli on [...].

Czwartego dnia miesiąca Phamenoth 14 (o jedenastej godzinie dnia).

Wydał się na śmierć [...].

Błogosławiony 15 nasz ojciec Mani zgiął kolana, błagając o zmiłowanie, wołał do

Boga: „Otwórz mi drzwi i uwolnij mnie od moich cierpień 16 !”.

Władcy 17 ziemi osądzili mnie w swoim gniewie [...].

[...] ich kłamliwe słowa, przez słowa [...].

Ci, którzy zwykle przekształcają i zmieniają to 18 , co jest słodkie i czynią je gorz-

kim 19 .

W dniu, w którym przywiedziono mnie przed oblicze sędziego, [...].

[...] mocno i [...] wszyscy [...] nikt z nich mi nie dopomógł.

Wszyscy bezbożni 20 mnie osądzili, niegodziwi, kreatury grzechu 21 .

Pochwycili mnie pośród całego tłumu jak owcę, która nie ma pasterza 22 .

Błyszczeli (?) 23 wokół mnie jak osy, ryczeli wokół mnie jak lwy, mówiąc do mnie

głośno 24 : „Nie podoba się nam, abyś ty robił te rzeczy”.

Uczynił zło nade mną w swoim gniewie 25 .

Powziął zamiar 26 nade mną wraz ze starszymi 27 .

19 Dosł. „i uczynić go tym, co jest gorzkie” – {ns}eeew Mpetsaée , Allberry, 18’15–16.

20 Nanomos , Allberry, 18, 20.

21 Dosł. „stworzenia grzechu” – N po Nte pnabe , Allberry, 18’20–21. A. Magris oddaje

słowo „ Npo ” terminem „synowie”. Por. A. Ma g r i s, Il manicheismo ..., s. 114. Jednak, moim

zdaniem, termin ten posiada charakter bardziej pejoratywny. Allberry przetłumaczył powyższe słowo

„the creatures” – stworzenia, ale też kreatury, termin o wyraźniej pejoratywnym wydźwięku. Por.

Allberry, 18b’20.

22 Dosł. „Nie mająca pasterza” – emNtew menhy , Allberry, 18, 22.

23 Termin boyboy „świecić, błyszczeć”, „glitter, shine”, za W. E. Crum, A Coptic Dictionary.

Compiled with the help of many scholars , Oxford 1939, 28a. Być może, bardziej do tego kontekstu

pasowałby termin „brzęczeli”. Jednak w żadnym znanym tekście koptyjskim w tym znaczeniu nie

występuje.

24 Dosł: „wielkim głosem” – noynaq Nsmh , Allberry, 18, 24.

25 „Uczynił”; autor psalmu wspomina o królu.

26 Dosł. „naradził się” – ajsa ne , Allberry, 18, 25.

27 megistanos – urzędnik, dostojnik ( Podręczny słownik koptyjsko-polski , opr. A. Dembska,

13 Tekst jest w tym miejscu zniszczony. oysia jest końcówką lakuny. C. R. C. Allberry przy-

puszcza, iż jest to słowo ejoysia , tłumacząc je jako „władze”. Por. Allberry, s. 18’6. Natomiast

Aldo Magris, potwierdzając występowanie oysia , uważa, iż należałoby raczej przetłumaczyć ten

wyraz jako „moce” (Potenze), czyli nie w znaczeniu administracyjnym, lecz bardziej mistyczno-

-teologicznym. Por. A. M a g r i s (a cura di), Il manicheismo, Antologia dei testi, Vago di Lavagno

2000, Morcelliana, 113. Przychalam się bardziej do przypuszczenia C. R. C. Allberry.

14 Czyli w lutym–marcu, za A. M a g r i s, Il manicheismo ..., p. 125 .

15 makarios , Allberry, 18’9.

16 Dosł. „daj mi uwolnienie” – Nk< NhI NoyastN abal , Allberry, 18’11.

17 Dosł. „Archonci” – narxvn , Allberry, 18’13.

18 Dosł. „zwykle zamieniają i zmieniają” – eéaypvne Nseéibe , Allberry, 18’15.

MĘCZEŃSTWO I ŚMIERĆ MANIEGO (PSALM BEMA CCXXVI)

507

Przyrzekł mi na zbawienie swojego ojca 28 : „Odtąd nie zostawię ciebie na świecie”.

Położyli mnie na żelazo jak grzeszników.

Związali mnie jako złodzieje, osądzili mnie jak [...] jak czarownicy.

Od dnia, w którym mnie związali, aż do dnia krzyża, co wszystko stanowi dwa-

dzieścia sześć dni 29 , trzymając straż 30 nade mną nocą i dniem, wyznaczając

straże, które mnie strzegły 31 .

Nałożyli mi na szyję sześć żelaznych łańcuchów i związali mnie łańcuchami.

Podczas gdy wszyscy Wybrani płakali i Katechumeni 32 , widząc moje cierpienia,

które znosiłem 33 .

Ci wszyscy grzesznicy nie pozwolili mi ujrzeć 34 moich synów i moich uczniów,

i moich pasterzy, i moich biskupów, gdy ujrzeli ich idących do mnie 35 .

Od dnia wielkiego prześladowania 36 aż do dnia krzyża jest sześć lat.

Przeżyłem je 37 , przechodząc wśród świata jakby więźniowie wśród obcych.

Poruszyli się, zadrżeli, nawet Moce Złego.

Zwrócili swe miecze przeciwko pokornemu człowiekowi 38 .

I rzeczywiście nie chcieli widzieć mnie na ulicach swoich miast.

Oto niebo i ziemia i dwie latarnie, które świadczą o mnie w górze, że ja czyniłem

dobro wśród nich 39 , ale oni w swoim okrucieństwie ukrzyżowali mnie.

Spojrzałem na bliźniaka (towarzysza) 40 moimi oczami i dostrzegłem mojego

Chwalebnego Ojca, tego, który strzeże mnie zawsze, jak otwiera przede mną

bramę w kierunku wysokości.

Wyciągnąłem moje ręce i wzniosłem ku niemu modlitwę 41 , ukląkłem i oddałem

cześć, bym mógł ściągnąć obraz ciała, a przywdziać kształt człowieczeń-

stwa 42 .

Oto jego ciało zostało wystawione w mieście grzeszników, po tym jak odcięli jego

głowę i zawiesili ją pośród tłumu.

[...] Wybrani i Katechumeni... ich wielki pasterz, który wstąpił do nich.

Kiedy Umiłowany wstąpił do nieba [...], ustanowił [...], że jego wybrani [...].

Dniem i nocą [...].

W. Myszor, Warszawa 1996, 63a).

28 Król Bahram miałby tu przyrzekać na pamięć swego ojca Szapura, że zabije Maniego. Por. A.

Magris, Il manicheismo ..., p. 126.

29 éay apoy throy a oytese N ooye , Allberry, 19’3–4.

30 Dosł. „strzegąc” – eyrais , Allberry, 19’4.

34 Dosł. „abym ujrzał” – atraney (infinitivus causativus), Allberry, 19’9.

35 Ntaroyney aray eynhy éarai , Allberry, 19,11. Mani został aresztowany i wtrącony

do więzienia kilka dni po przybyciu do Gundeszapur. Ostatniego dnia przed śmiercią prawdopodo-

bnie odwiedzili go niektórzy z uczniów. Por. A. M a g r i s, Il manicheismo ..., p. 128.

36 dogmos , Allberry, 19’12.

37 To jest. lata.

38 Dosł. „przeciwko temu, który jest pokorny” – a NpetabiaIt , Allberry, 19’17.

39 Dosł. „to, co jest dobre” – mpetant oytvoy , Allberry, 19’20–21.

40 Termin saié występuje jedynie w tekstach manichejskich. Crum tłumaczy go „double”, „to-

warzyszący”. Por. W. E. Crum, A Coptic Dictionary ..., 374b.

41 Dosł. „modliłem się” – aiélhl , Allberry, 19’25.

42 psxhma NtmNtrvme , Allberry, 19’27–28.

31 Dosł. „strzegący mnie” – eyrais arai , Allberry, 19’5.

32 „Wybrani płakali i Katechumeni” – NsvtP throy rime mNNkathxoymenos ,

Allberry, 19’7–8.

33 Dosł. „w których byłem” – e<éoop N htoy , Allberry, 19’8.

508

Ks. ROMAN SZMURŁO

Wyciągnijcie wasze ręce, wszyscy Wybrani i Katechumeni wiary 43 i módlcie [...].

Waszych modlitw, aby ojciec chwały dał wam [...].

[...], którzy na mnie patrz... [...] światło tych, którzy są w Kościele [...], którzy

czuwają nad nią nocą i dniem.

Chwała i zwycięstwo naszemu Panu Maniemu, Duchowi prawdy, który pochodzi

od Ojca, i wszystkim jego świętym Wybranym. Zwycięstwo dla duszy Marii.

43 nkathxoymenos Mpna te , Allberry, 20’8–9.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: