Śladami architektury TURCJA
Architektura Turcji
XXII Kongres UIA w Istambule (3-7 lipca 2005) był okazją do kolejnego spotkania architektów z całego świata, wymiany poglądów i zarysowania perspektyw na dalszy rozwój architektury. Powinien też stać się okazją do bliższego poznania architektury kraju gospodarza Kongresu - Turcji. Kraju, który - jak rzadko który - w zaskakująco wielu nakładających się na siebie warstwach kulturowych prezentuje swe oblicze. Również, a może zwłaszcza w zakresie architektury Dlatego też dokonamy w tym miejscu symbolicznego jej przeglądu od najdawniejszych czasów zdumiewających np. w Bogazkoy osiągnięciami Hetytów, ( ca 2000 pne.), pozostałościami państwa Urartu na wschodzie ze stolicą w Van (ca 1000 pne.) oraz Frygii w centrum z grobowcem legendarnego króla Midasa w Gordonie ( 6 w.pne.) czy też grobowcem Tantala (6 w.pne.) w państwie Lidii na zachodzie.
Bogazkoy, 50 metrowy korytarz podziemny w pałacu władcy Hetytów (3000 p.n.e.)
Van, stolica Urartu i obiekty z okresu Seldżuków
Aleksander Macedoński w 330 roku pne. wprowadza tu cywilizację grecką, a liczni dziś turyści nad morzem egejskim i śródziemnym podziwiać mogą jej pozostałości jak choćby w Milecie, Efezie, Pergamonie czy w Priene (m.in. teatr 4-3 w. pne.) w znakomitej oprawie krajobrazowej.
Priene, teatr (4-3 w. p.n.e.)
Priene, fotel w teatrze
Około roku 100 pne. na jej dorobku zjawia się Rzym przekształcając się z czasem w Bizancjum ze stolicą w Konstyntanopolu. Jego ogromne twierdze zdumiewają do dziś a niektóre z klasztorów jak w Goreme (8 w.) w Kapadocji, drążące na swój użytek skalne wzgórza, są pierwszoplanowym celem turystycznych wypraw.
Antalaya (Antiochia), mozaika rzymska w Muzeum Hatay
Goreme, wnętrze kaplicy (8 w.)
Goreme, klasztor skalny (8 w.)
Ankara, panorama miasta z cytadelą z okresu Bizancjum
Nie można nie wspomnieć o państwie Ormian na wschodzie z wielkim - dziś w ruinach - centrum w Ani (ca 1000) i resztkami rezydencji jego władcy na wyspie Achtamar (10-11 w.) na jeziorze Van. Już od 11 w. najazd na Anatolię ze wschodu Seldżuków zaczyna zasadniczo zmieniać jej oblicze, przynosząc to co związane jest z Islamem.
Wyspa Achtamar na jeziorze Van z murami rezydencji władców Armenii
Ani, katedra - kopuła nad transeptem (989-1001)
Ani, katedra - wnętrza (989-1001)
Dafne koło Antiochii, grota św. Piotra (12-13 w.)
W powstających obiektach czytelny jest wpływ - widzimy to w wielograniastych kopułach - Armenii i Azerbejdżanu. (mauzoleum w Kayseri 1276).
Kayserni, wielograniasta wieża z kopułą (1349)
Kayseri, typowa zabudowa
Po rozpadzie w 14 w. sułtanatu seldżuckiego , następuje nowa fala imigracyjna ze wschodu tym razem t.zw. Turków oguzyjskich, która staje się fundamentem powstałego później imperium osmańskiego a właściwie też do dziś istniejącego państwa tureckiego. Początkowo ze stolicą w Bursie a po zajęciu w roku 1453 Konstantynopola w tym mieście, nazwanym przez zdobywców Istambułem. Następuje wspaniały rozwój architektury. Powstają liczne meczety , medresy, karawan-seraje, mauzolea, bazary a także charakterystyczne publiczne łaźnie i łukowo zarysowane mosty. Przerabia się na meczety wzniesione w Bizancjum kościoły, czego najważniejszym przykładem jest Hagia Sofia w Istambule (552-587,przeb.1374).
Istambuł, Hagia Sofia (552-587, przeb. 1374)
Istambuł, Hagia Sofia - wnętrze kopuły (552-587, przeb. 1374)
Istambuł, Hagia Sofia - wnętrza kopuły (552-587, przeb. 1374)
Istambuł, Hagia Sofia - fragment wnętrza (552-587, przeb. 1374)
Powstają też nowe, wspaniałe meczety jak t. zw. błękitny w Istambule (16-17 w. Mehmed Aga) ale i poza nim jak np. meczet Selima II w Edirne (1569-1579, Sinan). Nazwisko twórcy tego ostatniego jak i wielu innych obiektów uzyskuje międzynarodową sławę.
Edirne (Adrianopol), meczet Selima II (1561-74, Sinan)
Istambuł, meczet Achmeda I (Błękitny) (1600, Mehmed Aga)
W Istambule nad cieśniną Bosforu ważnym zespołem architektonicznym staje się Top Kapi (15-19 w.) wielka rezydencja sułtana z pałacami, wewnętrznym ogrodem i pawilonami. Architektura ta promieniuje poza Anatolię wraz z podbojem europejskich Bałkanów, ale także Bagdadu, Egiptu i dalszych uzależnionych od Turcji krajów Maghrebu.
Istambuł, Top Kapi, Kiosk (pawilon) Erewański - wnętrze (1635)
Istambuł, Top Kapi - ogród wewnętrzny (15-18 w.)
Istambuł, Top Kapi - brama wejściowa (15-19 w.)
Dominacja Turcji ustaje ostatecznie w początku 19. w., co powoduje też oddziaływanie Europy na ten kraj. Już wcześniej zauważyć można pewne wpływy baroku europejskiego na architekturę turecką czego przykładem jest fontanna Ahmeda III (1728) w Istambule, ale teraz następuje wyraźna infiltracja wszystkich europejskich stylów historycznych i eklektyzmu .
Istambuł, fontanna Achmeda II przed wjeściem do Top Kapi (1728)
Istambuł, wpływy europejskiego baroku (18 w.)
Istotną rolę odgrywają w tym architekci mniejszości greckiej (m.in. Nikogos uczeń H. Labrousta) i ormiańskiej ( rodzina Balyan) utrzymujący kontakty z Europą. Z czasem już bezpośrednio zaczynają działać architekci europejscy jak Francuz A.Vallaury, autor eklektycznego Muzeum Archeologii w Istambule (1891) czy Niemiec Jachmund autor szeregu obiektów w Istambule w tym dworca kolejowego (1890), a także Włoch Raimondo d'Aronco twórca gmachu Ministerstwa Rolnictwa (1896). Warto zauważyć, że w oparciu o europejski nurt romantyzmu w architekturze szukającego narodowego jej wyrazu, powstaje też jego odpowiednik turecki szukający inspiracji w architekturze Alhambry czy innych wielkich monumentach Islamu. Z czasem , w roku 1908 - na progu nowoczesności - doprowadza to do powstania grupy "Młodzi Turcy". Nowoczesny modernizm pojawia się jednak dopiero w powstałej w roku 1923 Republice Tureckiej. Dzieje się to głównie za sprawą architektów niemieckich. Ernst Egli buduje w nowej stolicy Turcji Ankarze Konserwatorium Muzyczne (1927-1928) i Szkołę Nauk Politycznych (1935-1936) , Clemens Holzmeister gmach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (1932-1934) a Bruno Taut Wydział Historii i Geografii (1937). Znacznie później bo w roku 1943 przybywa Paul Bonanz i buduje w Ankarze Operę (1948).Ciekawostką może być pojawienie się w Ankarze również czołowego architekta modernizmu holenderskiego W. M. Dudoka , który projektuje tam pawilon wystawowy (1933-1934).
Ciekawostką dla nas może być to, że w tym samym czasie - początek lat 1930. - wzniesiona zostaje w Ankarze ambasada polska, będąca replika warszawskiego belwederu. Podobnym zainteresowaniem cieszyć się może Adampol (Polonezkoy) koło Istambułu, osada założona w roku 1842 - do dziś zachowała swój polski charakter - jako jedna z kilku przeznaczonych dla uchodźców z Polski po powstaniu listopadowym.
W tym samym mniej więcej czasie pojawiają się projektujący w tym duchu architekci tureccy jak Emin Onat twórca rezydencji Prezydenta (1930-1933) jak i jego późniejszego Mauzoleum w Ankarze (1944-1953, wsp. O. Arda) a także Sadad Hakki Eldem, twórca gmachu SATIE w Istambule (1934).
Ankara, mauzoleum Kemal Paszy Ataturka (1944-53, E. Onat, O. Arda)
Istambuł, hotel Hilton (1950, Skidmore, Owings & Meril + S. H. Eldeck)
Ośrodek wypoczynkowy koło Efezu
Istambuł, osiedle
Ośrodek kampingowy koło Pamukkale
Ankara, Uniwersytet
Ankara, Uniwersytet - Wydział Architektury
W kolejnym pokoleniu architektów tureckich liczącą się pozycję zajmuje Turgot Cansever, autor m. in. gmachu Tureckiego Towarzystwa Historycznego w Ankarze (1966) czy też osiedla wypoczynkowego w Bodrum (1987 z zesp.). Warto zaznaczyć, że właśnie te jego dzieła nagrodzone zostały prze Fundację Aga Khana, która akcją swą w skali całego świata nagradza i promuje twórców uwzględniających tradycje Islamu i społeczne aspekty architektury. W Turcji nagrodziła ona też dalsze obiekty jak meczet Wielkiego Zgromadzenia Narodowego w Ankarze (1989, Behruz & Can Cinici), budynek Opieki Społecznej w Istambule (1978, S. H. Eldem), dom w Bodrum (1973,T.Cansever),rezydencję letnią w Canakkali (1971, S. Gurel), rezydencję wiejską w Akyaka ( 1971, N. Gakirhan), dom "B2" w Ayvacik (2004, Han Tumertekin) a także istotne dla kultury Islamu restauracje karawanseraju w Edirne (1972, E. Cakirlar) i prace konserwatorskie w obiektach zabytkowych Istambułu (1974) oraz w parkach pałacowych w Istambule (1984).
Ankara, Tureckie Towarzystwo Historyczne (1966, Turgut Cansever, Ertur Yener), obiekt nagrodzony przez Fundację Aga Khana w 1980, fot. archiwum Fundacji
Bodrum , dom rodziny Ertegün (1973, Turgut Cansever), obiekt nagrodzony przez Fundację Aga Khana w 1980, fot. archiwum Fundacji
Edirne, restauracja karawanseraju (1972, Ertan Çakirlar), obiekt nagrodzony przez Fundację Aga Khana w 1980, fot. archiwum Fundacji
Akyaka , dom własny architekta, (1971, Nail Çakirhan), obiekt nagrodzony przez Fundację Aga Khana w 1983, fot. archiwum Fundacji
Istambuł, budynek Opieki Społecznej (1970, Sedad Hakki Eldem), obiekt nagrodzony przez Fundację Aga Khana w 1986, fot. archiwum Fundacji
Çanakkale, Dom letni rodziny Gürel (1971, Sedat Gürel), obiekt nagrodzony przez Fundację Aga Khana w 1989, fot. archiwum Fundacji
Bodrum, wioska wakacyjna Demir (1987, Turgut Cansever, Emine Ögün, Mehmet Ögün, Feyza Cansever), obiekt nagrodzony przez Fundację Aga Khana w 1992, fot. archiwum Fundacji
Ankara, Meczet Wielkiego Zgromadzenia Narodowego (1989, Behruz and Can Cinici), obiekt nagrodzony przez Fundację Aga Khana w 1995, fot. archiwum Fundacji
Antalya , Centrum Socjalne Olbia (1999, Cengiz Bekas), obiekt nagrodzony przez Fundację Aga Khana w 2001, fot. archiwum Fundacji
Ayvacik, dom B2 (2001, Han Tümertekin), obiekt nagrodzony przez Fundację Aga Khana w 2004, fot. Cemal Emden
trilokgurtu