sofisci(1).pdf

SOFIŚCI (gr.  [sophistái]; od:  [sophía] – mądrość; 

[sophós],  [sophistés] – mędrzec, filozof), filozofowie, nauczyciele

cnoty (  [areté]) i mądrości politycznej; nurt w filozofii gr. rozwijający się

w V i IV w. przed Chr.

W epoce przedsofistycznej słowem „sofista” określano mędrca, a także

filozofa (por. Herodot, Dzieje , I 29, IV 95; DLaert I 12). Od poł. V w. przed

Chr. nazywano tak przybywających do Aten filozofów. Oferując obywatelom

usługi jako nauczyciele ,,mądrości politycznej”, s. pierwsi na terenach gr.

 [oikoumene] stworzyli nowy model wykształcenia i wychowania

(  [paidéia]). Byli inicjatorami zasadniczego przełomu w gr. filozofii. Już

Cyceron ( Tusculanae disputationes , V 10, 12) określił ich działalność jako

,,ściągnięcie filozofii z nieba na ziemię i powierzenie jej spraw i problemów

ludzi”, jakkolwiek zasługi dokonania owego przełomu niesłusznie przypisywał

Sokratesowi. S. to wychowawcy obywateli ateńskiej polis, by umieli w

sprawach państwa ,,dobrze działać i mówić” (     [eu légein

kai práttein], tamże). Za nauczanie s. pobierali opłaty (tamże, 349 A). Pierwszy

do Aten przybył Protagoras z Abdery (ok. 451 przed Chr.), znany z dokonań

filozoficznych i politycznego doświadczenia na tyle, iż Perykles powierzył mu

w 444 opracowanie konstytucji dla kolonii w Thurioi. W 427 przybył sławny w

filozofii i retoryce Gorgiasz z Leontinoi. W tym czasie nauczali w Atenach

Prodikos z Keos, sławny z erudycji Hippiasz z Elidy, Antyfont – jedyny

Ateńczyk wśród s., uczniowie Gorgiasza: Alkidamas z Elei, Lykofron,

Trazymach z Chalcedonu. Do grona s. wczesna tradycja (Ksenofont, Historia

grecka ) zaliczała Kritiasa z Aten z racji jego poglądów, jakkolwiek nie

uprawiał sensu stricto zawodu sofisty. W Atenach działało wielu s., których

imiona i dokonania nie przetrwały do naszych czasów. Działalność s. była

przedmiotem kontrowersji już w czasach im współczesnych, a spory wokół

sofistyki trwają do dziś. Proponowany przez s. model wykształcenia i

wychowania, zwł. nauczanie retoryki i sprawności erystycznej, co pozwalało

„pogląd słabszy uczynić silniejszym” (gr.      [ton

hetto logon kréitto poiéin], jest określeniem niejednoznacznym. Można je

rozumieć jako: ,,zły pogląd uczynić [pokazać] lepszym”, jak i: ,,pogląd słabszy,

choć słuszny uczynić [dzięki sile wymowy i sprawności w argumentacji]

silniejszym”).

Sofiści

PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

Koncepcje filozoficzne s., jak i fakt, że pobierali opłaty za swe usługi,

czyniły ich przedmiotem krytyki zarówno ze strony części społeczeństwa

ateńskiego (por. Arystofanes, Chmury , 1075–1078; Ksenofont, Wspomnienia o

Sokratesie , I 6, 13 n.), jak i filozofów. Ateńczycy w naukach s. upatrywali

przyczyny demoralizacji młodzieży i upadku moralności (chociaż s. mieli w

Atenach wielu uczniów wśród możnych protektorów, np. Perykles, Kallias,

Proksenos). Filozofowie, przede wszystkim Platon i Arystoteles, koncepcjom s.

odmawiali statusu filozofii. Dla Platona, jakkolwiek jego stosunek do

poszczególnych s. był różny (np. szanował i cenił Protagorasa i Gorgiasza; por.

Platona dialogi: Protagoras , Gorgiasz , Teajtet ), koncepcje s. nie są filozofią

(por. Soph. , 254 A n.). Platon stwierdził, że pojęcia ,,sofista” i ,,filozof” są ze

sobą sprzeczne ze względu na przedmiot badań – ,,sofista ucieka w mroki

niebytu”, filozof natomiast ,,w swoich rozumowaniach oddaje się zawsze

oglądaniu postaci bytu wiecznego”. Jeśli sofista nie ma wiedzy o dobru czy

sprawiedliwości, jego działalność nauczycielska jest „sztuką zwodzenia”,

,,handlowaniem dzielnością”, „kramarską sprzedażą”. S. przynoszą wiele

szkody państwu, ponieważ podważają uczucia religijne, szerzą relatywizm

moralno-etyczny, odbierają instytucjom państwa i prawa ich transcendentny

wymiar (tenże, Leg. , 716 C n., 889 B – 890 B). Mimo to Platon uczynił s.

partnerami dysput filozoficznych w wielu dialogach. Często odwoływał się do

ich ustaleń, choć w sposób krytyczny. Dla Arystotelesa sofistyka jest filozofią

pozorną, ponieważ ogranicza się do badania zjawisk ( Met. , 1004 b, 1026 b,

1061 a, 1064 b; zob. E. nic. , 1164 a–b), nie szukając ich zasad i przyczyn.

Stagiryta pominął koncepcje s. w pierwszym w dziejach zarysie doksografii

(księga I Metafizyki ).

Negatywny obraz sofistyki przetrwał wieki. Nie weryfikowały go

późniejsze nurty filozoficzne, nawet takie, które – jak sceptycyzm –

upatrywały w Protagorasie i Gorgiaszu swoich prekursorów. Weryfikacji tego

obrazu dokonała historia filozofii w drugiej poł. XIX w., poczynając od G. W.

F. Hegla. W Vorlesungen ueber Geschichte der Philosophie (wyd. w: tenże,

Werke in zwanzig Bänden , F 1971, XVIII 190 n.) stwierdził, że s., a nie

Sokratesowi należy przypisać zainicjowanie kolejnego etapu rozwoju gr. myśli

filozoficznej. Uczeń Hegla, E. Zeller ( Philosophie der Griechen in ihrer

geschichtlichen Entwicklung , L 1892 5 , I/2, 1038 n.), przyznał ruchowi

Sofiści

PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

sofistycznemu właściwą rangę, przyjmując m.in., że określenie „filozofia

presokratejska” winno być zastąpione terminem: „filozofia presofistyczna”

(por. E. Dupréel, La legende socratique et les sources du Platon , Bru 1922;

tenże, Les sophistes , Nch 1948; O. Gigon, Sokrates. Sein Bild und Geschichte ,

Bn 1947, T 1994 3 ; W. Jaeger, Paideia , tłum. M. Plezia, I–II, Wwa 1962–1964;

Humanizm i teologia , tłum. S. Zawadzki, Wwa 1957).

Z wielu pism s. zachowały się tylko nieliczne frg. (wyd. w: Diels-Kranz;

I s. Testimonianze e frammenti , wyd. M. Untersteiner, I–IV, Fi 1949–1962): 1)

przekazane przez Sekstusa Empiryka i Pseudo-Arystotelesa w mowie zależnej

traktat Gorgiasza        [Perí toú me ontos e perí

phýseos] ( O niebycie albo o naturze ); 2) dwie mowy epidejktyczne: 

 [Helenes enkómion] ( Pochwała Heleny ) i   

[Hypér Palamédous apología] ( Obrona Palamedesa ). Poglądy s. odtwarzamy

na podstawie krytycznej analizy przekazów Platona i pism pseudoplatońskich

( Alkibiades I , Alkibiades II , Eryksjas , Aksjochos ), Ksenofonta ( Wspomnienia o

Sokratesie , Historia grecka ), doksograficznych przekazów Arystotelesa,

Diogenesa Laertiosa, Sekstusa Empiryka (zwł. przytaczany in extenso tekst

będący streszczeniem wykładów Protagorasa, Gorgiasza i Hippiasza, znany pt.

  [Dissói lógoi] – Mowy podwójne ), Galena, Atenajosa, Temistiusza,

Simplicjusza, Jamblicha (przytaczany w Protreptyku tekst anonimowego s.,

cyt. w literaturze przedmiotu jako Anonim Jamblicha), Stobajosa, jak też

traktatów zebranych w Corpus Hippocrateum , z których wiele powstało pod

wpływem poglądów s. czy też z ich inspiracji ( Oeuvres complètes

d’Hippocrate , wyd. É. Littré, VI, P 1849, A 1962).

D YDAKTYCZNO - KULTUROWY ASPEKT SOFISTYKI . S. przybywali do Aten w epoce

rozkwitu demokracji za Peryklesa. Każdy obywatel ateński miał prawo udziału

w organach przedstawicielskich: Zgromadzeniu Ludowym ( 

[ekklesía]) i Sądzie Ludowym (  [heliáia]). S. przyświecał określony cel:

wychowanie i wykształcenie obywateli (  ), przygotowujące do życia

politycznego. S. nauczali ludzi dorosłych. Punktem wyjścia takiego modelu

wykształcenia było przeświadczenie, że cnoty (  ) w jej aspekcie

politycznym można się nauczyć (por. odmienne stanowiska w tej kwestii oraz

polemiki w literaturze i filozofii gr.: Teognis z Megary, Pindar z Teb, Platon –

Protagoras , Gorgiasz ). Ważna też była nowa koncepcja człowieka, którego w

Sofiści

PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

określony pozytywny sposób kształtuje nie natura (  [physis]) czy

pochodzenie, lecz wychowanie. Wg s., na wychowanie składają się: nauczanie

(  [didaskalía]), uczenie się (  [máthesis]) i ćwiczenie ( 

[áskesis]). Paideia proponowana przez s. różniła się zasadniczo od gr. modelu

wychowania, które kończyło się z chwilą dojścia młodzieńca do pełnoletności.

Obejmowała wszystko, co pozytywnie kształtuje człowieka-obywatela ( 

[polites]) w określonym celu, pozostającym w ścisłym związku z polityczną

działalnością. Na paideię składały się 2 aspekty: merytoryczny i formalny. W

merytorycznym s. uczyli tego, co ukazywało człowiekowi jego miejsce w

grupie społecznej, w polis, jak też umożliwiało mu działania dobre,

sprawiedliwe i korzystne dla polis, a tym samym dla niego: czym jest państwo,

prawo, normy etyczne i moralne, jaka jest ich geneza, jaka jest natura

człowieka. W aspekcie formalnym uczyli, jak zdobywać i wykorzystać wiedzę

do realizacji celu, którym ex definitione jest dobro polis i pomyślność własna.

Uczyli dialektyki, retoryki, erystyki, gramatyki i synonimiki. W modelu

sofistycznej paidei relacja obu aspektów kształtowała się w różny sposób. Dla

jednych s. ważniejszy był aspekt merytoryczny, traktowany jako wiedza o

naturze rzeczywistości społecznej i o poznaniu (Protagoras), wiedza o

charakterze encyklopedycznym (Hippiasz) bądź wiedza o naturze człowieka

(Prodikos). Dla innych (Gorgiasz) ważniejszy był aspekt formalny: retoryka,

dialektyka. W sofistycznej paidei ważna była współzależność obu aspektów.

Wiedza o charakterze ogólnym stanowiła podstawę, na której opierała się

polityczna działalność obywatela jako warunek konieczny cnoty (  ),

odzwierciedlającej się w działaniach dla dobra polis: podejmowaniu

właściwych decyzji politycznych, np. w głosowaniach na Zgromadzeniu, w

sądzie, w przestrzeganiu praw.

Wiedza nie zdałaby się na nic, gdyby obywatel nie umiał przedstawić

swoich racji we właściwej i pięknej formie, przekonać innych o własnej

słuszności za pomocą właściwie dobranych argumentów, odeprzeć

kontrargumenty w sposób logiczny, a nawet błyskotliwy. Niezbędna zatem była

znajomość retoryki, dialektyki, erystyki. Determinowało to konieczność

znajomości gramatyki, synonimiki i mnemotechniki.

Formalny aspekt sofistycznej paidei dawał uczniom niebezpieczne

narzędzie w postaci mocy słowa (Platon, Gor. , 547 A n.; Gorgiasz, Pochwała

Sofiści

Heleny , w: Diels-Kranz 82 B 11, 1). Uczeń winien wiedzieć, iż narzędzia

owego może używać tylko w dobrej sprawie, co podkreślał nawet niechętny

sofistyce Platon ( Prot. , 324 A; Gor. , 475 A). S. uczyli zarówno w

prowadzonych przez siebie szkołach retoryczno-dialektycznych, w nauczaniu

indywidualnym, jak też w wygłaszanych systematycznie bądź okazjonalnie

wykładach i mowach (  [lógoi]). Wydawali cieszące się popularnością

podręczniki retoryki, erystyki, gramatyki, jak też zbiory tzw.  [Tópoi] lub

 [Antylogíai], argumentów za i przeciw jednej sprawie (Protagoras,

Gorgiasz, Prodikos). Sofistyczna paideia musiała mieć argument ostatecznego

uzasadnienia w postaci racjonalnej wizji świata i natury, w tym natury

człowieka – całkowicie odmiennej od przedstawionej w presofistycznej

filozofii natury.

F ILOZOFICZNY ASPEKT SOFISTYKI . Nowożytna literatura filozoficzna (E. Zeller,

Th. Gomperz, H. Gomperz, W. Jaeger, G. B. Kerferd) podkreśla trudności w

znalezieniu formuły ujmującej filozofię s. W starożytności sofistyka była

uważana za jednolity nurt filozoficzny. Taką formułę nadał jej Platon, aby

pokazać, że sofistyka nie jest filozofią (Platon, Soph. , 246 A i in.). Platon

stwierdzając, że ,,sofista ucieka w mroki niebytu” (     

  [apodidraskon eis ten toú me ontos skoteinóteta]), nie

sytuuje go w kręgu ,,synów ziemi” – filozofów natury (tamże).

Przedmiotem badań s. jest człowiek w aspekcie bytu społecznego –

człowiek obywatel (  ), pojmowany nie jako część kosmosu, jak w

filozofii natury, co determinowało konieczność podlegania jej prawom. Za

sprawą pierwszego pokolenia s. (Protagorasa, Gorgiasza, Prodikosa) dokonała

się zasadnicza zmiana przedmiotu filozofii. Odrzucili badanie natury

rzeczywistości sprowadzające się do szukania zasad (  [archái]), uznając,

że poznać ich się nie da (por. Protagoras,    [Perí toú ontos] ( O

bycie ), w: Diels-Krenz 80 B 2; tenże,   [Perí theón] ( O bogach ), w:

tamże, B 4; Gorgiasz,        ( O niebycie albo o

naturze ), w: tamże, 82 B 3). Nie są dostępne w oglądzie zmysłowym, a zatem

nie da się orzekać o człowieku, państwie, prawach, normach etycznych i

moralnych, szukając ich genezy i źródeł w naturze rzeczywistości, jak czynili

fizycy.

Sofiści

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: