Wolter - Opowiadanie - Jennot i Colin.doc

Wolter
Jennot i Colin
(1764)
Przełożył: Tadeusz Żeleński Boy
 

Wiele wiarygodnych osób znało Jeannota i Colina w szkole w mieście Issoire, w Owernii, miejscowości sławnej w całym świecie dzięki swemu kolegium i swoim żelaznym garnkom. Jeannot był synem znanego handlarza mułów; Colin zawdzięczał życie zacnemu rolnikowi z okolicy, który uprawiał ziemię w cztery muły i który opłaciwszy półgłówne, podymne, łanowe, targowe, poradlne i narębne, niewiele mógł zaoszczędzić z końcem roku.

Jeannot i Colin były to, jak na Owerniaków, wcale ładne dzieciaki; kochali się bardzo i płatali figle i psoty, które zawsze jest miło wspomnieć, kiedy się ludzie spotkają później w świecie.

Nauki ich miały się już ku końcowi, kiedy krawiec przyniósł Jeannotowi aksamitne ubranie, z mieniącej się materii, wraz z lyońską kamizelką w nader dobrym guście; przesyłce towarzyszył list do pana de la Jeannotičre. Colin podziwiał ubranie bez cienia zazdrości, ale Jeannot przybrał wyniosły ton, który zmartwił Colina. Od tej chwili Jeannot przestał się uczyć, przeglądał się wciąż w lustrze i pogardzał wszystkim. W jakiś czas potem nadszedł list od pana margrabiego de la Jeannotičre: był to rozkaz od ojca, aby syn przybył do Paryża. Jeannot wsiadł do kolaski podając Colinowi rękę dosyć z pańska, z protekcjonalnym uśmiechem. Colin uczuł swą nicość i rozpłakał się. Jeannot odjechał w całym blasku.

Czytelników, którzy lubią dokładne wiadomości, należy pouczyć, że starszy pan Jeannot zdobył szybko ogromny majątek na spekulacjach. Pytacie, w jaki sposób powstają te olbrzymie fortuny? Trzeba szczęścia. Pan Jeannot był przystojnym mężczyzną, żona jego też była ładna i jeszcze świeża. Udali się do Paryża dla procesu, który ich rujnował, kiedy los, który wywyższa i zniża ludzi wedle swego kaprysu, zetknął ich z żoną z przedsiębiorcy szpitalów wojskowych, bardzo zdolnego człowieka, który mógł się pochlubić, że zabił więcej żołnierzy w rok, niż armaty zgładziły ich w lat dziesięć. Jeannot spodobał się pani, pani Jeannot spodobała się panu. Jeannot wszedł niebawem do interesu w charakterze wspólnika; wszedł także i w inne interesy. Z chwilą gdy człowiek raz znajdzie się na fali, trzeba mu tylko pozwolić się nieść; robi bez trudu olbrzymi majątek. Mizeracy, którzy z brzegu patrzą, jak płyniesz pełnymi żaglami, otwierają zdumione oczy i nie wiedzą, w jaki sposób zdołałeś się dobić; zazdroszczą ci na ślepo i piszą na ciebie paszkwile, których nie czytasz. Wszystko to zdarzyło się panu Jeannot, który został niebawem panem de la Jeannotičre i który kupiwszy po pół roku margrabstwo, odebrał ze szkoły pana margrabiego juniora, aby go wprowadzić w wielki świat paryski.

Colin, zawsze serdeczny, napisał z powinszowaniem do dawnego towarzysza. Młody margrabia nie odpowiedział ani słowa. Colin odchorował to ze zmartwienia.

Rodzice postarali się dla młodego panicza o guwernera: guwerner ten, jegomość bardzo wytworny, ale nie umiejący nic, nie mógł niczego nauczyć swego wychowanka. Pan chciał, aby jego syn umiał po łacinie, pani nie chciała. Wzięli za rozjemcę pewnego autora, który zdobył sobie sławę lekkością i powabem swoich dzieł. Zaproszono go na obiad. Pan domu zaczął w ten sposób: - Panie, ponieważ umie pan po łacinie i bywa pan na dworze...

- Ja! po łacinie! ani słowa - odparł literat - i bardzo sobie to chwalę: jasne jest, że o wiele lepiej włada się własnym językiem, kiedy się nie rozprasza na języki obce. Weź pan nasze damy: umysł ich ma o wiele więcej powabu niż męski; piszą listy z większym bez porównania wdziękiem, a mają tę wyższość nad nami jedynie dzięki temu, że nie umieją po łacinie.

- I cóż! nie miałam racji? - rzekła pani. - Chcę, aby mój syn był człowiekiem gładkim, aby miał powodzenie; a widzisz sam, gdyby umiał po łacinie, byłby zgubiony. Czy grywa się, powiedz, komedię i operę po łacinie? czy zaleca się kto do dam po łacinie?

Pan, olśniony tymi racjami, ustąpił; uchwalono, że młody margrabia nie będzie tracił czasu na poznanie Cycerona, Horacego i Wergiliusza.

- Czegóż więc będzie się uczył? Trzebaż, aby coś umiał; czy nie można by mu wyłożyć nieco geografii?

- Na co mu to? - odparł guwerner. - Kiedy pan margrabia zechce pojechać do swego majątku, czyż pocztylioni nie będą znali drogi? Nie zabłądzą z pewnością. Nie trzeba cyrkla, aby podróżować; jedzie się bardzo wygodnie z Paryża do Owernii, nic nie wiedząc o szerokości geograficznej.

- Ma pan słuszność - rzekł ojciec. - Ale słyszałem o pięknej nauce, którą zowią, zdaje się, astronomią.

- Cóż za bzdurstwo! - odparł guwerner - czyż człowiek kieruje się w świecie wedle gwiazd? Czy pan margrabia ma się zamęczać obliczaniem zaćmienia, skoro je znajdzie na czas w kalendarzu, który go pouczy i w dodatku o świętach ruchomych, kwadrach księżyca i wieku wszystkich księżniczek w Europie?

Pani była w zupełności zdania guwernera. Młody margrabia był w siódmym niebie; ojciec kręcił mocno głową:

- Czegóż tedy będziemy uczyli syna? - mówił.

- Sztuki znalezienia się w świecie - odparł wezwany do rady przyjaciel. - Skoro nauczy się być miłym, będzie umiał wszystko, a sztuki tej nauczy się u swojej mamy bez najmniejszego trudu dla obojga.

Słysząc to pani uściskała dwornego nieuka i rzekła:

- Widać zaraz, że pan jest najuczeńszy człowiek w świecie; syn mój będzie panu wdzięczny całe wykształcenie. Ale zdaje mi się, że nieźle by było umieć nieco historii.

- Och, pani, na cóż się to zdało? - odparł tamten. - Przyjemna i pożyteczna jest tylko historia ostatniej doby. Wszystkie historie starożytne to są (powiada jeden z naszych luminarzy1) jedynie uświęcone bajki; co do nowożytnej to chaos, którego nie podobna rozplątać2. Co pani syna obchodzi, że Karol Wielki ustanowił dwunastu parów i że się jego następca jąkał?

- Święte słowa! - wykrzyknął guwerner. - Dławi się umysł dzieci stekiem niepotrzebnych wiadomości; ale najgłupsza, moim zdaniem, ze wszystkich nauk i najbardziej zdolna zdusić wszelki talent, to geometria. Ta pocieszna nauka ma za przedmiot powierzchnie, linie i punkty, które nie istnieją w naturze. Można poprowadzić w myśli sto tysięcy linij krzywych między kołem a dotykającą go linią prostą, mimo że w rzeczywistości nie można tam zmieścić ani zdziebełka. Doprawdy, cała geometria to tylko głupi żart.

Oboje państwo niezupełnie zrozumieli, o co guwernerowi chodzi, ale zgodzili się skwapliwie z jego zdaniem.

- Pan całą gębą, jak pan margrabia - ciągnął - nie ma co sobie suszyć głowy tymi baśniami. Jeśli kiedy będzie potrzebował znakomitego geometry, aby zdjął plan jego majątku, rozmierzą mu go za dobrą zapłatę. Jeśli zechce rozjaśnić mroki swego szlachectwa, które sięga zamierzchłych czasów, pośle po benedyktyna. Tak samo ze wszystkim. Młody panicz tak szczęśliwie urodzony nie jest ani malarzem, ani muzykiem, ani architektem, ani rzeźbiarzem, ale daje kwitnąć wszystkim sztukom, wspomagając je swą hojnością. Lepiej, to pewna, popierać je niż wykonywać; wystarczy, aby pan margrabia miał smak; rzeczą artystów jest pracować dlań; słusznie też powiadają, że ludzie dobrze urodzeni (mam na myśli tych, którzy są bardzo bogaci) umieją wszystko bez nauki, ponieważ uczą się w końcu sądzić o rzeczach, które zamawiają i płacą.

Miły nieuk wtrącił się do rozmowy i rzekł: - Bardzo trafnie pani zauważyła, że ostatecznym celem człowieka jest powodzenie w towarzystwie. Otóż, powiedzcie szczerze, czy powodzenie zdobywa się nauką? Czy przyszło komu do głowy w wykwintnym świecie mówić o geometrii? Czy bada kto kiedy dystyngowanego człowieka, jaka gwiazda wstaje dziś ze słońcem? Czy pyta kto przy kolacji, czy Klodion Kędzierzawy przeszedł Ren?

- Oczywiście nie! - wykrzyknęła margrabina de la Jeannotičre, która urodzie swej zawdzięczała styczność z wielkim światem - toteż syn mój nie powinien dławić swoich talentów tymi rupieciami. Ale ostatecznie, czegóż go będziemy uczyć? Dobrze jest, aby młody magnat umiał zabłysnąć w potrzebie, jak powiada margrabia, mój mąż. Przypominam sobie, słyszałam z ust pewnego księdza, że najprzyjemniejsza z nauk to jakaś rzecz, której nazwy zapomniałam, ale która zaczyna się na H.

- Na H, pani? Czy nie herboryzowanie?

- Nie, nie: zaczynało się, mówię panu, na Ha, a kończyło się na arz.

- A, rozumiem, pani: herbarz; to jest, w istocie, bardzo głęboka wiedza, ale nie jest już w modzie, odkąd poniechano malowania herbów na drzwiczkach karocy; była to najpożyteczniejsza rzecz w cywilizowanym państwie. Zresztą ta nauka byłaby bez końca: nie ma dziś cyrulika, który by nie miał herbu; a wiadomo pani, że każda rzecz, która się staje pospolitą, traci na blasku.

Wreszcie, rozpatrzywszy silne i słabe strony różnych nauk, osądzono, że pan margrabia będzie się uczył tańca.

Natura, ta troskliwa opiekunka, dała mu talent, który się rozwinął niebawem nader szczęśliwie: śpiewał bardzo przyjemnie modne piosenki. Wdzięk młodości połączony z tym szacownym darem zyskał mu reputacją młodzieńca pełnego nadziei. Kobiety przepadały za nim; mając w głowie moc piosenek składał je dla swoich bogiń. W jednej piosence łupił "Bachusa i Amora", w drugiej "Noc i dzień", w trzeciej "Wdzięki i męki"; że zaś w jego wierszach było zawsze o parę stóp za wiele lub za mało, dawał je poprawiać kosztem dwudziestu ludwików od piosenki; za czym ogłoszono go w "Roku Piśmienniczym"3 następcą La Fare'a, Chaulieu, Hamiltona, Sarrazina i Voiture'a4

Pani margrabina nabiła sobie głowę, że jest matką poety, i jęła wydawać kolacje dla paryskiej literatury. Niebawem młodemu człowiekowi przewróciło się w głowie; nauczył się mówić rzeczy, których sam nie rozumiał, i wydoskonalił się w rzemiośle wałkonia. Widząc go tak wymownym, ojciec począł żałować, że go nie dał uczyć łaciny, bo byłby mu kupił jaki wysoki urząd. Matka, ożywiona górniejszymi uczuciami, podjęła się wystarać dla syna o pułk w armii; tymczasem uprawiał miłość. Miłość bywa niekiedy droższa niż szlify pułkownika. Wydawał wiele, rodzice zaś tym bardziej silili się na pańskość.

Młoda i szlachetnie urodzona wdowa, ich sąsiadka, posiadająca jedynie skromne mienie, postanowiła zaopiekować się magnacką fortuną państwa de la Jeannotičre zaślubiając młodego margrabiego. Ściągnęła go do siebie, rozkochała go, pozwoliła mu zgadnąć, że nie jest jej obojętny, przeprowadziła go przez wszystkie szczeble, oczarowała go, opanowała bez trudu. Karmiła go to pochlebstwami, to radami, stała się najlepszą przyjaciółką jego rodziców. Stara sąsiadka podsunęła małżeństwo; rodzice, olśnieni tym związkiem, przyjęli z radością propozycję; oddali swego jedynaka serdecznej przyjaciółce. Młody margrabia miał tedy pojąć żonę, którą ubóstwiał i która go kochała. Przyjaciele domu winszowali mu: układano punkty kontraktu gotując wesele i epithalamium.

Pewnego ranka młody człowiek znajdował się u kolan uroczej istoty, którą miłość, szacunek i przyjaźń miały mu zaswatać niebawem; w tkliwej rozmowie kosztowali pierwocin szczęścia; robili plany rozkosznego życia, kiedy wpadł mocno zmięszany lokal margrabiny.

- Ładna historia - rzekł - komornicy wynoszą meble jaśnie państwa; wszystko zajęli wierzyciele; bąkają coś o areszcie; trzeba mi się zakrzątnąć, aby odebrać swoje zasługi.

- Co ty bajesz - rzekł margrabia - zaraz zobaczymy, co to ma znaczyć.

- Tak - rzekła wdowa - idź skarcić tych hultajów; spiesz żywo.

Biegnie; wpadał do domu; ojca już odprowadzono do więzienia; cała służba uciekła unosząc, co kto mógł. Matka, sama, bez pomocy, bez pociechy, tonęła we łzach; nie zostało jej nic prócz wspomnienia majątku, urody, błędów i szalonych wydatków.

Skoro syn wypłakał się z matką, rzekł wreszcie:

- Nie rozpaczajmy, ta młoda wdowa kocha mnie szalenie; jest bardziej jeszcze szlachetna niż bogata, jestem jej pewien: pędzę i przyprowadzę ją tutaj.

Wraca tedy do ukochanej; zastaje ją sam na sam z przystojnym oficerkiem.

- Jak to, to pan, panie de la Jeannotičre; co pan tu robi? czy można tak opuszczać swoją matkę? idź pan do tej zacnej osoby, powiedz, że zawsze jestem jej szczerze życzliwa; potrzebuję właśnie pokojówki, zachowam jej pierwszeństwo.

- Mój chłopcze, wydajesz mi się wcale gracki - rzekł oficer - jeśli chcesz wstąpić do mojej kompanii, pomyślę o tobie.

Margrabia, osłupiały, z wściekłością w sercu udał się do dawnego guwernera, wylał swe bóle na jego łono i poprosił o radę. Ów poradził mu, aby został jak on guwernerem.

- Niestety! nic nie umiem, niczego mnie pan nie nauczył: jesteś główną przyczyną mego nieszczęścia.

To mówiąc szlochał.

- Pisz pan powieści - rzekł jakiś gryzipiórek, który był przy tym - to w Paryżu doskonały sposób utrzymania.

Młody człowiek, coraz bardziej zrozpaczony, pobiegł do matczynego spowiednika: był to teatyn bardzo wzięty, który sprawował duchowną opiekę tylko przy bardzo znamienitych damach.

- Mój Boże, panie margrabio, gdzie pańska karoca? jak się miewa czcigodna matka pańska, pani margrabina?

Biedny chłopak opowiedział mu nieszczęścia rodzinne. W miarę opowiadania teatyn przybierał minę coraz poważniejszą, coraz bardziej obojętną i dostojną.

- Mój synu, to palec mądrości bożej: bogactwa psują jeno serce. Bóg uczynił tedy matce pańskiej tę łaskę, iż doprowadził ją do zupełnej nędzy?

- Tak, ojcze.

- Tym lepiej, pewna jest swego zbawienia.

- Ale, mój ojcze, nim to nastąpi, czy nie byłoby sposobu uzyskania dla niej jakiej pomocy na tym świecie?

- Bądź zdrów, mój synu, pewna dostojna penitentka oczekuje mnie.

Margrabia omal nie zemdlał. To samo mniej więcej przyjęcie znalazł u wszystkich przyjaciół; w pół dnia lepiej poznał świat niż przez całe dotychczasowe życie.

Gdy tak tonął w bezmiarze rozpaczy, ujrzał staroświecką landarę ze skórzanymi firankami, a za nią cztery ogromne, wysoko naładowane wozy. W landarze siedział młody człowiek z prosta ubrany: okrągła i świeża twarz oddychała poczciwością i weselem. Żona, nieduża brunetka o niewybrednej urodzie, trzęsła się koło niego. Pojazd nie jechał tak, jak jeżdżą dworscy panicze; podróżny miał czas przyjrzeć się margrabiemu, który stał jak martwy, pogrążony w boleści.

- Boże ty mój - zawołał - toć to Jeannot!

Słysząc to miano margrabia podnosi oczy; pojazd zatrzymuje się.

- To Jeannot, ależ tak, to Jeannot!

Mały, pulchny człowieczek daje susa i pędzi uściskać dawnego kolegę. Jeannot poznaje Colina; twarz mu spłonęła wstydem, łzy puściły mu się z oczu.

- Wzgardziłeś mną - rzekł Colin - ale choć jesteś wielkim panem, będę cię kochał zawsze.

Jeannot, zmięszany i rozczulony, opowiada mu, szlochając, swoje nieszczęście.

- Chodź do mojej kwatery, powiesz mi resztę - rzekł Colin - uściskaj moją babę i pójdziemy razem
na obiad.

Idą wszyscy troje pieszo, wozy za nimi.

- Cóż to jest ta cała karawana? czy to twoje?

- Tak, wszystko to moje i mojej żony. Przybywamy z miasteczka. Stoję na czele fabryczki cyny i miedzi. Ożeniłem się z córką bogatego kupca sprzętów potrzebnych wielkim i małym. Pracujemy tęgo, Bóg nam błogosławi. Nie odmieniliśmy stanu, jesteśmy szczęśliwi. Poratujemy naszego drogiego Jeannot. Puść kantem margrabstwo: wszystkie wielkości świata nie są warte dobrej przyjaźni. Wrócisz ze mną do miasteczka, nauczę cię rzemiosła: nie jest trudne; przyjmę cię do spółki i będziemy żyli wesoło tam, gdzieśmy się urodzili.

Jeannot, oszołomiony, doznawał kolejno uczuć bólu i radości, roztkliwienia i wstydu; powtarzał po cichu: - Wszyscy nasi świetni przyjaciele zdradzili mnie, a Colin, którym wzgardziłem, sam jeden spieszy mi z pomocą. Co za nauczka!

Poczciwość Colina rozwinęła w sercu Jeannota dobre ziarno, którego świat nie zdołał zdławić. Uczuł, że nie mógłby opuścić rodziców. - Zaopiekujemy się twoją matką - rzekł Colin - co zaś do nieboraka ojca, który jest w więzieniu, rozumiem się nieco na interesach: wierzyciele widząc, że nie ma już nic, zadowolą się lada czym; biorę wszystko na siebie.

Colin dokazał tego, że wydobył ojca z więzienia. Jeannot wrócił do swego miasteczka z rodzicami, którzy chwycili się dawnego rzemiosła. Zaślubił siostrę Colina, która z usposobienia podobna do brata, stworzyła mu miłe życie. I Jeannot ojciec, Jeannotowa matka oraz Jeannot syn poznali, że szczęście nie mieści się w próżności.
 

1. ...jeden z naszych luminarzy - Fontenelle. Był on jednym z filarów koterii Nowożytników usiłujących zastąpić estetykę opartą na tradycjach antycznych nowoczesnym pojęciem piękna.

2. W XVIII wieku nie uważano jeszcze historii za dyscyplinę naukową.

3. "Rok Piśmienniczy" - pismo wydawane przez Elie Catherine Frérona (1719 1776), wroga filozofów walczących o reformy polityczno społeczne, obrońcę starego porządku. Wolter, gdzie mógł, kąsał go swym szyderstwem.

4. La Fare, Chaulieu, Hamilton, Sarrazin i Voiture - Karol August la Fare (1644 1712), Wilhelm Chaulieu (1639 1720), Antoni Hamilton (1646 1720), Jan Franciszek Sarasin (1603 1654), Wincenty Voiture (1597 1648) - drugorzędni francuscy poeci salonowi.