filozofia islamska.pdf

ISLAMU FILOZOFIA – określenie myśli filozoficznej wyrastającej z kultury

i religii islamskiej, rozwijanej w krajach arab. oraz na obszarach podbitych

przez Arabów, w skład której wchodzą dzieła pisane po arab. przez Arabów

oraz po persku przez Persów; autorzy dzieł żyli na terytoriach

zislamizowanych, byli muzułmaninami i czerpali inspiracje z Koranu.

Koran to zapisana przez uczniów Muÿammada (Mahometa) jego ustna

nauka, powstała ok. 610 po Chr., do której następnie dołączono sunnę,

przekazującą wiedzę o postępowaniu i wypowiedziach Proroka. Nauka ta,

stanowiąca podstawę religii islamu, głosiła ścisły monoteizm: istnienie

jedynego Boga – stworzyciela świata, wszechmocnego i sprawiedliwego, który

po śmierci człowieka nagradza go za dobre, a karze za złe czyny. Koran jest wg

wierzeń islamu tekstem Boskim, którego każda litera powstała z inspiracji

Boga. Koran uznaje istnienie wielu proroków, w tym proroków ST, sam zaś ST

uznaje za część tradycji islamu jako jedną z jego ksiąg. Wg doktryny islamu,

Jezus (‘Īsā) był jednym z proroków, ale ostatnim i najważniejszym był

Muhammad – twórca religii islamu.

Już w VII w. islam rozszczepił się na dwie orientacje – sunnitów i

szyitów. Sunnici za podstawę religii przyjmowali Koran oraz sunnę, traktując

islam przede wszystkim jako prawo, a ograniczając treści dogmatyczne. Ich

przywódcami religijnymi byli od początku kalifowie bagdadzkiej dynastii

Umajjadów. Szyici natomiast rozwijali teologię islamu. Uznali, iż godność

przywódcy religijnego islamu należy się Alemu, mężowi córki Proroka, Fatimy,

oraz ich potomkom, wobec czego kwestionowali władzę religijną Umajjadów.

Przywódca wspólnoty religijnej szyitów nazywa się imamem, a jego rolą jest

wyjaśnianie objawienia Bożego i wiary. Taka koncepcja imama była źródłem

rozwoju religii, zaś odmienne uwikłania historyczne prowadziły do

zdominowania orientacji szyitów przez niearab. narodowości.

Terytorium, na którym rozwijała się f. i., obejmowało Iran, Syrię, Egipt,

Afrykę Płn. oraz dzisiejszą Hiszpanię; kraje te, wchodzące uprzednio w skład

cesarstwa rzymskiego oraz dawnej Persji, stały przed inwazją Arabów na

wysokim poziomie cywilizacji i kultury. F. i. okresu średniowiecza rozwijała

się na dwóch obszarach geograficznych w sposób autonomiczny: na Wschodzie

Islamu filozofia PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

– w kalifacie bagdadzkim i na jego peryferiach, oraz na Zachodzie – na

Półwyspie Pirenejskim podbitym przez Arabów.

F ILOZOFIA ŚREDNIOWIECZNA NA W SCHODZIE . Przed inwazją arab. w Iranie – w

Balch i w Samarkandzie – dokonywała się recepcja kultury chiń. i

starohinduskiej, w Gudiszapurze – hinduskiej i gr. W tym czasie w Syrii

działały szkoły filozoficzne, w których znaleźli schronienie pogańscy

filozofowie gr., usunięci ze swych dawnych szkół przez opanowujących je

chrześcijan, jak również nestorianie opuszczający Bizancjum po zamknięciu

ich szkół w 489. W Syrii dokonano przekładów na język starosyryjski wielu

filozoficznych tekstów gr. W Afryce Płn. i Azji Mniejszej działały szkoły

prowadzone uprzednio przez mistrzów pogan, a następnie przez chrześcijan;

Aleksandria, Antiochia, Jerozolima to miejsca, gdzie również w czasach

inwazji arab. intensywnie uprawiano filozofię, a w szkołach zakonnych

uprawiano refleksję teologiczną.

Zredagowany ostatecznie w poł. VII w., napisany bogatym językiem

przekaz nauki Mahometa – Koran, stanowiąc ważne źródło nauk moralnych,

religijnych i społecznych, stał się punktem wyjścia dla rozwoju teologii islamu,

prawa i nauki o języku. Mając takie podstawy własnej kultury oraz otwartą

postawę umysłową wobec nowej wiedzy, Arabowie rozwinęli system

szkolnictwa i szybko zasymilowali wiedzę starożytną – gr., hinduską i perską.

Dokonało się to w części wschodniej terytoriów arab. – w kalifacie

bagdadzkim – zwł. w VIII–IX w. za czasów dynastii Abbasydów. W 832

założony został przez kalifa al-Ma‘mūna Dom Mądrości (Bayt al-Ÿiqmah),

który stał się centrum tłumaczy. Następca pierwszego kierownika tej instytucji,

Ibn Isÿāq, był najsłynniejszym tłumaczem dzieł gr. na starosyryjski i arab., a

wokół niego powstała prawdziwa szkoła tłumaczy. Miasta Gundiszapur,

Edessa, Bagdad, Aleppo były kolejnymi centrami przekładów dzieł – na

początku naukowych, później filozoficznych i teologicznych

(chrześcijańskich). Asymilowanie dawnej wiedzy nie ograniczyło się do

dorobku gr.; wiele wchłonęli Arabowie z dorobku naukowego staroind.,

filozoficznego i religijnego perskiego, a tej ostatniej sprzyjało przesunięcie się

centrów intelektualnych na Wschód, do krain perskich graniczących z Indiami i

Chinami. Równolegle z procesem przekładów dzieł naukowych rozwijała się

Islamu filozofia PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

twórczość własna. Powstawały dzieła arab. z zakresu matematyki, astronomii,

medycyny, alchemii, geografii, zoologii; tłumacze, nie zawsze Arabowie, byli

także autorami oryginalnych dzieł naukowych.

Dla rozwoju filozofii arab. najważniejsze były jednak źródła gr.

Dokonano przekładu korpusu dzieł Arystotelesa oraz komentarzy do tych dzieł

autorstwa Aleksandra z Afrodyzji i Temistiusza. Przełożono wiele tekstów

neoplatońskich, m.in. Teologię Arystotelesa , stanowiącą wyciąg z Ennead

Plotyna, Księgę Jabłka oraz Księgę o dobru czystym Pseudo-Arystotelesa,

Księgę o przyczynach opartą na Elementach teologii Proklosa. Tłumaczono

dialogi Platona, dzieła Pseudo-Plutarcha, Ptolomeusza, Galena, Plotyna,

Porfiriusza oraz dzieła z kręgu pitagorejskiego. Przekłady te dawały nową

wiedzę dla arab. elit, wzbogacały oraz precyzowały język nauki i filozofii,

dając w ten sposób sprawne narzędzie do formułowania własnych idei.

Refleksja filozoficzna islamu pojawiła się w dwóch nurtach – w teologii

spekulatywnej oraz w nurcie ściśle filozoficznym, zw. falsafa (filozofia). Nurt

pierwszy zrodził się w VIII w. w orientacji sunnickiej, a twórcami jego byli

teologowie zmierzający do pogłębionego rozumienia wiary, nazywani

mutazylitami – „tymi, którzy się oddzielili”, tzn. oddzielili się od tradycyjnych

przedstawicieli sunnizmu. Sunnici, traktujący islam głównie jako prawo, nie

widzieli potrzeby racjonalnego wyjaśniania prawd wiary, mutazylici natomiast

odczuwali tę potrzebę, stosując w swych rozważaniach logikę i argumentację

filozoficzną. Nie można ich jednak uważać za filozofów w sensie ścisłym – nie

stworzyli bowiem doktryny filozoficznej: byli apologetami broniącymi zasad

wiary za pomocą racjonalnej argumentacji. Główne idee mutazylitów to:

jedność Boga, Jego niepoznawalność i transcendentność, Jego sprawiedliwość,

a także uznanie w życiu pośmiertnym kar i nagród dla człowieka. Obrona

jedności Boga oznaczała polemikę z chrześcijańskim dogmatem Trójcy

Świętej, ale też z arab. doktryną o niestworzonym charakterze Koranu, oraz z

również arab. koncepcją atrybutów Boskich jako cech Boga odrębnych od Jego

istoty. Obrona transcendentnego i niepoznawalnego charakteru Boga to walka z

rozpowszechnionym w islamie, bo zawartym w Koranie, antropomorficznym

opisem Boga. Koncepcji sprawiedliwości Bożej i związanych z nią kar i nagród

broniono przez podkreślanie odpowiedzialności człowieka za swe czyny, a

Islamu filozofia PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

więc i jego wolności. Nurt mutazylitów powstał w Basrze, przenosząc się

następnie do Bagdadu. Miał on znaczny wpływ na elity muzułmańskie i

poparcie dworu Abbasydów, które za czasów kalifa al-Ma’mūna zapewniło mu

status ideologii państwowej. Za panowania al-Mutawakkila mutazylici utracili

uprzywilejowaną pozycję na rzecz tradycyjnego sunnizmu.

Pierwszymi wyrazicielami nurtu mutazylitów w VIII–IX w. byli: Wasil

ibn ‘Ata’ (za dynastii Umajjadów) oraz al-‘Allaf, al-Nazzam i al-Dżubai żyjący

w czasach Abbasydów. Wasīl ibn ‘Ata’ (ok. 700–749) prowadził w obronie

jedności Boga polemikę przeciw manichejczykom, dowodził wolności

człowieka, który, jako twórca swoich czynów może być za nie karany lub

nagradzany, oraz przeciwstawiał się koncepcji uznającej odrębność atrybutów

Boskich od Jego istoty.

Al-‘Allaf (al-‘Allāf, ok. 752–840) działał w Basrze i Bagdadzie.

Polemizował z manichejczykami i żydami, broniąc wolności człowieka jako

podstawy kar i nagród Bożych, zwalczał antropomorficzne pojmowanie Boga i

Jego obrazowe opisy sugerowane przez tekst Koranu. Jest też twórcą

oryginalnej koncepcji filozoficznej dotyczącej struktury materii. Czerpiąc

wiadomości o doktrynie atomistycznej z dzieł Arystotelesa, przyjął złożenie

rzeczywistości z niepodzielnych atomów, pozbawionych postrzeganych

zmysłami właściwości; z takich atomów złożone są ciała, które jednak

posiadają już postrzegane przez nas jakości zmysłowe.

Ibrahim al-Nazzam (al-Na s z s zām, zm. ok. 845), znawca różnych religii

oraz filozofii gr., działał w Basrze i Bagdadzie. Zajmował się klasyczną

problematyką mutazylitów: atrybutami Boga, sprawiedliwością Boga i

wolnością woli ludzkiej. Odrzucając określanie Boga przez wymienianie Jego

atrybutów, dopuszczał jedynie opis Boga przez wskazanie, czym Bóg nie jest.

Opisując sprawiedliwość Boską przypisywał nieśmiertelność również

zwierzętom, którym sprawiedliwy Bóg nie mógł odmówić tej cechy.

Polemizując z atomistyczną teorią al-‘Allafa, podkreślał podzielność każdego

ciała w nieskończoność oraz przenikanie się ciał. Teorię przenikania

zastosował także do opisu duszy oraz wyjaśniania procesu postrzegania. Dusza,

jako ciało bardziej subtelne, przenika ciało mniej subtelne, tzn. ciało ludzkie,

tworząc w ten sposób jedność – człowieka. Proces postrzegania polega na

przeniknięciu postrzeganego przedmiotu do duszy.

Al-Dżubbai (al-Ğubbā’ī, ok. 848–915) działał w Bagdadzie i zajmował

się tradycyjną problematyką mutazylitów – zagadnieniem atrybutów Boskich,

zagadnienie duszy człowieka oraz strukturą materii. Przyjął kompromisowe

rozwiązanie między stanowiskami mutazylitów i sunnitów: odrzucił, jak

czynili to mutazylici, realną różnicę między istotą Boga i Jego atrybutami, ale

negował też mutazylicki pogląd przyjmujący nierealność tych atrybutów; są

one, jego zdaniem, czymś pośrednim między tym, co realnie różne i tym, co

realnie tożsame: przyjął dla nich odrębny sposób istnienia, określony jako

„modi”. Podejmował całokształt problematyki mutazylitów, wzbogacony przez

następców al-‘Allafa, przyjął atomistyczną strukturę materii, a duszę człowieka

traktował jako materialną.

W IX w. zrodził się drugi nurt filozofii islamskiej – falsafa. Mający za

podstawę przełożone już na arab. źródła gr. i hellenistyczne, zwł. dzieła

Arystotelesa oraz teksty przedstawiające jego neoplatońską interpretację,

realizuje się w postaci neoplatonizującego arystotelizmu; miejscem jego

powstania był Bagdad w okresie panowania dynastii Abbasydów. Jedynym

zwolennikiem nurtu falasifa żyjącym w kalifacie bagdadzkim był al-Kindi;

następni zamieszkiwali już na peryferiach kalifatu bagdadzkiego i nie należeli

do tej samej epoki dziejów arab. państw.

Al-Kindi (ok. 780–860) działał głównie w Bagdadzie za popierających go

kalifów al-Mam’ūna i al-Mu’tašima, a później za al-Mutawakkila, którego

zaufanie utracił. Al-Kindi był człowiekiem wykształconym i zamożnym, dzięki

czemu mógł zatrudniać tłumaczy, którzy przełożyli dlań m.in. część Metafizyki

Arystotelesa oraz anonimową Teologię Arystotelesa . Zainteresowania jego były

szerokie: zajmował się nie tylko filozofią, ale także religią, polityką oraz

naukami szczegółowymi; był pierwszym myślicielem arab., który swą

twórczością objął całość problematyki filozofii średniowiecznej. Podjął

program mutazylitów, usiłując dać racjonalne podstawy wierze islamu; łącząc

elementy filozofii gr. z naukami Koranu, wprowadził do filozofii wiele tez

nieznanych filozofii gr. – stworzenie ex nihilo, nieśmiertelność duszy ludzkiej

poddanej karom i nagrodom, koncepcję Boga pochodzącą z tradycji ST i

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: