WARTOŚCI POLITYCZNE W PAŃSTWIE DEMOKRATYCZNYM
I KRYTERIA WSPÓŁCZESNEJ DEMOKRACJI
1. HISTORIA I CECHY CHARAKTERYSTYCZNE USTROJU DEMOKRATYCZNEGO
Demokracja oznacza ustrój, w którym lud sprawuje władzę, względnie wybiera swoich rządzących przedstawicieli (demos – lud, kratos – władza) – władza ludu, czyli inaczej ludowładztwo. Czasem wskazywano, że demokracja, to „władza ludu, dla ludu i przez lud” –
- sposób sprawowania władzy w państwie, w którym wola obywateli lub przynajmniej wola większości obywateli stanowi najwyższy imperatyw polityczny, zaś obywatele sprawują władzę we własnym imieniu w sposób bezpośredni lub pośredni. W takim ujęciu demokracja jawi się jako forma państwa, w której obywatele są zarówno źródłem władzy, jak i zbiorowym podmiotem sprawującym tę władzę – albo przez instytucje demokracji bezpośredniej, albo pośrednio przez instytucje przedstawicielskie.
Ustrój demokratyczny nie może istnieć bez systemu władzy opartego na państwie prawa oraz bez społeczeństwa charakteryzującego się demokratyczną kulturą polityczną. Elementy te są ze sobą zintegrowane i współzależne. Demokracja jest więc ustrojem politycznym i systemem społecznym, w którym:
· Suwerenem władzy są obywatele;
· Władza w państwie pochodzi z wyboru;
· Obywatele mają realny wpływ na politykę, gospodarkę i życie społeczne państwa;
· Najwyższe organy władzy są od siebie niezależne i podlegają kontroli;
· Podstawą działalności władzy jest prawo (rządy prawa);
· Wszyscy obywatele są wolni i równi wobec prawa;
· Panuje pluralizm polityczny;
· Stosunki społeczne reguluje prawo i treści demokratycznej kultury politycznej;
· Życie społeczne mieści się w ramach społeczeństwa obywatelskiego, a życie prywatne obywateli pozostaje poza kontrolą państwa;
· Warunki egzystencji obywateli nie są poniżej godności osoby ludzkiej.[1]
Polski uczony Michał Pietrzak wylicza z kolei siedem filarów nośnych konstrukcji demokratycznego państwa prawnego:
1. Zasada konstytucjonalizmu;
2. Suwerenność narodu;
3. Podział władzy;
4. Uznanie ustawy za podstawowe źródło tworzenia prawa;
5. Niezawisłość sądownictwa;
6. Instytucje samorządowe;
7. Konstytucyjny charakter i konstytucyjne gwarancje praw i wolności obywatelskich;
System ten powstał w Atenach na przełomie VI i V wieku p.n.e., jednak dzisiejsza demokracja ma niewiele wspólnego z demokracją ateńską. Demokracja w dzisiejszym rozumieniu zaczęła się kształtować od XVIII wieku pod wpływem myśli liberalnej i ideałów Oświecenia. Istotne znaczenie dla wypracowania jej zasad i rozwiązań miał XIX wiek, a zwłaszcza druga jego połowa. Proces ukształtowania rozwiniętej koncepcji współczesnej demokracji dokonał się w XX wieku, głównie po I i II wojnie światowej. Pojęcie demokracji opiera się na tradycyjnych prawach człowieka zawartych w doktrynie chrześcijańskiej, w filozofii oświeceniowej, a oficjalnie sformułowanych najpierw w Stanach Zjednoczonych w Deklaracji Praw z roku 1776, a następnie we Francji w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe w roku 1789. Wolność, własność, równość wobec prawa i bezpieczeństwo stały się wówczas wartościami, które powinno realizować państwo. Dwa podstawowe prawa człowieka były szczególnie podkreślane: wolność i równość, jednak do połowy XIX pojęcie demokracji obejmowało przede wszystkim dziedzinę prawno –polityczną, a ściślej ustrój polityczny przeciwstawny absolutyzmowi monarchów i nierówności stanowej. Ustrój ten utorował drogę do władzy burżuazji, która pilnie strzegła swoich przywilejów. Demokracja musiała więc ulec znacznej ewolucji zanim podstawowe prawa człowieka rozszerzono na wszystkich ludzi. Wolność ludzka jest niepodzielna, zatem jej realizacja w dziedzinie prawno – politycznej pociągnęła za sobą konieczność realizacji także podstawowych swobód człowieka w innych dziedzinach życia ludzkiego, mianowicie w życiu ekonomicznym, społecznym i kulturalnym. Pojecie demokracji ewoluowało zatem od demokracji prawno – politycznej do demokracji społecznej.
Demokracja jest w swej istocie niezwykle labilną i delikatną formą rządów. Jest narażona zarówno na przekształcanie się w rządy totalitarne, jak również na wynaturzenie i skorumpowanie, kiedy to przy zachowaniu pozorów demokracji rządy przejmują partie o charakterze mafijnym. Występuje to najczęściej w tych krajach, gdzie część społeczeństwa nie posiada dostatecznej świadomości swoich praw i obowiązków lub też ogarnięta jest apatią i zmęczeniem po przejściach epoki totalitarnej Zatem, by demokracja mogła w ogóle istnieć i nie uległa degeneracji społeczeństwo musi uznawać podstawowe wartości i dzielić minimum przekonań, takich jak: przekonanie o istotowej równości wszystkich ludzi, przekonanie, że ludzie są zdolni poznawać rzeczywistość, rozumnie na nią reagować i wyciągać wnioski ze zdobytych doświadczeń, przekonanie, że ludzie są w stanie odróżnić dobro od zła i w zasadzie wybierać dobro, przekonanie, że racją istnienia wspólnoty politycznej jest budowanie dobra wspólnego, przekonanie, że demokracja potrzebuje do istnienia wolności i tolerancji.
Państwo demokratyczne należące do kręgu europejskiej kultury politycznej odwołuje się do powszechnie uznawanych zasad, wartości i norm praktykowanych i wzbogacanych w procesach rozwoju cywilizacyjnego. Współczesne demokratyczne państwo konstytucyjne jest państwem prawa realizującym w szczególności zasady suwerenności narodu, pluralizmu politycznego i podziału władzy. Właśnie ów pluralizm polityczny stanowi podstawowe kryterium współczesnej demokracji i powinien być traktowany jako istotny element funkcjonowania społeczeństwa demokratycznego. Termin ten oznacza istnienie wielości partii politycznych konkurujących z sobą w walce o władzę w ramach określonego prawa i zasad zwyczajowych. Formuła pluralizmu ustala również zasady, które powinny być respektowane przez partie w walce o władzę: zasadę wolnej gry sił politycznych, zasadę zmienności władzy oraz przyznania określonych uprawnień opozycji. Pluralizm wymaga, by poszczególne władze istniejące w społeczeństwie były rozdzielone, zwłaszcza cztery zasadnicze władze: państwowa, ekonomiczna, władza organizacji masowych oraz władza organizacyjna.
Społeczeństwo pluralistyczne bywa również określane jako „społeczeństwo otwarte”. oparte na uznaniu rozumu i wolności. Członkowie takiego społeczeństwa ponoszą indywidualną odpowiedzialność za swe działania, maja również swobodną możliwość wyrażania swych opinii na każdy temat, a zwłaszcza oceniania poczynań osób sprawujących władzę.
Pluralizm polityczny stanowi podstawowe kryterium demokracji, jest to jednak kryterium bardzo ogólne. Aby było ono spełnione muszą zostać spełnione określone warunki, respektowane zasady, akceptowane specyficzne wartości. Kiedy to wszystko ma miejsce, spełnione są wymogi demokratycznego funkcjonowania instytucji oraz przestrzegania praw człowieka. Z tego względu demokracje współczesną należy postrzegać jako pewna złożona całość, w obrębie której poszczególne elementy są w jednakowym stopniu niezbędne, nawet jeśli niektóre z nich odgrywają większą rolę od innych. Demokracja jako złożona całość obejmuje określone zasady wyznaczające kształt i funkcjonowanie struktur politycznych, wartości uznawane przez społeczeństwo oraz utrwalone zwyczajowo i powszechnie akceptowane style działania politycznego.
O tym, na ile państwo i społeczeństwo są demokratyczne decyduje realizowanie zasad demokratycznych na różnych płaszczyznach życia narodu. Na płaszczyźnie politycznej demokracja dotyczy całego życia politycznego państwa, procesów powoływania, kontrolowania i organizowania władzy. Demokracja polityczna powinna dopuszczać istnienie i zapewniać prawa funkcjonowania opozycji politycznej wobec władz państwowych oraz zachowywać i szanować prawa mniejszości. Demokracja na płaszczyźnie społecznej oznacza realizację zasad demokracji w stosunkach społecznych. W praktyce polega ona na równych szansach awansu, wykształcenia, dostępu do stanowisk. Jest ona wyrazem autentycznej równości społeczeństwa i przekonuje obywateli do tego systemu urządzenia państwa i społeczeństwa. Demokracja gospodarcza natomiast realizuje się w życiu ekonomicznym. Oznacza ona, że różne podmioty gospodarcze mają formalnie równe szanse i możliwości działania, a prawa ekonomiczne nie mogą być wykorzystane do celów politycznych i odwrotnie – pozycja polityczna nie jest środkiem do zdobywania przywilejów ekonomicznych. Całość tę można ująć też nieco inaczej stwierdzając, że o funkcjonowaniu demokracji decydują dwa elementy: demokratyczna władza i demokratyczne społeczeństwo.
Demokracja jako forma i system ustrojowy państwa nie jest łatwa do osiągnięcia. Polega ona na dojrzałości obywatelskiej wyrażającej się silnym poczuciem odpowiedzialności.
2. SPOSOBY REALIZACJI DEMOKRACJI
Demokracja nie jest pojęciem jednoznacznym. Stosując kryterium zakresu udziału obywateli w sprawowaniu władzy, można wyróżnić co najmniej dwie postaci: demokrację bezpośrednią i demokrację pośrednią (reprezentacyjną, przedstawicielską).
Demokracja bezpośrednia polega na tym, że ważne decyzje podejmowane są nie przez organ pośredni, lecz przez samych obywateli. Naród bezpośrednio decyduje w ważnej sprawie. W praktyce oznacza to absolutną realizację podstawowego elementu pojęcia demokracji - władzy ludu. Każdy z obywateli bezpośrednio podejmuje decyzje - zgodnie z własnymi przekonaniami i wiedzą - dotyczące całego państwa. Wszystkie instytucje państwowe podlegają bezpośredniej ocenie i kontroli całej społeczności, nie ma więc rozdziału władz ani niezależności władzy sądowniczej. Wybory w demokracji bezpośredniej są zbędne, obywatele bowiem, sami stanowiąc władzę najwyższą - nie potrzebują swojej reprezentacji we władzach. Demokracja w swojej pierwotnej postaci istniała jedynie w starożytności. Obecnie w formie klasycznej nigdzie nie występuje ten typ demokracji. Demokracja bezpośrednia funkcjonuje zamiennie z pośrednią. Jej elementem najczęściej występującym w nowoczesnych państwach jest referendum, czyli podejmowanie ważnych decyzji państwowych poprzez głosowanie powszechne oraz inicjatywa ludowa. Ta ostatnia polega na tym, że obywatele zebrawszy odpowiednią liczbę podpisów mogą przedstawić parlamentowi swoje stanowisko lub projekt ustawy. Inicjatywa ludowa polega więc na tym, że naród ma prawo bezpośredniego inicjowania ustaw.
Kraje, które w dużym stopniu korzystają z demokracji bezpośredniej, to Włochy, Francja, Dania, Irlandia i USA. W najdoskonalszy sposób realizuje ją Szwajcaria.
Demokracja pośrednia jest realizowana przez organy przedstawicielskie: parlament i samorządy. Jest to system, w którym władzę sprawują reprezentanci społeczeństwa wyłonieni w drodze wyborów powszechnych. Tworzą oni ciało zbiorowe, zwane legislatywą, które sprawuje władzę ustawodawczą. Legislatywa powołuje organy władzy wykonawczej, a często również sądowniczej. Taki typ demokracji nazywamy demokracją pośrednią, przedstawicielską bądź reprezentacyjną. Podstawą reprezentacji jest naród, bo to on wybiera swoją reprezentację władzy. We współczesnych państwach demokratycznych relacje między trzema władzami (ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą), ich kompetencje, wzajemne zależności, zakres kontroli władzy ustawodawczej nad wykonawczą określa ustawa zasadnicza, czyli konstytucja. Parlament, rząd i niezawisłe sądy sprawują władzę w państwie w ramach obowiązującego prawa. System taki gwarantuje udział wszystkich zainteresowanych obywateli w sprawowaniu władzy, ograniczając jednocześnie liczbę osób bezpośrednio decydujących o kształcie prawa oraz polityce wewnętrznej i zewnętrznej państwa, co umożliwia sprawne podejmowanie decyzji. Konieczność rywalizacji o głosy wyborców przyczynia się do podniesienia poziomu kompetencji polityków i zmusza ich do uwzględniania opinii obywateli. Z systemem demokracji reprezentacyjnej łączy się instytucja partii politycznej, czyli organizacji dążącej do przejęcia władzy dzięki wygranym wyborom; w kampanii wyborczej podstawową rolę odgrywa kompleksowy program partii. Oczywiście, warunkiem rywalizacji między partiami jest istnienie co najmniej dwu partii o odmiennych programach. Aby uzyskać głosy wyborców, kandydat danej partii zabiegający o miejsce w parlamencie musi przedstawić jak najlepszy program i być człowiekiem gwarantującym jego realizację, w przeciwnym razie nie ma szans przekonania kandydatów innych partii.
II PRAWNO – KONSTYTUCYJNE ZASADY USTROJU DEMOKRATYCZNEGO
Historyczne formy demokracji rozwijały i doskonaliły zasady i cechy ustroju demokratycznego, które stały się podstawą współczesnych systemów demokratycznych.
Do podstawowych zasad demokratycznego państwa należą:
· zasada suwerenności;
· zasada reprezentacji (przedstawicielstwa);
· zasada samorządności;
· zasada podziału władzy;
· zasada pluralizmu;
· zasada consensusu;
· zasada praworządności;
· zasada większości.
1. ZASADA SUWERENNOŚCI
Fundamentalną i naczelną zasadą – zarówno w demokratycznej ideologii politycznej, jak też w rozwiązaniach konstytucyjno – prawnych – występującą we wszystkich współczesnych państwach demokratycznych jest zasada suwerenności narodu (ludu). Zasada ta oznacza, że władza zwierzchnia w państwie należy do narodu i jedynie naród jest władny dokonać legitymizacji władzy. Suwerenność jest cechą władzy państwowej nieograniczonej i najwyższej. Pierwotnie określała ona strukturę aparatu państwowego i była przypisywana władzy monarchy – pierwotnej, najwyższej i niezawisłej. Współcześnie suwerenności nadawana jest nowa treść. Jest ona związana z tzw. legitymizmem władzy państwowej, tzn. faktem, że władza ta pochodzi od narodu. Zasada suwerenności oznacza też, że państwo – władza - jest organem woli narodu, który jest najważniejszym źródłem władzy. W państwie demokratycznym do sprawowania władzy nie jest uprawniona żadna jednostka, grupa społeczna czy partia polityczna, a tylko naród.[2] Władcze uprawnienia narodu są urzeczywistniane za pomocą demokracji pośredniej i bezpośredniej. Bezpośrednie formy demokracji to referendum, inicjatywa ludowa, veto ludowe oraz różne rodzaje samorządów. Pośrednie formy demokracji, to uczestnictwo w rządzeniu poprzez wybór niektórych organów państwowych za pomocą różnych form reprezentacji interesów, zwłaszcza partii politycznych i grup nacisku.
Według G. Ulickiej na pojęcie suwerenności składają się trzy elementy:
- władza nieograniczona,
- władza najwyższa,
- władza decydowania.[3]
Wyodrębnia ona trzy aspekty udziału ludu, czy też społeczeństwa w procesie rządzenia. Są to jednocześnie trzy kryteria pojęcia suwerenności narodu. Pierwsze z nich odnosi się do realizacji przez władzę dobra powszechnego. Władzą suwerenną jest tylko taka władza, która realizuje dobro ogółu. Tym samym władza demokratyczna jest nie do pogodzenia z monopolem, a nawet uprzywilejowaniem jakiejkolwiek doktryny, czy określonej klasy bądź grupy społecznej, gdyż wówczas przestaje ona reprezentować interesy ogólne. Władza powinna realizować cele powszechnie akceptowane oraz budować równowagę pomiędzy różnymi interesami. O konkretnym kształcie tych celów decyduje społeczeństwo wypowiadając się w różnych formach. Może się to odbywać w drodze referendum, które oznacza bezpośredni udział obywateli w podejmowaniu decyzji władczych i stanowi drugie kryterium suwerenności. Trzecim kryterium suwerenności jest wybór reprezentantów powołanych do rządzenia w imieniu narodu. Wybór reprezentantów można ujmować w trzech płaszczyznach: jako akt kreacji organów władzy, formę wyrażania preferencji politycznych przez obywateli oraz ukierunkowywanie polityki państwa. Elementy te są obecne w akcie wyborczym rozumianym jako akt jednorazowej decyzji władczej. Wybory w państwie demokratycznym służą kreowaniu organów, które w imieniu narodu będą realizowały suwerenność. Wybór tych organów jest traktowany jako minimalne, ogólne kryterium suwerenności. Obok określenia, kogo się wybiera, ważne jest również ustalenie, kto i w jaki sposób dokonuje wyboru. Dlatego z pojecie suwerenności narodu łączy się również demokratyczne prawo wyborcze, które powinno zapewnić każdemu obywatelowi nieskrępowane warunki do wyrażenia swoich preferencji politycznych.[4]
Zasada suwerenności narodu jest zawarta w tekstach konstytucji państw demokratycznych. W rozdziale I Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku czytamy:
Art. 4
1. Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu.
2. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio.
2. ZASADA REPREZENTACJI
Zasada reprezentacji (przedstawicielstwa) wynika z zasady suwerenności. Jest ona podstawą parlamentaryzmu. Zasada ta głosi: „nic o nas bez nas”. Określa ona pozycję i obowiązki wybranych przez naród reprezentantów oraz powiązania między nimi a społeczeństwem. W starożytności demokracja była demokracją bezpośrednią. Wszyscy obywatele brali udział w uchwalaniu prawa gromadząc się na miejskim rynku. Obecnie niemożliwe są wspólne obrady wszystkich obywateli państwa, dlatego pozostaje nam wybór przedstawicieli. Instytucje przedstawicielskie, to wybieralne organy władzy w państwie; przede wszystkim parlament (sejm i senat), oraz główny urząd w państwie (prezydent). Zasada ta jest również realizowana przez organy samorządu terytorialnego, rady miejskie, gminne i prowincjonalne. Ludzie pełniący funkcje w organach władzy państwowej i samorządowej posiadają uprawnienia do sprawowania władzy nadanej im z woli narodu. Senatorowie, posłowie i członkowie samorządów lokalnych reprezentują naród, nie zaś tylko grupę ludzi, którzy na nich głosowali. Poseł, mimo, że wybrany w danym okręgu wyborczym jest jednym z reprezentantów całego społeczeństwa i powinien kierować się interesem...
majestic444