Zapis języków słowianskich alfabetem łacińskim i cyrylickim.pdf

Maria Kamińska

gr. słoweńska

Zapis języków słowiańskich alfabetem łacińskim i

cyrylickim

Na wstępie chciałabym zaznaczyć, iż niniejsza praca ma charakter bardzo ogólny,

wynika z porównania alfabetów (łacinki i cyrylicy) oraz zapisu wybranych języków

słowiańskich (języka polskiego, czeskiego, słowackiego, słoweńskiego, chorwackiego,

serbskiego, macedońskiego, bułgarskiego, rosyjskiego, białoruskiego i ukraińskiego), a także

uwzględnienia głównych różnic zachodzących między nimi. W owym projekcie wiele

problemów zostało omówionych pobieżnie lub jedynie zasygnalizowanych (jak np.: różnice

między zapisem i znaczeniem wielkich i małych liter, zagadnienie długości i krótkości

samogłosek, czy różnice w wymowie poszczególnych grafemów). Również problem wyrazów

obcego pochodzenia i ich zapisu w poszczególnych językach został pominięty.

Alfabetem, wg Słownika wyrazów obcych PWN , nazywamy zbór znaków literowych

przyjętych w systemie pisma danego języka i ułożonych według określonej kolejności. Narody

słowiańskie używają obecnie dwóch alfabetów (dwóch rodzajów zbiorów liter): łacińskiego

(nim posługują się języki: polski, czeski, słowacki, słoweński, chorwacki i języki łużyckie,

które nie zostały uwzględnione w tej pracy), a także cyrylickiego (używany jest do zapisu

języków: rosyjskiego, ukraińskiego, białoruskiego, macedońskiego i bułgarskiego). Wyjątek

stanowi język serbski, w którym stosowane są oba te alfabety.

Istnieją grafem (czyli jednostki strukturalne systemu pisma) wspólne dla cyrylicy i łacinki,

a są to: a, e, o, p. x, y , jednak dodać należy, iż trzy pierwsze posiadają taką samą wartość

fonetyczną { a, e, o }, ale już grafem p , to cyrylickie r , a łacińskie p , y , to cyrylickie u , a

łacińskie y lub i (w językach: czeskim i słowackim), z kolei x , to cyrylickie x , a łacińskie ks ,

gz . W obu alfabetach występują też takie jednostki pisma, które są wspólne jako wielkie

litery, ale różnią się ich małe odpowiedniki (litery pisane i drukowane), a także, w niektórych

przypadkach, ich wartość fonetyczna- są to B, K, M, H, C, T .

Sam alfabet łaciński również posiada grafemy wspólne dla języków słowiańskich- są to 22

litery: a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, w/v, z .

Dodatkowo w językach słowiańskich, które posługują się alfabetem łacińskim, do liter

dodane zostały znaki diakrytyczne, aby oznaczyć głoski, które nie były znane łacinie. Owe

diakryty przybierają różne formy (np.: kropkę, dwie kropki, daszki, kreski), występują w

różnych miejscach (nad literą, pod literą, obok litery i przed literą), a także mają różną funkcję

(różnicują wartość fonetyczną liter lub też kombinacji liter).

Zapis języka polskiego jest dosyć specyficzny i odbiega nieco od pozostałych systemów

pisowni języków słowiańskich opartych na alfabecie łacińskim. Najbardziej zauważalnym

wyjątkiem jest oznaczenie spółgłoski v , która w polskiej pisowni przyjęła formę podwójną- w .

Kolejną różnicą jest całkowity brak znaków diakrytycznych tzw.: daszków. System

pisowni języka polskiego posiada jedynie diakryty odpowiadające owym daszkom w postaci

kropki- w ż lub kreseczki- w ó, ś, ź, ć , a także na oznaczenie dawnych samogłosek nosowych-

są to znaki w dolnej frakcji- ą, ę .

Mimo, iż polski alfabet nie uwzględnia kombinacji liter, należy wspomnieć o bigrafemach

(dwuznakach) stosowanych w zapisie, ponieważ, zwłaszcza w języku polskim, mają one

szeroki zakres. Poza występującymi w innych językach dwuznakami ch, dz, dź , istnieją

również: sz, cz, rz oraz dż (którego odpowiednikiem w innych językach jest dž ).

Język czeski posiada już najczęściej używane diakryty w górnej frakcji w postaci

daszków- š, č, ž oraz ř, ň, ě . Grafem ř oznacza charakterystyczną szczelinową spółgłoskę

wibrującą, ň - miękkie n’ , z kolei ě oznacza sekwencje bifonematyczne: je lub n’e (a po

spółgłoskach t, d, n - spółgłoskę e i jednocześnie sygnalizuje miękkość spółgłoski

poprzedzającej).

Poza tzw.: daszkami istnieją jeszcze inne znaki diakrytyczne: kółeczko nad literą u { ů }-

oznaczające długość samogłoski oraz apostrof nad literami t i d { t’, d’ }- dla oznaczenia

miękkości tych spółgłosek.

Kolejnym diakrytem w języku czeskim jest ukośna kreseczka nad samogłoską- np.: á -

która zaznacza długość owej samogłoski (wyjątek stanowi kreseczka nad samogłoską u , która

oznacza jej długość, gdy występuje w nagłosie).

Również w czeskiej pisowni istnieją bigrafemy- na oznaczenie x i з - { ch, dž }.

Alfabet słowacki posiada, podobnie jak czeski, górne znaki diakrytyczne w postaci

daszków- š, č, ž oraz ň .

Na oznaczenie miękkości t i d , a także l (którego język czeski nie uwzględnia) stosuje się

daszek lub apostrof, co jednak nie jest realizowane we wszystkich kontekstach.

Język słowacki posiada dwa grafemy, których inne języki słowiańskie nie posiadają- ā

(oznacza przednie a ) oraz ô (na oznaczenie dyftongu uo ).

W zapisie słowackiego także znane są kombinacje liter- są to: dz, dž, ch na zapis kolejno

з, з i x , a także ie, ia, iu na oznaczenie dyftongów ie , ia , iu .

Język słoweński również przejął z języka czeskiego diakryty w postaci daszków, a jest tak

w grafemach: š, č, ž , a także w dwuznaku dž .

Prócz tego ostatniego bigrafemu w słoweńskim zapisie istnieją jeszcze inne kombinacje

liter- nj i lj .

Chorwacki alfabet także zawiera znaki diakrytyczne w górnej frakcji tzw.: daszki i

podobnie jak w słoweńskim są to grafemy: š, č, ž . Jednak inaczej mają się dwuznaki nj , lj i dž

(które oznaczają miękkie l - { l’ } i n - { n’ } oraz з ), gdyż znajdują się nie tylko w zapisie języka

chorwackiego, ale przede wszystkim uwzględnia je już alfabet.

Ponadto, zapis chorwackiego uwzględnia również diakryt w postaci kreseczki nad

spółgłoską c { ć }, który został przejęty z języka polskiego. Natomiast na zapis spółgłoski з’

używa się grafemu w postaci đ , który nieznany jest innym językom słowiańskim (jednak poza

normą na jego oznaczenie używa się dwuznaku dj ).

Zapis języka serbskiego w łacince jest taki sam, jak języka chorwackiego.

Natomiast między zapisem serbskiego alfabetem łacińskim i cyrylickim można zauważyć

wiele różnic. Przede wszystkim każda głoska w cyrylicy posiada odrębny znak, gdyż nie ma

kombinacji liter. Stosuje się jedynie grafemy skomponowane z połączenia cyrylickich л i н z

tzw. miękkim znakiem ь - љ њ ,a przedstawiają one spółgłoski miękkie l’ i n’ (ich łacińskie

odpowiedniki to: lj i nj ).

Charakterystyczne tylko dla serbskiej cyrylicy są litery, które oznaczają spółgłoski ć i з’ -

są to: ћ i ђ . Należy również wspomnieć o grafemie j (na oznaczenie spółgłoski j ), który został

przejęty z alfabetu łacińskiego.

W języku macedońskim używa się tylko alfabetu cyrylickiego. I tutaj, podobnie jak w

cyrylickim zapisie serbskiego, każda głoska jest osobnym znakiem i podobnie jak tam

spółgłoski miękkie l’ i n’ powstały poprzez połączenie ь z л i н , a także z alfabetu łacińskiego

przejęty został grafem j .

Jednak tylko w macedońskiej cyrylicy występują diakryty w górnej frakcji w postaci

kresek na oznaczenie postpalatalnych k’ i g’ { ќ i ѓ }.

W kolejnym południowosłowiańskim języku, bułgarskim, kombinacje liter mają już

szerokie zastosowanie- do zapisu spółgłosek з i з używane są, podobnie jak w alfabecie

łacińskim, dwuznaki o wartości d i z oraz d i ž - дз i дж .

Charakterystyczne m.in.: dla języka bułgarskiego są grafemy, które mogą przyjmować

wartość sekwencji j+ samogłoska i są to: я ( j+ a ) oraz ю ( j+ u ).

Z kolei tylko w alfabecie bułgarskim tzw. twardy znak ( ъ ) i grafem щ mają kolejno

wartości fonetyczne krótkiego e oraz št.

W językach wschodniosłowiańskich, które również posługują się cyrylicą, zauważyć

można wiele podobieństw do opisywanego powyżej alfabetu bułgarskiego- w: rosyjskim,

białoruskim i ukraińskim kombinacje literowe są takie same i również występują często;

istnieją także grafemy przybierające wartości sekwencji j+ samogłoska , jednakże poza я i ю w

językach: rosyjskim i białoruskim znajdują się dodatkowo е i ё , a w ukraińskim є .

Wspólną cechą języka bułgarskiego, rosyjskiego i ukraińskiego jest występowanie

grafemu щ , który jednak w rosyjskim ma wartość fonetyczną š’ š’ , a w ukraińskim- šč .

Znaczącą różnicą między językami wschodniosłowiańskimi jest występowanie w

poszczególnych alfabetach grafemów: i , ї oraz e obrotnoje { є }- i tak: i o wartości fonetycznej

i znajduje się w języku ukraińskim i białoruskim (w rosyjskim tę samogłoskę oddaje inny

grafem), z kolei ї występuje w ukraińskim alfabecie i przybiera wartość sekwencji ji , a є jest

charakterystyczne dla rosyjskiego i białoruskiego. Wspomnieć należy również o grafemie y ,

który w językach: rosyjskim i białoruskim oddawany jest przez ы , a w ukraińskim przez u

oraz o ў oznaczający spółgłoskę u i który nie występuje poza alfabetem białoruskim.

Poruszając temat alfabetów oraz jakości i ilości grafemów w wybranych językach

słowiańskich należy zwrócić uwagę na zagadnienia, które wiążą się z różnicami w zapisie

tych języków.

Pierwszym z nich jest kolejność poszczególnych fonemów w alfabetach. Ważną różnicą

jest odmienne traktowanie niektórych sekwencji liter- przykładem może być dwuznak ch ,

którego grafem traktowane są w języku polskim jako odrębne twory i hasła rozpoczynającego

się w ten sposób szuka się w np.: w słowniku pod literką c , czyli między grafemami b a ć , z

kolei w czeskim i słowackim ów bigrafem znalazł miejsce w alfabecie pomiędzy h i i .

Prócz kwestii uwzględniania i nieuwzglądniania dwuznaków istnieje jeszcze problem

kolejności samych grafemów i, co bardziej istotne, różnice w ich kolejności pomiędzy

alfabetem łacińskim a cyrylickim.

Na koniec wspomnieć należy o czynniku (czynnikach), jaki zadecydował o zróżnicowaniu

alfabetów języków słowiańskich, a mianowicie o historii, właściwie czynnikach

historycznych- narody, które były w strefie wpływów kultury rzymskiej, przyjęły alfabet

łaciński, pozostałe zostawały pod wpływem kultury bizantyjskiej i zachowały cyrylicę

(wcześniej wspomnianym już wyjątkiem jest język serbski). Jednak czy w zapisie łacinką, czy

też cyrylicą „pismo jako znak tożsamości” jest bardzo ważne i uważane za takie przez

wszystkie narody (z resztą nie tylko słowiańskie).

Bibliografia:

1. Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 1980

2. Wł. Kopaliński , Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1975

3. H. Dalewska- Greń, Języki słowiańskie , Warszawa 2002

4. W. Pianka, E. Tokarz, Gramatyka konfrontatywna języków słowiańskich tom I, Katowice

2000

5. Praca pod redakcją M. Bobrownickiej, Język a tożsamość narodowa, Slavica , Kraków 2000

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: