1. FINANSE PRZEDSIĘBIORSTWA NA TLE FINANSÓW JAKO DYSCYPLINY NAUKI.
W naszej literaturze fachowej używa się zamiennie określenia „finanse przedsiębiorstwa" z określeniem „zarządzanie finansami przedsiębiorstwa", a określeń tych nawet ze względu na ich zakres nie można identyfikować. Sama nazwa „zarządzanie finansami przedsiębiorstwa", przyjęta za literaturą zachodnią, budzi już pewne kontrowersje. Wynikają one zarówno z wątpliwości co do treści, jak i zakresu rozpatrywanych zagadnień. Niektórzy autorzy w Polsce, przyjmując nazwę „zarządzanie finansami przedsiębiorstwa", chcą się odciąć od tradycyjnej nazwy „finanse przedsiębiorstw", zwracając uwagę na to, że w podręcznikach z tej dyscypliny są opisywane procesy gromadzenia i wydatkowania pieniądza w nie istniejących już warunkach systemu nakazowo-rozdzielczego. Innym wysuwanym argumentem jest to, że zarządzanie finansami firmy stanowi przede wszystkim pomoc w podejmowaniu decyzji przez praktyków — osoby kierujące przedsiębiorstwami, a zatem jest pożądana koncentracja na problemach organizacji i techniki podejmowania decyzji, zwłaszcza czasu, ryzyka i kryterium. Nie negując tych ostatnich stwierdzeń, trzeba jednak zauważyć, że kryją one w sobie niebezpieczeństwo istotnego ograniczenia przedmiotu badań nad finansami przedsiębiorstwa, które dotyczą przecież całości zjawisk i procesów finansowych zachodzących w przedsiębiorstwie, a nie tylko pewnych ich wycinków i to w sferze praktyki decyzyjnej. Dlatego jesteśmy za szerokim traktowaniem tego przedmiotu, bez względu na spór o jego nazwę, chociaż stwierdzić należy, że określenie „finanse przedsiębiorstwa" wydaje się bardziej adekwatne do treści i zakresu tej dyscypliny.
Przedmiot finanse przedsiębiorstwa może być rozpatrywany w różny sposób. Przede wszystkim w encyklopedycznym ujęciu nauki o finansach traktuje się finanse przedsiębiorstw jako element ogółu zjawisk ekonomicznych związanych z gromadzeniem i podziałem zasobów pieniężnych lub jako element pieniężnego mechanizmu wymiany i podziału wartości rzeczowych i usług. Finanse występują w sferze wymiany i podziału. Ich szczególną cechą, która różni je od innych form, jest pieniężny charakter. Do podziału dóbr i usług dochodzi w drodze przeplatania się przepływów różnych kategorii strumieni pieniężnych, które generalnie można podzielić na:
o rynkowe (ekwiwalentne), charakteryzujące się głównie bezpośrednim związkiem przepływu pieniądza z przepływem dóbr lub usług,
o transferowe, których właściwością jest przepływ pieniądza bez ekwiwalentu,
o kredytowe (dochody kredytowe), które są skutkiem bankowej kreacji pieniądza przez udzielanie kredytu,
o oszczędności, które różnią się od poprzednich tym, że są zatrzymanym w ruchu strumieniem pieniężnym, a więc w rzeczywistości zasobem.
Przepływ pieniądza i tworzenie zasobów odbywają się przez działania określonych podmiotów — osób fizycznych i prawnych. Właściwości tych podmiotów pozwalają na wyodrębnienie grup finansów (a w konsekwencji procesów i zjawisk finansowych), które można podzielić na:
o finanse ludności lub gospodarstw domowych,
o finanse budżetu państwa, samorządów terytorialnych i parabudżety,
o finanse ubezpieczeń,
o finanse banków i instytucji kredytowych,
o finanse przedsiębiorstw.
Finanse przedsiębiorstwa są przede wszystkim wiedzą stosowaną — pragmatyczną, a jej cechami charakterystycznymi są:
o mikroekonomiczny punkt widzenia przy ocenie zjawisk finansowych, tzn. punkt widzenia właściciela, a niekiedy zarządzającego (menedżera),
o ograniczenie zakresu badań do wyodrębnionej sfery działalności jednostki, tzn. oddzielenie tej działalności od gospodarstwa domowego (dlatego przedmiotem rozważań nie jest np. gospodarka chłopska, gdzie brak jest wyraźnego rozgraniczenia między warsztatem pracy a gospodarstwem domowym[1]),
o identyfikacja zjawisk finansowych w przedsiębiorstwie i jego otoczeniu,
o badanie wpływu regulacji prawnych na postawy przedsiębiorców,
o treść, metody i sposoby oceny gospodarki finansowej przedsiębiorstwa.
Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa jest zatem częścią finansów przedsiębiorstwa. Finanse przedsiębiorstwa to opis i analiza mechanizmu finansowego przedsiębiorstwa, zarządzanie zaś to sfera decyzji — tak bieżących, jak i rozwojowych — podejmowanych przy użyciu odpowiednich, sformalizowanych narzędzi. Ich stosowanie — po to, aby mogły przynieść pożądany efekt — jest uwarunkowane głęboką znajomością funkcjonowania zjawisk finansowych.
2. GOSPODARKA FINANSOWA PRZEDSIĘBIORSTWA
Gospodarka finansowa przedsiębiorstwa to czynności polegające na racjonalnym uruchamianiu strumieni pieniężnych oraz ich osiadaniu, czyli tworzeniu oszczędności z uwzględnieniem opłacalności, związanej z „unieruchomieniem" pewnego, większego lub mniejszego, zasobu pieniędzy. Inaczej rzecz ujmując, gospodarkę finansową można rozumieć jako mechanizm ciągłego, odpowiednio zorganizowanego procesu gromadzenia przychodów i dochodów oraz realizacji wydatków. Oznacza to, że w toku funkcjonowania gospodarki finansowej mamy do czynienia z występowaniem zespołu różnego typu rozliczeń. W tym kontekście rozliczenia te należy rozumieć szeroko. Będą nimi np.: pozyskiwanie kapitału własnego i obcego, realizowane na podstawie prowadzonego rachunku opłacalności i dostępności źródeł finansowania, wydatki przeznaczone na inwestycje o charakterze rzeczowym i finansowym, zakup surowców, wypłaty wynagrodzeń pracowniczych, świadczenia podatkowe i quasi-podatkowe. Przytoczone tu przykładowo tytuły rozliczeń są oparte na kryterium przedmiotowym. Natomiast zgodnie z kryterium podmiotowym można, przykładowo, wymienić: procesy rozliczeń z pracownikami, instytucjami ubezpieczeniowymi, bankami, budżetem, dostawcami, odbiorcami, giełdą papierów wartościowych.
Gospodarka finansowa to prowadzenie nieustającej działalności w sferze operacji pieniężnych. Nie można jej rozpatrywać statycznie, gdyż jest ona działaniem, co oznacza konieczność rozpatrywania dynamicznego — w ciągłym ruchu i zmienności przepływów pieniężnych.
Prowadzenie gospodarki finansowej oznacza więc nie tylko samo uzyskiwanie i wydatkowanie pieniędzy, lecz także programowanie tych działań w krótkim i długim okresie oraz ich analizę i ocenę w celu kształtowania na tej podstawie przyszłych decyzji.
Mamy tu zatem do czynienia z występowaniem określonych czynności:
o poprzedzających ruch pieniądza — przygotowanie operacji pieniężnych obsługujących pożądane przez przedsiębiorcę procesy (ich prognozowanie, przewidywanie, czy też planowanie oraz podejmowanie decyzji z uwzględnieniem dwóch istotnych czynników: czasu i ryzyka),
o związanych z rzeczywistą realizacją operacji pieniężnych,
o polegających na zapisie zrealizowanych operacji finansowych, analizie przebiegu zaszłych zjawisk finansowych i wreszcie wnioskowaniu, które służy kształtowaniu tych zjawisk w przyszłości, a więc podejmowaniu decyzji w sferze rzeczowego oraz finansowego zarządzania przedsiębiorstwem.
Warto zwrócić uwagę na to, że w ogólnej definicji finansów (rozpatrywanej z makroekonomicznego punktu widzenia) eksponuje się jako cechę finansów ruch pieniądza realnego, co nie może oznaczać, zwłaszcza w sferze mikroekonomicznej, że zakładając racjonalne gospodarowanie, mniejszą wagę należy przykładać do roli pieniężnej ewidencji i planowania przepływów oraz kształtowania zasobów pieniężnych.
W konsekwencji procesy zachodzące w gospodarce finansowej przedsiębiorstwa można przedstawić jako działania występujące w trzech następujących po sobie fazach (etapach):
o przygotowawczej,
o realizacji,
o ewidencji, analizy i wnioskowania.
Obraz ruchu okrężnego kapitału i przemieszczania się wartości rzeczowych
Procesy gospodarcze w przedsiębiorstwie można wyodrębnić jako ruch rzeczy i wartości (kapitału). W układzie rzeczowym mamy do czynienia z przesuwaniem się przedmiotów i usług od producenta do ostatecznego nabywcy — odbiorcy (konsumenta, inwestora, zagranicy).
Kapitał jako wartość zaangażowanych pieniędzy, środków i przedmiotów pracy, krąży w przedsiębiorstwie na zasadzie formuły (uproszczonej): pieniądz — towar — pieniądz. Ruch okrężny wartości (kapitału) w przedsiębiorstwie produkującym dobra materialne przedstawiono na rysunku 1. We wstępnej fazie powstawania przedsiębiorstwa pieniądz jest uzyskiwany z kapitałów (funduszy) własnych oraz z pożyczek — kapitałów obcych. To samo, aczkolwiek zazwyczaj w mniejszej skali, odbywa się w toku działania istniejącego już przedsiębiorstwa. Pozyskany pieniądz jest przeznaczony na zakup środków produkcji, które są angażowane w proces wytwarzania. W procesie produkcji jedne ze środków produkcji służą wielu cyklom produkcyjnym w niezmienionej fizycznie postaci. Są to w przybliżeniu środki trwałe. Inne natomiast są przekształcane w wyrób gotowy, który jest sprzedawany. Są to w uproszczeniu środki obrotowe. Utarg podlega rozliczeniu.
Część pieniędzy wypada z ruchu okrężnego w postaci:
o płac,
o innych wynagrodzeń pracowniczych,
o funduszy celowych,
o amortyzacji (może zasilać po rozliczeniu utarg),
o dochodów osobistych właścicieli,
o podatkowych i niepodatkowych świadczeń na rzecz instytucji finansowych,
o spłat pożyczek.
W tej fazie, oprócz spłaty pożyczek, występuje także ich pozyskiwanie, a sporadycznie także dotacje z budżetu (państwa, miasta itp.) lub ze scentralizowanych funduszy celowych (np. na ochronę środowiska). Dotacje budżetowe mają głównie charakter przedmiotowy. Zasilają one ruch okrężny w pieniądz. Występują najczęściej w sytuacji, gdy państwo ustala cenę jakiegoś produktu na niskim poziomie. Wówczas dotacja jest skierowana do przedsiębiorstwa, które ma sztucznie zaniżony utarg. Państwo dopłaca do takiej działalności.
Ruch okrężny w usługach i handlu ma uproszczoną postać. Produkcja usług zamienia się bezpośrednio w utarg, a w działalności handlowej nie występuje element produkcji w toku — występuje produkt (towar), który przekształca się w utarg.
Po to, aby ruch okrężny wartości mógł być w przedsiębiorstwie realizowany, muszą być przestrzegane następujące prawidłowości:
o fazy ruchu okrężnego, czyli faza zaopatrzenia (faza I), faza produkcji (faza II), faza zbytu (faza III), muszą występować kolejno po sobie,
o rozmieszczenie wartości składników majątkowych powinno wynikać z rodzaju działalności i w pewnym zakresie zależeć od jakości gospodarowania (np. w przemyśle ciężkim główna część wartości powinna być zaangażowana w fazę produkcji w toku, a w przemyśle lekkim — w fazy zaopatrzenia i zbytu),
o wszystkie fazy powinny występować nie tylko kolejno, lecz także jednocześnie.
Na obraz uzależnienia struktury środków zaangażowanych w ruchu okrężnym od jakości gospodarowania wpływają decyzje o charakterze strategicznym i taktycznym, np. lokowanie trwałych lub przejściowych nadwyżek na rynku finansowym.
Z przebiegu ruchu okrężnego wartości środków (kapitału) wynikają liczne konsekwencje. Najbardziej ogólną konsekwencją przebiegu ruchu okrężnego w przedsiębiorstwie jest traktowanie go jako podstawy do klasyfikacji zjawisk finansowych. Warto dodać, że wszelkie zjawiska finansowe zawierają się w fazach I i III ruchu okrężnego, tzn. tam, gdzie mamy do czynienia z przemianą pieniądza w wartość rzeczową lub odwrotnie oraz z podziałem pieniądza na poszczególne kierunki wydatkowania. Taki podział zjawisk finansowych pozwala na wyodrębnienie tych, które dotyczą fazy I — pozyskiwania przez przedsiębiorstwo kapitału i zaopatrzenia w środki produkcji, oraz tych, które występują w fazie III — uzyskiwania podstawowych przychodów przedsiębiorstw i ich podziału.
11
Rys. 1. Forma ruchu okrężnego przedsiębiorstwa wytwarzającego dobra materialne
Instytucje wierzycielskie,
Kapitały obce
Amortyzacja
Fundusze własne
(Kapitał własny)
Fundusze obce
(Kapitały obce)
Fundusze celowe
Fundusze budżetowe i parabudżetowe
Płace
Proces produkcji
Utarg po rozliczeniu
Pieniądz
Środki produkcji
Wyrób gotowy
Utarg przed rozliczeniem
Inne wynagrodzenia
Dochód właścicieli
Nowy cykl
Ruch okrężny w przedsiębiorstwie ma charakter otwarty, tzn. że zarówno w fazie zaopatrzenia, jak i w fazie zbytu następuje powiązanie z funduszami zewnętrznymi (banki, instytucje ubezpieczeniowe, budżet, kontrahenci). Powiązanie to może mieć charakter bierny (absorpcja środków) i czynny (lokowanie środków na rynku finansowym).
3. ŚRODKI TRWAŁE (MAJATEK TRWAŁY).
W ruchu okrężnym środki produkcji zachowują się niejednakowo — część z nich całkowicie się zużywa i przenosi swoją wartość na wyrób gotowy, część zaś zużywa się stopniowo, utrzymując w wielu cyklach produkcyjnych swoją postać rzeczową. Jest to podstawa do wyróżniania środków trwałych i obrotowych. Na skutek tego, że cykl produkcyjny przebiega niejednakowo (od kilku godzin do kilkunastu miesięcy) rozróżnienie środków trwałych i obrotowych, wynikające z ruchu okrężnego, ma jednakową klasyfikację prawną o charakterze konwencji (umowy prawnej). Do środków trwałych zaliczamy te obiekty, których okres użytkowania w danej jednostce jest dłuższy niż jeden rok.
Jednolita klasyfikacja umożliwia ewidencję majątkową w układzie sprawozdawczym, w różnych przekrojach, a także tworzy podstawy do amortyzowania majątku wraz z konsekwencjami dla opodatkowania. Niekiedy przepisy formułują także granice kwotowe, przy których istnieje obowiązek amortyzowania obiektu (nie można go jednorazowo wliczyć w koszty w momencie zakupu). I tak, obecnie obowiązujące w Polsce przepisy stanowią, że obiekty majątkowe zaliczane do środków trwałych o wartości początkowej (nabycia, wytworzenia) ponad 3500 PLN podlegają odpisom amortyzacyjnym. Odpis amortyzacyjny obciąża koszty i w tym samym stopniu pomniejsza wartość przychodu, liczonego dla celów opodatkowania dochodów. Jeżeli wartość początkowa jest mniejsza niż 3500 PLN, to sposób amortyzowania jest uzależniony od decyzji podatnika. Może on wliczyć pełną wartość amortyzacji do kosztów uzyskania przychodów lub też jedynie jej część, a pozostałą stopniowo rozliczać w następnych latach podatkowych. Zasady te mają na celu skojarzenie interesów podatnika i budżetu państwa z punktu widzenia oddziaływania na inwestycje.
Istnieje wiele wyjątków wyłączających poszczególne obiekty z grupy majątku trwałego. Środkami trwałymi nie są np.:
o księgozbiory,
o dzieła sztuki,
o obiekty muzealne,
o obiekty o charakterze dydaktycznym,
o urządzenia sygnalizacyjne i przeciwpożarowe.
Niezaliczanie trzech pierwszych grup przedmiotów do środków trwałych wynika z odwrotności procesu utraty wartości. Zazwyczaj wraz z upływem czasu nie zmniejszają one, ale odwrotnie — zwiększają swoją wartość. Natomiast w zakresie obiektów o charakterze dydaktycznym, urządzeń sygnalizacyjnych i przeciwpożarowych jest to rozwiązanie wygodniejsze dla podatnika, ponieważ całą wartość może on od razu uznać za koszt uzyskania przychodu.
Jako majątek trwały traktuje się również wartości niematerialne i prawne.
Są to: koszty nabycia patentu, praw majątkowych (np. wieczyste użytkowanie gruntu), znaków firmowych, wartość Firmy oraz programy komputerowe.
Gdyby rozpatrywać ruch okrężny, ograniczając się do środków obrotowych, wówczas moglibyśmy mówić, że mamy do czynienia z nierównomiernym i równomiernym ruchem okrężnym tych środków (rysunek 2).
Nierównomierność ruchu okrężnego jest głównie związana z sezonowością produkcji (pory roku, przyzwyczajenia), sezonowością konsumpcji (także pory roku i przyzwyczajenia) i w konsekwencji sezonowością sprzedaży. Sezonowość powoduje, że ten ruch okrężny ma charakter periodycznych zmian w skali roku. Mamy zatem stale powtarzające się, w pewnych okresach, natężenia i spadki działalności. Jak widać, na rysunku 2 wartość zaangażowana w ruchu okrężnym nie maleje poniżej pewnej wielkości. Wielkość tę można uznać za stałe zaangażowanie środków obrotowych w ruchu okrężnym i określić mianem równomiernego ruchu okrężnego środków obrotowych.
Wartość środków obrotowych, przewyższającą stałe, normalne zaangażowanie, nazywamy czasowym zapotrzebowaniem na środki obrotowe.
Rysunek 2
Nierównomierny i równomierny ruch okrężny środków obrotowych
Równomierny ruch okrężny środków obrotowych
Nierównomierny ruch okrężny środków obrotowych
Czas
Rozróżnienie zapotrzebowania stałego i przejściowego ma fundamentalne znaczenie dla gospodarki finansowej przedsiębiorstwa, ponieważ stałe zaangażowanie środków obrotowych w ruchu okrężnym wymaga względnie stałych źródeł finansowania. Temu celowi najlepiej odpowiadają kapitały własne (fundusze własne) — jeśli nawet część stałego zapotrzebowania jest finansowana funduszami obcymi (kapitałami obcymi), to praktycznie bez ograniczenia zakresu działalności nie ma możliwości spłaty zobowiązań kapitałowych. W takiej sytuacji kapitały obce są tak samo trwale zaangażowane w finansowanie, jak własne. Różnica polega jednak na tym, że kapitały obce są z reguły udzielane odpłatnie. Występuje więc koszt stałego zaangażowania źródeł finansowania.
Stałe i okresowe zapotrzebowanie na źródła finansowania tworzy podstawę do rozgraniczenia kapitałów własnych i obcych. Te ostatnie występować mogą w przedsiębiorstwie w wielkościach zmiennych. Jeżeli przedsiębiorstwo dysponuje kapitałami własnymi przewyższającymi stałe zapotrzebowanie, to fakt ten umożliwia mu uczestniczenie w operacjach finansowych (pożyczki, lokaty itp.).
Każde przedsiębiorstwo musi dysponować majątkiem, umożliwiającym prowadzenie działalności gospodarczej. Majątek z punktu widzenia roli, jaką spełnia w procesach gospodarczych, dzieli się na:
o majątek trwały,
o majątek obrotowy.
Podział majątku na trwały i obrotowy jest konsekwencją ruchu okrężnego środków.
Charakterystyczną cechą majątku trwałego jest to, że jest on wykorzystywany w działalności gospodarczej, na ogół, w wielu cyklach produkcyjnych, przez stosunkowo długi okres, dłuższy niż jeden rok i nie wchodzi w naturalnej postaci do wytworzonego produktu. W skład majątku trwałego wchodzą najbardziej trwałe składniki majątku przedsiębiorstwa, a tym samym ich zużycie jest stosunkowo wolne i następuje stopniowo w czasie gospodarczego wykorzystania. Środki trwałe przenoszą więc w każdym procesie produkcyjnym na wytworzony produkt gotowy tylko niewielką część swojej wartości. Pełny zatem obrót ich wartości następuje dopiero po wielu cyklach produkcyjnych, wobec czego wymagają one otworzenia nie po każdym, ale po wielu procesach produkcji.
Składniki majątku trwałego można sklasyfikować według funkcji, które pełnią w procesach gospodarczych. Można więc wyodrębnić cztery podstawowe grupy majątku trwałego :
o rzeczowy majątek trwały,
o wartości niematerialne i prawne,
o finansowy majątek trwały,
o należności długoterminowe.
Do rzeczowego majątku trwałego przedsiębiorstwa można zaliczyć:
o grunty własne,
o budynki o różnym przeznaczeniu (np. hale produkcyjne, magazyny, biurowce, budynki mieszkalne),
o budowle (np. bocznice kolejowe, gazociągi, wodociągi, sieć centralnego ogrzewania, podstacje trakcji elektrycznej, oświetlenie terenu),
o ...
Minnie_