System wychowawczy Marii Montessori, zwany też Metodą Montessori, opracowany został przez włoską lekarkę i pedagoga na początku XX wieku. System swój Maria Montessori opracowała na podstawie wielokierunkowych studiów teoretycznych z zakresu medycyny, filozofii i psychologii oraz bogatej, wieloletniej praktyki pedagogicznej jaką uzyskała pracując z dziećmi w różnym wieku, o różnym poziomie rozwoju w różnego rodzaju szkołach. Założeniem systemu było przygotowanie dziecka do swobodnego i samodzielnego życia, poprzez wspieranie jego wewnętrznych sił.
W 1992 r. rozpoczęły się prace związane z realizacją projektu wdrożenia systemu Marii Montessori do placówek oświatowych w Polsce, na początku w Lublinie. W Lublinie funkcjonują klasy Montessori, które obejmują kształcenie dzieci w wieku od 3 do 9 lat oraz od 9 do 12 lat.
PSYCHOLOGICZNE PODSTAWY SYSTEMU EDUKACYJNEGO MONTESSORI
Podstawę rozważań teoretycznych i działalności praktycznej M. Montessori stanowi dziecko i jego rozwój. Dzieciństwo to nie tylko etap przez który należy przejść na drodze do dorosłości, ale okres niezmiernie ważny dla rozwoju jednostki, okres w którym zachodzą wszystkie podstawowe procesy twórcze, nadające kształt osobowości. W okresie tym następuje stały wzrost i postęp zarówno w sferze ciała jak i ducha, które są nierozerwalnie ze sobą związane. Siłą sprawczą tego rozwoju jest wewnętrzna energia w jaką wyposażone jest każde dziecko, która skłania je do aktywności. To ona sprawia, ze dzieci są niestrudzone, nie tylko nie boją się wysiłku, ale stale go poszukują i z wytrwałością realizują podjęte działania. Na tej właśnie potrzebie spontanicznej i wszechstronnej aktywności dziecka zdaniem M. Montessori należy oprzeć wychowanie. Dziecko jest budowniczym samego siebie, ale dzieła tego nie może dokonać tylko w interreakcji ze środowiskiem. To z otaczającego świata dziecko najpierw nieświadomie, a następnie w sposób zamierzony i świadomy chłonie różne uczucia, zdobywa wiedzę i doświadczenie, które wpływają na jego dalszy rozwój. Proces ten dokonuje się dzięki typowym dla okresu dzieciństwa właściwościom, takim jak:
1. Absorbująca psychika (chłonący umysł) – umożliwia okolicznościowe uczenie się dziecka już od wczesnego okresu życia. Dzięki niej dziecko rejestruje w podświadomości wszelkie informacje docierające z otoczenia, które przenikają umysł i tworzą jego intelektualne predyspozycje. Czyni to mimowolnie i bez wysiłku. Skutkiem działania absorbującej psychiki jest zapisanie w podświadomości obrazu otoczenia oraz powstanie świadomości dziecka.
2. Okresy szczególnej wrażliwości (tzw. wrażliwe cykle) – To okresy w których wrażliwość dziecka nastawiona jest na określone rodzaje bodźców. Dziecko łatwo wtedy opanowuje określone umiejętności. Są to okresy przejściowe, a dziecko w toku rozwoju kieruje swoje zainteresowanie i aktywność na coraz to inne przedmioty i treści, do których opanowania dojrzało.
Rodzaje wrażliwych cykli: wrażliwość na język, porządek, naukę dobrych manier.
W okresie szczególnej wrażliwości dziecko uczy się chętnie i intensywnie. Jeżeli zostanie on przeoczony, zmarnowana zostanie szansa szybkiego uczenia się dziecka, ponieważ później będzie to robiło dużo trudniej i z większym wysiłkiem.
3. Polaryzacja uwagi – To zjawisko głębokiego i długotrwałego zainteresowania jednym przedmiotem lub jedną czynnością, skłaniające do głębokiego wnikania w ich istotę, długotrwałego przy nich pozostawania, wielokrotnego do nich powracania. Okres ten ma fundamentalne znaczenie w rozwoju osobowości. Dziecko dokonuje samodzielnych odkryć, uczy się długotrwałej i głębokiej koncentracji oraz głębokich przeżyć. Jednocześnie przeżywa radość i satysfakcje z efektów własnych działań.
Podstawowym warunkiem prawidłowego rozwoju jest uwzględnienie w procesie wychowania właściwości psychicznych dziecka oraz umieszczenie go w odpowiednio zorganizowanym środowisku, które z jednej strony wychodzi naprzeciw rozwijającym się potrzebom dziecka, z drugiej zaś pozwala je dziecku realizować swobodnie i bez przeszkód.
Osobą odpowiedzialną za przygotowanie otoczenia jest nauczyciel, który organizując je powinien kierować się zasadą „najlepsze dla najmłodszych”. Podstawowe komponenty właściwie przygotowanego otoczenia to:
1. Wolność – Dzięki wolności i swobodzie w działaniu dziecko może zredukować swoją zależność od dorosłych oraz rozwinąć swoją autonomię. Zasada swobody odnosi się do wyboru przez dziecko przedmiotu, miejsca i czasu pracy. Samodzielny wybór umożliwia planowanie własnych czynności, wykonywanie pracy na własną odpowiedzialność, przemyślenie własnych czynności, zastanowienie się nad konsekwencjami dla siebie i innych, sprawdzeniem siebie, odkrycie swoich umiejętności i słabostek, przeżywanie sukcesów i rozczarowań. Dzięki temu rozwija się u dziecka samodzielność, poczucie niezależności i podmiotowości. Ze względu na omawianą zasadę prawa do wolności nie ma miejsca na konkurencję i współzawodnictwo, ponieważ one ograniczają wolność. Nie stosuje się również nagród i kar.
2. Porządek – W swobodnej pracy, którą dziecko wybiera, musi respektować ogólnie przyjęty porządek. Wszystko w klasie Montessori ma swoje stałe miejsce. Porządek uczy dzieci zaufania do otoczenia i współpracy z nim. Klasa jest wyposażona w ten sposób, że umożliwia poznanie i opanowanie rzeczywistości. Znajduj się w niej autentyczne umywalki, lodówki, kuchenki, przybory do sprzątania, narzędzia do pracy itp. Wszystkie przedmioty są w jednym egzemplarzu, dzięki czemu dzieci uczą się cierpliwości czekania, szacunku dla pracy innych. Istnieją tu pewne reguły:
a. Wybrane przez dziecko zadanie musi być zrealizowane do końca. Jeżeli jest zbyt obszerne, dziecko kontynuuje je w dniu następnym.
b. Wolność jednego dziecka kończy się tam, gdzie rozpoczynają się zainteresowania innych.
c. Proces normalizacji – gdy dziecko zbyt krótko koncentruje się na danym zadaniu, ma zagwarantowaną wolność wyboru.
d. Znaczna ingerencja nauczyciela – czasami nauczyciel nie udziela dziecku możliwości wyboru pracy.
e. Tygodniowe plany pracy – W każdy poniedziałek nauczyciel daje rodzicom plan pracy na cały tydzień, w którym są zawarte zadania domowe, przewidziane na cały tydzień. Dziecko odrabia zadania zgodnie z własnymi możliwościami. Uczy to dzielenia swojej pracy i planowania jej.
f. Praca indywidualna z każdym dzieckiem.
3. Kontakt z rzeczywistością i naturą – Ogromną uwagę przywiązała M. Montessori do obcowania z naturą. Szkołę i jej otoczenie powinny ożywiać rośliny, o które troszczą się dzieci. Każdy uczeń w klasie ma swoją roślinkę, którą sam pielęgnuje. Dzieci zajmują się również kącikiem żywej przyrody i prowadzą uprawy w ogrodzie.
4. Piękno – Dzieci odczuwają potrzebę obcowania z pięknem, dlatego wszystko w klasie musi być dobrze zaplanowane doskonałej jakości oraz atrakcyjnie umieszczone.
5. Materiały dydaktyczne – Stanowią one jądro zindywidualizowanego kształcenia. Materiał dydaktyczny to namacalna forma zdobywania wiedzy. Ma być odpowiednio przyswajalny, ma urozmaicać dziecku pewne treści i maksymalnie je przybliżać, ma być kluczem, którym małe dziecko uczy się otwierać świat. Materiały dydaktyczne powinny cechować się: estetyką, aktywnością, ograniczeniem (jedyny, niepowtarzalny), samokontrolą (pozwalające na rzeczowe, bezpośrednie, niezależne sprawdzenie swoich umiejętności). Zostały one przygotowane zgodnie z określonymi regułami, do których należą:
g. stopniowanie trudności,
h. przechodzenie od materiału konkretnego do bardziej abstrakcyjnego,
i. budzenie ciekawości i zainteresowań dziecka,
j. wyzwalanie różnych forma działalności dziecka,
k. kontrola błędów, która umożliwia samodzielne poszukiwanie rozwiązań i czerpanie radości z sukcesu, którego nie zastąpi żadna ocena czy cenzura.
M. Montessori wyróżnia pięć kategorii materiału dydaktycznego:
1. materiał niezbędny do ćwiczeń życia praktycznego związanych z troską o środowisko, o samego siebie, ćwiczeń dotyczących zwyczajów i form grzecznościowych w grupie, ćwiczeń związanych z pracami domowymi,
2. materiał sensoryczny służący wszechstronnemu kształceniu zmysłów oraz pobudzania aktywności umysłowej,
3. materiał „akademicki” służący nauce języka, matematyki i innych dziedzin wiedzy,
4. materiały artystyczne związane z ekspresją dziecka,
5. materiał do wychowania dla wszechświata oraz życia religijnego.
Otoczenie, w którym przebywa dziecko musi cechować się prostotą. Powinno być dopasowane do rozmiarów jego ciała, odpowiadać różnorodnym przejawom jego aktywności. Powinno gwarantować dużo propozycji do zajęć, uwzględniać potrzebę ruchu oraz by przez samo dziecko zostało przyjęte jako uporządkowana całość, w której ono mogłoby poczuć się dobrze i bezpiecznie.
Środowisko dziecka powinno być przygotowane przez mądrego i wrażliwego nauczyciela, który także jest jego częścią. Zadaniem nauczyciela jest wspomaganie samodzielnych wysiłków dziecka.
Dobry nauczyciel to:
- „Pomocnik dziecka” w jego uczeniu się – powinien wspierać je, współdziałać z nim, a nie urabiać według własnego wzoru. Nauczyciel w klasach Montessori nie uczy, ale podąża za dzieckiem.
- Obserwator – wnikliwie i systematycznie obserwuje dziecko i jego działanie tak, by niczego nie przeoczyć, zwłaszcza pojawienia się okresu krytycznego, by dostrzec, które dziecko potrzebuje wsparcia i pomocy, trzymając się zasady „pomóż mi to zrobić samemu”.
- Akceptujący dziecko jakim jest – nie zmuszać i obligować dzieci, korygować i oceniać działania, ale akceptować je. Powinien stać na straży aktywności dziecka.
- Pośrednik między materiałem dydaktycznym a dzieckiem.
Największym osiągnięciem nauczyciela w klasach Montessori jest sytuacja, kiedy dzieci pracują samodzielnie i nie potrzebują jego pomocy i obecności.
Oddziały pracujące według systemu M. Montessori obejmują dzieci o zróżnicowanym wieku:
I poziom – przedszkole – od 3 do 6 lat.
II poziom – szkoła podstawowa – od 6 do 9 lat.
III poziom – szkoła podstawowa – od 9 do 12 lat.
Taki dobór dzieci do klas ułatwia indywidualizację procesu nauczania, wzmaga motywację do uczenia się zwłaszcza u dzieci młodszych, podnosi efektywność uczenia się i sprzyja szybszemu uspołecznianiu się dzieci.
Edukacja ma charakter zindywidualizowany, każde dziecko pracuje samodzielnie z wybranym przez siebie materiałem dydaktycznym, zgodnie z własnymi zainteresowaniami, tak długo jak tego pragnie. Podjęte zadania wykonuje we własnym tempie, zgodnie z własnymi możliwościami.
Rola nauczyciela polega na organizowaniu środowiska, stymulowaniu aktywności i podtrzymywania wewnętrznej motywacji do samodzielnego zdobywania przez dziecko wiadomości i umiejętności, ukazywaniu sposobów wykorzystywania materiałów poprzez udzielanie tzw. lekcji indywidualnych oraz w wyjątkowych sytuacjach grupowych i zbiorowych. „Lekcja” odbywa się w serdecznej atmosferze, jest bardzo precyzyjna, skąpa w słowa, poświęcona jednemu problemowi. Po udzieleniu „lekcji” nauczyciel pozostawia dziecko z materiałem dydaktycznym i dyskretnie obserwuje jego pracę. Gdy popełnia ono błędy, nie krytykuje, nie podaje instrukcji wyjaśniających, ale po pewnym czasie wraca z dzieckiem do tego materiału.
W klasach Montessori nie wystawia się dzieciom ocen wyrażonych stopniem. Ocena ma charakter opisowy. Nie ma promocji po roku pobytu dziecka w oddziale. Zgodnie z założeniem dziecko przez trzy lata odbywa edukację na każdym z poziomów. Po trzech latach przechodzi na poziom wyższy. Możliwe jest jednak wcześniejsze lub późniejsze przechodzenie na poziom wyższy, zależnie od uzdolnień i postępów dziecka. Pracę z dzieckiem prowadzi jeden nauczyciel, który jest niekiedy wspomagany przez zatrudnionych w niepełnym wymiarze godzin nauczycieli specjalistów oraz przez rodziców. Tygodniowy czas pracy wynosi około 25 godzin z dwoma przerwami w ciągu dnia, pierwsza – zjedzenie śniadania, druga półgodzinna – pobyt na dworze. Szkoły Montessori są dla wszystkich dzieci.
WYCHOWANIE RELIGIJNE
Dziecko uczy się religii poprzez odpowiednio przygotowane otoczenie, materiał dydaktyczny, własne działanie. Miejscem, w którym odbywa się wychowanie religijne jest odpowiednio do tego przygotowane pomieszczenie, nazywane Atrium – przedsionek kościoła. Znajduje się tam stół przykryty białym obrusem, na którym jest krzyż, świeca oraz półka z pismem świętym, album o tematyce religijnej, figurki, obrazy święte.
1. Lekcja ciszy – Tajemnica muszelki.
Cel:
- rozwijanie wyobraźni na podstawie doznań słuchowych i dotykowych,
- ćwiczenia w umiejętności kojarzenia.
Materiał dydaktyczny: miska ceramiczna, muszla, ściereczka.
Przebieg:
a. W misce ceramicznej znajduje się muszelka. Miskę przykrywamy ściereczką. Każde dziecko kolejno porusza miską i słucha postukiwania, znajdującej się tam muszelki. Bez zaglądania do miski, odgadujemy co to.
b. Zaglądamy pod serwetkę – kolejno nie zdradzając.
c. Wymieniamy wszystkie przedmioty związane z muszlą.
d. Zdejmujemy serwetkę, bierzemy do ręki muszelkę, przykładamy do ucha i słuchamy szumu – kolejno każde dziecko.
e. Kojarzymy kształt muszli.
2. Pachnąca kuchnia:
- uwrażliwianie zmysłu węchu,
- rozwijanie myślenia poprzez tworzenie skojarzeń na podstawie doznać węchowych,
- uświadomienie dzieciom bogactwa i różnorodności zapachów w otaczającym świecie.
Materiały dydaktyczne: flakoniki z watą nasączoną zapachem, przyprawy kuchenne w flakonikach.
Każde dziecko dostaje flakonik z innym zapachem.
a. Wąchanie zapachu – wszyscy równocześnie.
b. Wymiana flakonika z sąsiadem – wąchanie.
c. Opisywanie zapachów jakie poczuły dzieci.
d. Dobieranie do pary – ten sam zapach.
3. Zapach przyrody.
Cele:
- rozwijanie wrażliwości węchowej,
- zwrócenie uwagi na zapachy przyrody.
a. W czasie spaceru do lasu, intensywnie wąchamy krzewy, drzewa, kwiaty. Przynosimy do sali niektóre z tych roślin.
b. W sali wąchamy z zamkniętymi oczami. Rozmowa o uczuciach zapachowych.
4. Od zapachu do smaku.
- doświadczenie różnorodności smaków i zapachów owoców,
- rozwijanie wrażliwości węchowej i smakowej.
Materiały dydaktyczne: talerz z owocami, serwetka, nóż.
a. Rozdanie dzieciom owoców – każde dziecko jeden owoc – wąchamy.
b. Przecinamy owoc na pół – wąchamy z zamkniętymi oczami. Nie otwierając oczu podajemy z ręki do ręki w kole przecięte owoce, gdy powąchamy wszystkie dzielimy się wrażeniami. Zajęcie kończy się smakowaniem owoców.
OPRACOWAŁA:
BIBLIOGRAFIA:
J. Badura-Strzelczyk – Szkoła Marii Montessori. Historia i współczesność.
Łukaniuk-Quintanika – Wychowanie w przedszkolu nr 4, 1994.
M. Miksza – Zrozumieć Montessori.
R. Steinera, M. Szuksta, M. Mendel – Współczesne tendencje w nauczaniu
inspirowane metodami Marii Montessori i C. Freineta.
6
basiagowska