mgr Joanna Obcarska

           dyrektor

Miejskiego Przedszkola nr 38

      w Katowicach

Wykorzystanie metody Marii Montessori w edukacji przedszkolnej

       Celem artykułu jest przybliżenie zainteresowanym zasłużonego pedagoga, nieprzeciętnej kobiety, która dzięki swojej osobowości i twórczym poszukiwaniom wypracowała własną metodę opartą na licznych pomocach, których pierwowzory można odnaleźć wśród „darów“ Fröbla (znane cylindry), czy pomocy Itarda  i Seguina.

     Maria Montessori urodziła się  31 sierpnia 1870 r. w małej miejscowości Chiarawalle we Włoszech. Kiedy ukończyła wyższą szkołę techniczną zaskoczyła rodziców ekstrawaganckim na owe czasy  pomysłem i zaczęła studiować  medycynę. Mimo oficjalnej zgody na ten typ studiów, była  dyskryminowana. Była pierwszą we Włoszech kobietą – lekarzem, której poświęcono bardzo dużo uwagi. Informowały       o niej wszystkie wychodzące wówczas w kraju czasopisma.

Prowadziła samodzielnie studia psychiatryczne dzieł francuzkich psychiatrów:       Jeana- Marca Gasparda Itarda  oraz jego ucznia Eduarda Seguina. Ich pomoce wykorzystywała w swojej praktyce z dziećmi upośledzonymi, otwierając drogę pedagogice specjalnej we Włoszech. Ponieważ stosowanie tych pomocy dydaktycznych przynosiło wymierne efekty (dzieci upośledzone osiągały wyniki czasem lepsze od tzw. dzieci normalnych) postanowiła rozbudować je realizując własne pomysły.

     Interesowała ją nie tylko medycyna, ale i psychologia, antropologia, czy pedagogika. Swoją wiedzę Maria Montessori pogłębiała nie tylko w toku licznych prac ale                 i   w podróży po całym świecie, gdzie mogła obserwować pracę z dziećmi.

    W 1900 roku otworzyła w Rzymie Instytut Medyczno- Pedagogiczny  Kształcenia, Nauki Opieki i Wychowania Dzieci Umysłowo Upośledzonych. I tym dzieciom poświęciła swój czas. Okres ten później tak scharakteryzowała:

„Bardziej zajęta niż nauczycielka ludowa, pozbawiona wakacji uczyłam dzieci od        8 rano do 7 wieczór. Te dwa lata praktyki są pierwszym i właściwym tytułem do pedagogiki.“ (M. Montessori, 1913: 27).

    Nie opuszczała jej jednak myśl, by wykorzystać metodę pracy pedagogiczno- wychowawczej  dla dzieci o normalnym rozwoju umysłowym. I tak powstały pierwsze placówki na wzór świetlicy – przedszkola dla dzieci pozostających bez opieki                w dzielnicy zamieszkałej przez rodziny robotnicze, które Maria Montessori nazwała Case dei Bambini- Domy Dziecięce. Pierwsze przedszkole pod tą nazwą zostało otwarte       w 1907 roku. Maria Montessori spędzała tam każdą wolną od pracy na Uniwersytecie Rzymskim i praktyki lekarskiej chwilę. Powoli wyposażała też placówki                       w samodzielnie zaprojektowane meble dostosowane do potrzeb dzieci (uruchamiając swoje znajomości i powiązania wśród dam z towarzystwa, które zbierały pieniądze),     w pomoce własnego pomysłu, Itarda i Seguina oraz  w  przyrządy stosowane                w psychologii eksperymentalnej.

      Ciągła obserwacja dzieci i doświadczenia praktyczne stały się podstawą  do opracowania metody wychowania i nauczania małych dzieci. Idea Montessori daje początki nowym nurtom pedagogicznym. W roku 1929 powstaje Associatio Montessori Internationale (Międzynarodowe Stowarzyszenie Montessori), które staje się centralną organizacją światową koordynującą działalność placówek i towarzystw montessoriańskich do dziś.

    Za wybitne osiągnięcia pedagogiczne i przesłanie humanistyczne zawarte w ideach swojej metody wychowawczej Maria Montessori została wyróżniona najwyższymi odznaczeniami przyznawanymi przez rządy i uniwersytety wielu krajów: (tytuł Honoris Causa, na uniwersytecie w Sorbonie otrzymała Krzyż Legii Honorowej, była nominowana do Pokojowej Nagrody Nobla).

      Maria Montessori zmarła 6 maja w 1952 roku w Noordwijk w Holandii. Ostatni jej dom przy Könignweg w Amsterdamie jest siedzibą AMI  i miejscem pamięci narodowej. (G. Badura-Strzelczyk, 1998: 7-20).

Podstawy teoretyczno – filozoficzne systemu montessoriańskiego.

      Podstawę rozważań teoretycznych i działalności praktycznej Marii Montessori stanowi dziecko i jego rozwój.

Człowiek  powinien być wrażliwy na otaczający świat, musi cechować go troska            o przyrodę ożywioną  i nieożywioną, troska o siebie i o innych ludzi                                                                 na ziemi.   Idea budowy pokoju na świecie, oparta na miłości jako podstawowej energii prowadzącej do rozwoju człowieka i świata, powinna być wiodąca.

      Dziecko traktowane jest w koncepcji Marii Montessori podmiotowo, jako istota dążąca poprzez aktywność i samodzielne działania do uzyskania niezależności od dorosłych. Tak, jak w sensie biologicznym „nikt nie może rosnąć za dziecko“, tak od strony psychologicznej, duchowej, nikt w tym nie może wyręczyć dziecka.       Człowiek-Dziecko jest niezastąpionym przez nikogo budowniczym własnej osobowości.                                                                                                                                                   Mówiąc inaczej: dziecko to, zdaniem   Marii Montessori, nie tylko etap, przez który należy przejść na drodze do dorosłości, ale okres niezmiernie ważny dla rozwoju jednostki. Czas, w którym zachodzą wszystkie procesy twórcze nadające kształt osobowości. W okresie tym, odmiennie niż w  dorosłości, następuje stały wzrost            i postęp w sferze ciała  i ducha, które są nierozerwalnie ze sobą złączone. Siłą sprawczą tego rozwoju jest wewnętrzna energia. To ona sprawia, że dzieci są niestrudzone w swej aktywności. Nie tylko nie boją się wysiłku, ale stale go poszukują i wytrwale realizują podjęte działania. Wychowanie, zdaniem Marii Montessori powinno być związane         z potrzebą spontanicznej    i wszechstronnej aktywności dziecka.

      Dziecko z natury jest dobre. Dobro i piękno moralne ukazują się w trakcie jego życia przy wykryciu i wsparciu rozwoju tych wartości przez dorosłych. Miłość jest główną siłą wydobywającą  dobro i piękno w człowieku.

      Rozwój dziecka dokonuje się według indywidualnego „planu rozwoju“, który jest charakterystyczny dla każdego człowieka. Zawarty jest on w tak zwanym „psychicznym zarodku“, stąd nie można  według tej koncepcji tworzyć z góry utrwalonego systemu wychowawczo-dydaktycznego dla dziecka, nie licząc się z jego indywidualnym rozwojem. Pomoc wychowawcza musi być do niego dostosowana w myśl tezy „ daj mi czas“, w której wyrażony jest szacunek dla praw rozwojowych.  (J.Jordan, 1998: 18, 19).

      W pierwszym okresie życia (0 – 3 rok życia) charakterystyczną formą psychiczną rozwoju dziecka jest „absorbująca psychika“.W tym okresie dziecko całym sobą wchłania bodźce z otoczenia. Uczenie przebiega bez udziału świadomości. Maria Montessori porównywała ten sposób odbioru świata i uczenia się do gąbki, która wchłania całą wodę, lub do kliszy fotograficznej, rejestrującej mniej lub bardziej ważne elementy krajobrazu.

      Z tej koncepcji wczesnego dzieciństwa wynika ogromna troska rodziców                  i opiekunów o zapewnienie jak najkorzystniejszego środowiska społeczno- wychowawczego.

     Maria Montessori stwierdziła, że rozwój dziecka dokonuje się przez różne stopnie, wspólne wszystkim ludziom. Niemniej ich wystąpienie ma indywidualny charakter         i nasilenie. Występowanie tak zwanych „wrażliwych faz“ zawarte jest                            w indywidualnym planie rozwoju i nie można ich sztucznie wywoływać. Dziecko wykazuje wówczas podwyższoną gotowość do przyjęcia impulsów z otoczenia, co równoznaczne jest z dużymi możliwościami wyuczenia się określonej umiejętności, sprawności, czy nabycia wiedzy o świecie. Maria Montessori wyróżniła wiele takich wrażliwych faz, np: w okresie od  0 do 3 roku życia są wrażliwe fazy na mówienie, chodzenie. W przedziale od 3 do 6 roku życia występuje wrażliwa faza na ruch, porządek, doświadczenia zmysłowe, na zainteresowanie językiem, matematyką, otaczającym światem, pierwszymi kontaktami społecznymi. I rzeczywiście są  takie okresy, w których dziecko bardzo intensywnie dąży do danej aktywności, często ją powtarzając, co sprawia mu ogromną radość (np: zabawy z wodą, piaskiem, manipulowanie przedmiotami itp.)

      Gdy we wrażliwej fazie  dojdzie do długotrwałej, pogłębionej koncentracji na danej czynności, mówimy o zjawisku „polaryzacji uwagi”. Możliwości edukacyjne dziecka są wtedy największe. Uczy się ono chętnie, szybko i bez wysiłku. „Polaryzacja uwagi” jest podstawowym bodźcem do duchowego rozwoju dziecka. Jest „kluczem pedagogiki”, gdyż, zdaniem Marii Montesori następstwem tego zjawiska jest                  „normalizacja”, czyli stan wewnątrzpsychicznej równowagi i harmonii. Dziecko jest wówczas spokojne, opanowane, wrażliwe na ład i dyscyplinę wewnętrzną, otwarte na potrzeby innych, potrafiące samodzielnie działać. „ Znormalizowane” dziecko ma możliwości rozwoju, ma poczucie własnej wartości, staje się odpowiedzialne za siebie    i za innych, coraz bardziej uniezależnia się od zewnętrznych wpływów. Normalizacja jest głównym celem rozwoju i wychowania. (M. Mikszta, 1997: 18,19).

Warunki prawidłowego rozwoju dziecka w przedszkolu.

    Podstawowym warunkiem tego rozwoju jest, według koncepcji Marii Montessori, uwzględnienie w procesie wychowania właściwości psychicznych dziecka oraz umieszczenie go w odpowiednio zorganizowanym środowisku. Środowisko to, zarówno społeczne, jak i materialne z jednej strony odpowiada rozwijającym się potrzebom dziecka, z drugiej zaś, pozwala mu korzystać z niego swobodnie i bez przeszkód. Maria Montessori wierzyła, że dziecko przebywając w środowisku dostosowanym do jego specyficznych potrzeb w różnym wieku, rozwija się na zasadzie samomotywacji. Osobą odpowiedzialną za przygotowanie otoczenia jest:  Nauczyciel.

    Zadaniem nauczyciela jest również wspomaganie samodzielnych wysiłków  dziecka, które ono podejmuje. Wykonując to zadanie nauczyciel powinien opierać swoje działanie pedagogiczne na prawach rozwoju, wspierać je, współdziałać z nim, a nie urabiać go według własnego poglądu. Nauczyciel w klasach Montessori nie uczy, ale podąża za dzieckiem. Może on właściwie spełnić swoją rolę, tylko wtedy, gdy będzie wnikliwie i systematycznie obserwować podopiecznego i jego działanie, by niczego nie przeoczyć, zwłaszcza pojawienia się okresu krytycznego, by dostrzec, które dziecko potrzebuje wsparcia i pomocy. Zadaniem nauczyciela jest również  wzbudzanie atmosfery pracy, poprzez stałe oferowanie różnorodnych tematów i sposobów działania, w tym ukazywanie możliwie jak najbardziej atrakcyjnie sposobów korzystania               z materiału dydaktycznego.  Nauczyciel Montessori nie zmusza dzieci, nie koryguje       i nie ocenia ich działań ale akceptuje je. Nauczyciel Montessori ma obowiązek materialnego porządku. Precyzyjnie pielęgnuje otoczenie, jest „ aktywny” kiedy zaznajamia dziecko z otoczeniem, jest „ pasywny” kiedy to zaznajomienie nastąpiło. Śpieszy z pomocą tam, gdzie jest potrzebny, słucha i odpowiada, kiedy jest do tego zapraszany. Respektuje pracujące dziecko bez przerywania mu, akceptuje dziecko, które popełniło błąd, bez poprawiania go. Stoi na straży prywatności dziecka, jest cierpliwy, opanowany, wyciszony i taktowny, ale jednocześnie konsekwentny w wymaganiach.

(C. Fisgus, G. Kraft, Hilf mir, es selbst zu tun! Montessoripädagogik in der Regelschule, s. 14).  Nauczyciel jest także zobowiązany przygotować odpowiednie dla dziecka otoczenie.

    Podstawowe komponenty właściwie przygotowanego otoczenia to: wolność, porządek, kontakt z rzeczywistością i naturą, piękno, oraz materiały dydaktyczne.

      Dziecko, zdaniem Marii Montessori, może się prawidłowo rozwijać tylko                w atmosferze wolności  i swobody. Dzięki wolności i swobodzie w działaniu dziecko może zredukować swoją zależność od dorosłych oraz rozwinąć własną autonomię.

Najlepszą pomocą jaką można mu zaoferować jest swoboda. Zasada ta odnosi się do wyboru przedmiotu, miejsca, czasu i formy pracy. Samodzielny wybór umożliwia planowanie czynności, wykonywanie pracy na własną odpowiedzialność, przemyślenie swoich czynności, zastanowienie się nad ich konsekwencjami dla siebie i innych, sprawdzenie siebie, odkrycie swoich umiejętności i słabości, przeżywanie sukcesu         i rozczarowania. Dzięki temu rozwija się u dziecka samodzielność. Granicą swobody powinien być interes zbiorowy. Ze względu na zasadę swobody w przedszkolach Montessori nie ma miejsca na konkurencję i współzawodnictwo, ponieważ one ograniczają wolność. Nie stosuje się również oceniania osiągnięć, nagród i kar.

      Ważną cechą otoczenia, zdaniem Marii Montessori jest porządek. Wszystko w klasie Montessori ma stałe miejsce. Dzieci przechodzą okres szczególnej wrażliwości na porządek  i lubią ład, który znajdują wokół siebie. Zapobiega on stratom energii         i rozpraszaniu uwagi pracującego. Porządek ukryty jest w każdym materiale dydaktycznym. Odnajdując go dziecko odkrywa sposób wykonania zadania.

      Sala przedszkolna jest wyposażona w ten sposób, że umożliwia poznanie                   i opanowanie rzeczywistości. Znajdują się w niej autentyczne umywalki, lodówki, kuchenki, naczynia, do sprzątania, narzędzia do pracy w ogrodzie i t p. Wszystkie przedmioty są w jednym egzemplarzu. Dzięki temu dzieci uczą się cierpliwości, czekania i szacunku do pracy innych.

      W wyposażeniu sal przedszkoli Montessori znajdują się małe sofy, lekkie                w przenoszeniu z miejsca na miejsce. Krzesła są wykonane z lekkiego drewna, wysokością dostosowane do wzrostu dzieci. Wyposażenie stanowią również  drewniane oraz trzcinowe foteliki  i stoliki dla jednego dziecka. Stoliki przykryte są wyszywanymi obrusami płóciennymi, na których umieszcza się wazony z kwiatami. W sali znajdują się także klatki z ptakami lub akwaria. Wzdłuż ścian, na wysokości dostępnej dzieciom, umieszcza się tablice i skrzynki z kredkami i ścierkami do wycierania. Nad tablicami umieszcza  się obrazy przedstawiające sceny rodzinne, obyczajowe, a także obrazy religijne. Ogromną wagę przywiązywała Maria Montessori do obcowania z naturą. Przedszkole i jego otoczenie ożywiają więc rośliny. Dzieci zajmują się kącikami żywej przyrody i prowadzą uprawy w ogrodach..

      Sale wyposażone są  także w przyrządy i urządzenia, które umożliwiają rozwijanie postawy badawczej wobec przyrody. Bliski z nią kontakt zapewniają spacery                  i wycieczki.

      Warunkiem koniecznym do spełnienia jest zachowanie piękna w otoczeniu, które opiera się na prostocie i  doskonałej jakości.

  Bardzo ważnym składnikiem otoczenia jest materiał dydaktyczny, który ma być wprowadzony w odpowiednim czasie, w okresie szczególnej wrażliwości na określony rodzaj bodźców.

Materiał dydaktyczny jest skonstruowany z zastosowaniem określonych zasad, którymi są:

·         stopniowanie trudności,

·         przechodzenie od materiału konkretnego do bardziej abstrakcyjnego,

·         budzenie ciekawości dziecka,

·         wyzwalanie różnych form aktywności,

·         kontrola błędów, która umożliwia samodzielne poszukiwanie rozwiązań i czerpanie radości z sukcesu.

      Wśród materiału dydaktycznego wyróżnia się:

·         materiał do ćwiczeń dnia codziennego

·         pomoce do kształcenia zmysłów

·         pomoce do matematyki

·         pomoce do nauki języka

·         pomoce do wychowania dla kultury życia

·         pomoce dla wychowania religijnego. (M. Domżalska, A. Pniewska, 1998: 8)

     Przedszkola pracujące według zasad pedagogiki Montessori od 90 lat  istnieją           w większości krajów i na każdym kontynencie np. w Stanach Zjedoczonych,  Kanadzie czy  Szwecji.  W Wielkiej Brytanii działa ruch propagujący wspomaganie wczesnego rozwoju dziecka zgodnie z zasadami doktor Montessori. W Nowej Zelandii 82%          3- i 4-latków jest objętych programami wczesnej edukacji. W państwach europejskich podobnie wysoki odsetek małych dzieci uczestniczy w zajęciach ośrodków przedszkolnych. Idea Montessori znalazła także kontynuatorów w Polsce, gdzie tą metodą pracuje już kilkanaście przedszkoli.

      W pracy dyplomowej. (Wykorzystanie metody Marii Montessori w edukacji przedszkolnej, Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna Imienia Augusta Hlonda      w Mysłowicach, Mysłowice 2002) napisanej pod kierunkiem dr Gabrieli Paprotnej przedstawiam  zasady funkcjonowania oraz główne założenia w pracy przedszkoli, jakimi są: Prywatne Przedszkole Montessori w Warszawie, Przedszkole Integracyjne Montessori w Krakowie i Miejskie Przedszkole nr 8 w Jarosławiu.

      Praca moja zawiera także projekt zastosowania elementów metody w pracy Miejskiego Przedszkola nr 38 w Katowicach, gdzie po przeprowadzeniu charakterystyki placówki, analizy potrzeb dzieci tam uczęszczających proponuję proste i nietradycyjne  formy pracy z rodzicami, charakter pracy w przygotowanym otoczeniu, pomoce rozwojowe, projekt organizacji dnia pracy przedszkola oraz kilka propozycji scenariuszy zajęć w przedszkolu z wykorzystaniem pomocy dydaktycznych Marii Montessori.

      Jestem zwolenniczką systemu tworzonego przez  Marię Montessori i uważam,        że pedagogika ta zasługuje na  rozgłos i rozpowszechnianie w wielu krajach na całym świecie, dlatego że:  daje możliwość pełnego rozwoju zarówno psychiki dziecka jak       i jego intelektu poprzez samodzielne poszukiwanie, dążenie do celu. Bardzo wymowne jest hasło tej włoskiej pisarki: „Pomóż mi, a zrobię to sam”. Dziecko potrafi samo dojść do wniosków, poszukiwać najlepszych rozwiązań ale czasem potrzebna jest mu pomoc, która nie polega na  podawaniu przez nauczyciela gotowych rozwiązań – to zniechęca dzieci do twórczego myślenia, a na umiejętnym kierowaniu rozumowaniem dzieci, motywowaniu do pracy, wzmacnianiu. Uważam, że tego właśnie brakuje w polskich szkołach i przedszkolach i tego powinnyśmy się nauczyć.

      Moim zdaniem system dydaktyczny poroponowany przez Marię Montessori  jest na tyle atrakcyjny, bo jest funkcjonalny i skuteczny mający głęboki wymiar humanistyczny, że z powodzeniem może być wykorzystany w każdym przedszkolu.

      „We współczesnym świecie tak rozdartym moralnie, może droga MIŁOŚCI I POKOJU, jaką zaproponowała nam Maria Montessori byłaby tą jedyną drogą, którą musi pójść udręczona ludzkość, jeśli chce odnaleźć upragniony ratunek i osiągnąć pełnię człowieczeństwa?” (M. Mikszta, 1997: 92)

Bibliografia  

1.      Strzelczyk G.: Pomóż mi zrobić to samemu: jak wykorzystać idee

                            Marii  Montessori we współczesności. Kraków,1998,

                           Wydawnictwo Impuls

2.      Domżalska M. Pniewska A.: Pedagogika Marii Montessori w pracy

                                                  Przedszkola. Płock 1998. Wydawnictwo

                                                  Wojewódzkiego Ośrodka   

                                                  Metodycznego.

3.      Florek A.: Pomóż mi, abym zrobił to sam. Pedagogika Montessori

                     w przedszkolu. „Edukacja i Dialog” 1993, nr 5.

4.      Guz S.: Edukacja w systemie Marii Montessori. „Wychowanie

                  w Przedszkolu”1994, nr 4.

5.      Jordan J.: Pomóż mi zrobić to samodzielnie, czyli podstawy     

                    funkcjonowania Przedszkola Montessori. „Edukacja w  

                   Przedszkolu”,1998,Rabe

  11.  Kowalik-Olubińska M.: Praca według założeń Marii Montessori.

                                                     „Wychowanie w Przedszkolu” 1997, nr 6.

12.      Łatacz E.: Recepcja teorii pedagogicznej Marii Montessori w Polsce.

                        Łódź 1996, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

13.       Mikszta M.: Zrozumieć  Montessori. Kraków 1997, Impuls.

14.       Montessori M.: Domy Dziecięce. Metoda pedagogiki naukowej    stosowana w wychowaniu najmłodszych dzieci.  Warszawa, 1913.

  15.  Internet:  www.montessiri.pl/toddlers/bulletin/2000_09/art._1.html)                                                                                 

16. Internet:   http://www.montessori.jarosław.pl

17. Internet:   http://www.montessori.com.pl

18. Internet://montessori.pl/pedagogy/index.html

...