Ballada polska oÂwiecenie - romantyzm.doc

BALLADA POLSKA. Oprac. Czesław Zgorzelski i Ireneusz Opacki. Wrocław 1962. BN

Nazwa i pochodzenie

„Ballada” pochodzi od południowowłoskiego słowa „ballare” , tańczyć; oznaczała pierwotnie pieśń taneczną. Było to podstawą do wnioskowania o ludowości ballady, jak też o pierwotnym związku z pieśnią i tańcem. W średniowieczu balladą nazywano pewien rodzaj pieśni lirycznej, chóralno – tanecznej, o charakterze ludowym. Z Prowansji przeszła ballada do Włoch, zatracając stopniową swą funkcję ludowej pieśni i poddając się pewnym konkretnym rygorom ukształtowania literackiego. Podobnie we Francji, w XIV –XV w. zachodzi przekształcenie dawnej pieśni tanecznej w utwór liryczny.

Znaczenia ballady

1.      Wiersz liryczny o ustalonym układzie stroficznym – utrzymuje się jedynie jako termin historyczny.

2.      XIV – XVII w. angielskie i szkockie pieśni ludowe -> pieśni epickie, które prócz refrenu, nie miały żadnych schematów ani w budowie stroficznej, ani w układzie poszczególnych cząstek kompozycyjnych.

Ballady przekazywane były początkowo przez tradycje ludową drogą ustną.

Czas, chronologia

      - późne średniowiecze,

      - XII – ballada duńska,

      - XIII – ballada rosyjska,

      - XIV – ballada hiszpańska, szkocka, angielska

Ludowe pochodzenie ballad nie budziło sporów. Natomiast kłócono się o to, kto był twórcą najdawniejszych ballad.

▪ Angielscy wydawcy: Percy, Walter Scott wyrażali przypuszczenie, że byli niemi zawodowi śpiewacy, minstrelowie, dopiero za ich pośrednictwem ballady wchodziły w powszechne użycie, zdobywając sobie miejsce w repertuarze pieśni ludowych.

▪ Pisarze niemieccy: A. W. Schlegel, bracia Grimmowie- ballady – owoc kolektywnej twórczości ludowej.

▪ Pound XX w. – ballada w początkowym etapie należała do zjawisk poezji „literackiej”, nieludowej, a twórcami jej byli poeci pochodzący z wyższych warstw społecznych, dopiero później twórczość balladowa przejmowana była przez szerokie kręgi ludowe.

▪ W. Schmidt – źródło ballad: pieśni bohaterskie, poematy dworskie, podania ludowe i bajki.

Teoria ballady

Źródła czynników kształtujących balladę:

1.      Wyznaczniki tradycji,  spadek wszystkiego, co niosła ze sobą świadomość pochodzenia jej z tanecznej pieśni ludowej.

2.      charakter „troistości” rodzajowej ballady, jej skłonności do ograniczonego zespolenia elementów liryki, epiki i dramatu w ramach jednej strukturalnie wypowiedzi.

Ludowość pochodzenia

Sfera stylizacji balladowego narratora. Ballada ciąży ku pozycjom twórczości prymitywnej, nie poddanej regułom, świadomość „obniżonej” pozycji.

Ballada

- nowość widzenia

- odmienność oświetleń

- oryginalność powiązań

- eksperymentatorstwo w ujęciu

- powaga wiary w decydującą moc tajemnych, niewidzialnych potęg świata nadprzyrodzonego,

- jaskrawe, sensacyjne, zakrojone wątki fabularne

- szkicowy sposób przedstawienia postaci.

Koncepcja typowego narratora ballady – reprezentant ludowego widzenia. Proste patrzenie, zwykłe, przeciętne reakcje. Stylizacja opowiadania na relację, która powinna zdradzać „gminną” postawę narratora.

Rytmizacja gatunku, układ rytmiczny, wersetowy.

J. Kleiner, Słownik rodzajów literackich,

Ballada jest to krótki wierszowany utwór epicki na temat niezwykłego zdarzenia, o zabarwieniu lirycznym i o tendencji do dramatycznego dialogowego ujęcia.

Przejawy tendencji gatunkowych ballady

- „troistość” rodzajowa ballady

●   ograniczenie materiału fabularnego, zredukowanie relacji do spraw jedynie    koniecznych dla czytelnika,

●    brak dygresji,

●    jednowierzchołkowość akcji,

●    fragmentaryczność,

●    brak szczegółowego przedstawienia postaci,

·         ciążenie narracji ku efektom finału, rozwiązanie wszystkich zawikłanych spraw w końcowym rozbłysku niespodzianki fabularnej, puenty refleksyjnej, czy intensywnej sugestii niedomówień lirycznych,

·         metoda luk fabularnych, przemilczeń, tajemniczość, półmrok, niepewność -> oszczędność, prostota wysłowienia,

·         Sprzeczności w tendencjach stylizacyjnych ballady :z jednej strony mamy „ozdobność” narracji, metaforyczna wymowa obrazków, a z drugiej skróty w fabularnym rozwijaniu następujących po sobie epizodów, niepełne i fragmentaryczne zarysowanie najważniejszych wydarzeń-> wynik ścierania się dążeń „troistego” współgrania epiki, liryki i dramatu,

·         Sprzeczności wewnętrzne ballady jako czynnik zróżnicowania jej odmian: epicka klarowność zostaje zatarta liryczną metaforyką, mglistością nastroju; powiązania fabularno – chronologiczne zostają osłabione swobodnym wprowadzaniem elementów lirycznych, tendencje do udramatyzowania ballady, dążące ku katastrofie kłócą się z konstruowaniem ballady metodą zestawiania luźnych elementów fabularnych. W balladzie występuje jednoczesne realizowanie zadań, wynikających ze epickiej natury, z lirycznej wymowy oraz z dramatycznego oddziaływania swych strukturalnych założeń.

Pozycja narratora jako przykład różnorodności ballad.

Różne postawy narratora w balladzie:

- znika całkowicie (skłonności dramatyzujące )

- narrator przeżywający, wkraczający w atmosferę świata przedstawianego w utworze (Świteź Mickiewicza) ( czynniki liryzacyjne)

- gawędziarz, relacje o zdarzeniu minionym, wszechwiedza ( tendencje epickie )

- obiektywna, beznamiętna relacja.

Historia ballady w Polsce

·         Pieśni „ludowego” użytku; „śpiewy publiczne” ; E. Kucharski „dumy o charakterze nowelistycznym, opiewające głośną i wstrząsającą umysły” ( pochodzenie średniowieczne) ;

·         Ballady łączyły się z tańcem i przyśpiewami słuchaczy 1578. Stanisław Sarnicki „ śpiewane są elegie, które Rusini dumami zowią” wykonywano je głosem żałosnym.

Trudno określić środowisko powstania ballady. Kucharski wysuwa hipotezę, że układano je na dworach książąt, stamtąd drogą ustnego przekazu przedostawać się mogły do siedzib szlacheckich,  a potem poprzez izbę czeladną na wieś, między kmiotków.

Ballady to pieśni nie tylko ludowe, śpiewane również w obozach wojskowych, w marszu i przy ogniskach, w bawialniach dworków szlacheckich.

Zależnie od charakteru i przeznaczenia społecznego ballady były zróżnicowane gatunkowo:

- śpiewy na cześć poległych bohaterów,

- tematyka aktualna, sensacyjno – kryminalna,

- „śpiewanie” „pieszczenie” dla celów towarzyskich, motywy erotyczne.

Ballady - pieśni ludu wędrującego, przekazywane ustnie, modyfikowane, uzupełniane. Dopiero w pierwszej połowie XIX w. – wraz z romantyzmem- wkroczyła ballada między zjawiska poezji „pisanej” w postaci przeróbek usłyszanych z lud historii. Zanim jednak do tego doszło, już w końcu XVIII w. rodzi się nowa odmiana twórczości poetyckiej, która miała pewne cechy „powszechnego użytku”, jednocześnie o wyższych ambicjach literackich, mająca ambicje rozkrzewienia się wśród oficjalnych sfer poezji w pełni uznanej. Odmianą tą była duma przedromantyczna.

Narodziny dumy przedromantycznej.

·         Zmiany polityczne – utrata niepodległości wymagała przechowywania ducha narodowego, wierności tradycji. XVI/ XIX w. „Pieśni rolników polskich” Brodzińskiego, „Śpiewy historyczne” Niemcewicza.

·         Wydarzenia ogólnoeuropejskie – przygody wojenne czasów Napoleona dostarczały poetom tych lat wiele wątków rycersko-patriotycznych i romansowo-miłosnych.( Dumy odtwarzają przede wszystkim wzruszenia bohaterów przy czułym pożegnaniu z kochanką, niż wypadki wojenne).

·         Czynniki społeczne – coraz szersza demokratyzacja ówczesnej sfery czytelników – awans kulturalny mieszczaństwa.

·         Poszukiwanie wśród czytelników łatwiejszej, przystępniejszej, mniej wytrawnej i skostniałej (niż klasycystyczna) formy wypowiedzi literackiej.

- sensacyjna fabuła podniecająca ciekawość, groza prowadząca do ostro odczuwanych reakcji => moda nowej, obniżonej literacko twórczości.

● Duże grono wielbicieli wśród dam, które zalewały się słodkimi łzami rozrzewnienia przy lekturze romansów.

● Sentymentalizm – prąd przechodzący w owym czasie przez całą ówczesną kulturę -> nowe, emocjonalne odczucie rzeczywistości, nowa wzruszeniowa postawa człowieka wobec wszelkich spraw otoczenia i własnego życia psychicznego.

Wzorce tej postawy, rodzące ducha opozycji wobec klasycyzmu: „Noce” Younga, „Pieśni Osjana”, „Nowa Heloiza” J.J. Rousseau,.

Domena kierunków w literaturze przedromantycznej: romanse, nowy typ sielanki, nowa odmiana pieśni epicko – lirycznej, duma.

Duma- rezultat ustępstw klasycyzmu na rzecz gustów sentymentalnych, nowa odmiana niższych kręgów ówczesnej hierarchii literackiej w zakresie poezji epicko – lirycznej.

Duma – poprzedniczka ballady.

Zrodziła się jeszcze w XVIII w., głównie z eksperymentów Niemcewicza i Karpińskiego. Patronowały jej sentymentalne uroki rzekomego Osjana i patriotyczne dążenia do odtwarzania scen z przeszłości narodowej. Obie „dumy polskie” Niemcewicza, o Żółkiewskim i o Stefanie Potockim ogłoszone po raz pierwszy około 1790 r., oraz „Duma Lakierdy” Karpińskiego z 1782 r. stanowią najważniejsze  i najbardziej znamienne przykłady nobilitacji literackiej nowego gatunku poezji.

Odmiany dumy :

1.      Zwrot do historii ojczystej – „Duma Lakierdy” Karpińskiego” (1782)

2.      „Śpiewy historyczne” – „Duma o kniaziu Michale Glińskim „ (1803)

3.      Próba lirycznego odtworzenia przeżyć bohatera, wyraz liryczno – sentymentalny – kronika Bielskiego

4.      Nawiązujące do konkretnych ballad angielskich – za sprawą Niemcewicza.

XIX w. – szybkie rozkrzewianie się dumy – modne stają się romanse rodzimego i obcego pochodzenia. Bohaterowie posługiwali się prostą, ale rzewną piosenką, jaką ówcześnie prezentowała duma. Niekiedy służyły one bohaterom romansów jako jeden ze sposobów wyrażania własnego stanu duchowego, kiedy indziej były miłą rozrywką kawalera lub młodej damy, były też objawem konwencji panującej w świecie ideałów sentymentalnych.

Rozwój dumy

1.      Kontynuacja dum historycznym Niemcewicza ku epickim obrazkom – metoda kronikarska, dydaktyzm patriotyczny. „Duma o Wacławie Rzewuskim” Słowackiego, „Duma o Samuelu Koreckim” Falińskiego, „Ballady bohaterskie” Iłłakiewiczówny.

2.      Pozostaje w ramach poetyki sentymentalnej

a)      nastrój smutku, żałości i tęsknoty, sceny rozstania, samotne wyczekiwanie bohaterów do wspólnego grobu obojga zakochanych, wierność miłości

b)     pokrewieństwa z ówczesną „powieścią grozy”, wzruszenie czytelnika, wstrząsy przerażenia, niesamowitość zjawisk wykraczająca poza kategorie naturalnej poznawalności. Na scenie pojawiają się upiory, diabły, wiedźmy, duchy zmarłych. Motyw niewierności miłosnej, która prowadzi ku katastrofie jako naturalnej konsekwencji popełnionego przestępstwa. Wypowiedzi utrzymane w tonie sentymentalnych tkliwości i wzruszeń.

Duma- nawiązanie do sielanki i XVIII w. liryki sytuacyjnej.

Dzieje dumy związały się silnie z wzmagającymi się zainteresowaniami ludem i z dawną poezją ballad.

Proces przekształcania się dumy w balladę

Około 1818 r. powstaje nowy typ „dumy ludowej”, która początkowo przybiera postać sklejanki elementów ludowych z nawykami poezji sentymentalnej, tworząc typ utwory stojącego na granicy tkliwych wzruszeń i romantycznej ballady o elementach ludowo – fantastycznych.

Rok 1822 można uznać za nowy romantyczny etap dziejów ballady w Polsce. Szczytowym osiągnięciem staje się „Lubor” Zaleskiego, „Cyganka” Zana, „Ballady i romanse” Mickiewicza.

„Duma o Żółkiewskim”

Napisana była w 1786 r., ogłoszona wraz z „Dumą o Stefanie Potockim” około 1790 r. Obie dumy stanowią najwcześniejsze przykłady utworów tego rodzaju.

Rozpoczyna się jak w balladach od opisu sytuacji i określenia miejsca akcji. Sieniawski odważny i smutny, jedzie na koniu, na cecorskim błoniu, miejscu, gdzie zmarł Żółkiewski, podczas odwrotu spod bitwy pod Cecorą. Określony zostaje czas – maj. Akcja dzieje się w cichą noc, rozświetloną blaskiem srebrnego księżyca ( sentymentalne obrazowanie) . Sieniawski jedzie na koniu, duma i wdycha, nagle zauważa błyszczący w krzakach hełm, na którym był skrwawiony herb Żółkiewskiego. Sieniawski ujrzał krajobraz po bitwie, zdjął hełm, rzewnie zaczął wylewać łzy i rymy śpiewać o cecorskich polach i zasługach Żółkiewskiego.  Sieniawski wspomina wojnę w 1610 r., wkroczenie Żółkiewskiego do Moskwy i wzięcie do niewoli cara Wasyla Szujskiego oraz dwóch jego braci.. Sieniawski kończy pieśń przysięgą zmazania krwią nieprzyjaciół „I pól cecorkich trupem nie okryję”.

Stanisław Żółkiewski herbu Lubicz (ur. 1547 w Turynce pod Lwowem, zm. 7 października 1620 pod Mohylowem, kilka kilometrów od granicy na Dniestrze w Mołdawii podczas odwrotu spod bitwy pod Cecorą) – magnat, od 1618 hetman wielki koronny i kanclerz wielki koronny, hetman polny koronny od 1588 do 1618, wojewoda kijowski od 1608, kasztelan lwowski od 1590, sekretarz królewski od 1573, zwycięzca wielu kampanii przeciwko Rosji, Szwecji, Imperium Osmańskiemu i Tatarom, pisarz.

Sieniawski – zapewne Mikołaj Hieronim, wojewoda wołyński, za Sobieskiego hetman polny koronny, znany z wielu walk zwycięskich z Tatarami, zmarł w 1684 r.

DUMA O ŻÓŁKIEWSKIM

7

1
Za szumnym Dniestrem, na cecorskim błoniu,
Gdzie Żółkiewskiego spotkał los okrutny,
Jechał Sieniawski odważny i smutny,
W błyszczącej zbroi i na śnieżnym koniu.
 
2
Maj właśnie drzewa i kwiaty rozwijał,
Księżyc, w noc cichą świecąc roztoczony,
O srebrne skrzydła i hełm się odbijał,
Lecz rycerz wzdychał, żalem obciążony.
 
3
Niebieskie oczy serce mu zraniły
I swą srogością pokoju zbawiły;
Wzdychał, koń jego myślom się stosował,
Z zwieszoną głową zwolna postępował,
 
4
Tak dumał, alić po bladym promieniu
Błyszczącą widzi stal pomiędzy krzaki:
Był to hełm, na nim w zbyt drogim...