Goban-Klas Tomasz - Komunikowanie i media.pdf - Edukacja medialna(1) - ewelinaskwira88

Tomasz Goban-Klas

Komunikowanie i media

Cz³owiek, co stwierdzi³ ju¿ Arystoteles, jest istot¹ spo³eczn¹, wiêc, jak to wyrazi³

Staszic, “bez towarzystwa (spo³eczeñstwa) nawet pomyœleæ siê nie da”. Wspólne ¿ycie wymaga

przede wszystkim zdolnoœci wyra¿ania swych myœli i przekazywania ich pozosta³ym cz³onkom

spo³ecznoœci. Porozumiewanie siê z innymi ludŸmi jest podstawowym œrodkiem przekazywania

doœwiadczenia zbiorowego. W odró¿nieniu od zwierz¹t cz³owiek nabywa umiejêtnoœci

¿yciowych, nie tylko naœladuj¹c swych rodziców, ale przede wszystkim ich s³uchaj¹c. W

uzupe³nieniu dziedziczenia genetycznego ludzkie istoty wytworzy³y unikatowy mechanizm

dziedziczenia spo³ecznego. Dziêki niemu m³ode pokolenie korzysta z wiedzy wszystkich pokoleñ

wspó³czesnych i poprzednich Oprócz rodziców równie¿ pozostali ¿ywi i umarli cz³onkowie

spo³ecznoœci przekazuj¹ mu ujête w symbolicznej formie to, co przemyœleli, odczuwali, czynili.

W konsekwencji komunikowanie i wychowanie jest nieroz³¹czne – nie tylko dlatego, ¿e bez

komunikowania wychowanie jest niemo¿liwe, lecz tak¿e dlatego, ¿e im bardziej z³o¿ony i

wyspecjalizowany jest przedmiot wychowania, tym bardziej z³o¿one i wyspecjalizowane musi

byæ komunikowanie niezbêdne do jego zrozumienia.

Z kolei komunikowanie wymaga medium - naturalnego (biologicznego), jak gest czy

mowa, a niekiedy równie¿ sztucznego, jak pismo, druk, telefon, itd. Medium, w najogólniejszym

sensie, to instrument przenoszenia informacji w czasie lub przestrzeni. Mo¿e byæ tak prosty jak

zapis na kamieniu, albo tak skomplikowany jak system ³¹czy satelitarnych. W ka¿dym

przypadku, ich funkcja jest ta sama. Komunikator formu³uje przekaz i przekazuje go lub zapisuje

z pomoc¹ medium, a odbiorca w innym miejscu lub czasie rekonstruuje znaczenia tak aby

interpretowaæ przekaz. Zatem, komunikowanie medialne (zapoœredniczone) jest podobne

ka¿demu innemu ludzkiemu komunikowaniu. Jest to proces ³¹cz¹cy nadawców z odbiorcami

którzy podzielaj¹ pewnego rodxaju mówiony lub pisany jêzyk. W tym sensie, media (liczba

mnoga od medium) by³y w u¿yciu tak dawno, jak znana nam historia ludzkoœci. Jednak¿e, w

nowoczesnych czasach, nowo wynalezione media zmieni³y ogó³ ludzkich zdolnoœci podoboju

czasu i przestrzeni w tak wielkim stopniu, ¿e dokonuje siê nowoczesna “rewolucja

komunikacyjna”, równie g³êboka i istotna, jak ta która mia³a miejsce, gdy ludzkie istoty

opanowa³y umiejêtnoœæ mówienia.

Ppodstawowy proces który siê wydarza gdy ludzie komunikuj¹ siê z pomoc¹ mediów,

tak¿e masowych, to ludzkie komunikowanie oparte na jêzyku. Jêzyk zatem, i jego u¿ycie, jest

punktem startu dla zaczêcia analizy procesu komunikowania siê ludzi, a nastêpnie, jego

szczególnej formy, komunikowania masowego. Z tego powodu najpierw warto krótko rozwa¿yæ

jak odbywa siê komunikowanie bez mediów. To znaczy, co to s¹ podstawy komunikowania

twarz¹-w-twarz.

Proces ma szeœæ faz, które nastêpuj¹ w kolejnoœci:

1. Akt komunikowania rozpoczyna nadawca, który decyduje jaki przekazaæ komunikat (przekaz)

o okreœlonym zbiorze znaczeñ.

2. Nadawca koduje zamierzone znaczenia poprzez w³aœciwy dobór s³ów, gestów, itp. oraz ich

uk³adu (styl, gramatyka).

3. Komunikat jest nastêpnie wyemitowany - wypowiedziany lub pokazany, tak aby pokonaæ

przestrzeñ miêdzy nadawc¹ a odbiorc¹.

4. Odbiorca, czyli jednostka do której jest skierowany przekaz, zwraca uwagê i postrzega

komuniat jako zbiór o pewnym uk³adzie znaków.

5. Odbiorca nastêpnie odkodowuje komunkat konstruuj¹c w³asne interpretacje znaczeñ znaków.

6. W rezultacie interpretacji odbiorca jest pod pewnym wp³ywem komunikatu. Oznacza to, ¿e

komunikowanie ma na niego wp³yw.

Ten bazowy linearny model komunikowania bezpoœredniego oczywiœcioe upraszcza

sam proces, który w istocie jest transakcyjny, to cznaczy ka¿dy z uczestników równoczeœnie

Podstawowy linearny model ludzkiego komunikowania

wed³ug M. DeFleur i E. Dennis, Understanding Mass Communication . Princeton: Houghton

Mitffin Company, 1996, str. 9.

koduje i dekoduje znaczenia, s³ucha i odpowiada, jakkolwiek nie zawsze s³ownie Jedst tak¿e

zawsze relacyjny, gdy¿ opiera siê i tworzy specyficzn¹ relacjê miêdzy uczestnikami.

Komunikowanie bezpooœrednie by³o i pozostaje fundamentaln¹ form¹ komunikowania,

której inne media w istocie w ró¿norakli sposób s³u¿¹, choæ niekiedy i zastêpuj¹.

Komunikowanie – geneza terminu

Ma³y s³ownik jêzyka polskiego podaje, ¿e „komunikowaæ” oznacza „podaæ coœ do

wiadomoœci; przekazywaæ jak¹œ informacjê, zawiadomiæ o czymœ”, natomiast „komunikowaæ siê”

to „utrzymywaæ z kimœ kontakt, kontaktowaæ siê, porozumiewaæ siê, udzielaæ siê otoczeniu”.

„Komunikowanie” oraz „komunikowanie siê” mo¿na t³umaczyæ po polsku jako ³¹cznoœæ.

Poniewa¿ jednak angielski termin communication zyska³ prawo obywatelstwa w niemal

wszystkich krajach i jêzykach, lepiej go fonetycznie zaadaptowaæ do jêzyka polskiego jako

„komunikowanie”, a tylko w szczególnych przypadkach t³umaczyæ jako „komunikacja

spo³eczna” lub „komunikacja miêdzyludzka” (odpowiednik zwrotu „komunikowanie siê”). Przy

s³owie „komunikacja” jest konieczna przydawka „spo³eczna” (lub „miêdzyludzka”), aby unikn¹æ

odniesienia do transportu publicznego (komunikacja masowa). Zapewne na takie skojarzenie ma

wp³yw tradycja - dawniej, aby przes³aæ komunikaty (zakodowane przekazy), trzeba by³o je

transportowaæ - jak na przyk³ad listy - drog¹ pocztow¹. Dopiero bowiem od wynalazku telegrafu

mo¿na mówiæ o przesy³aniu, a nie o transportowaniu znaków.

Badanie komunikowania masowego — czyli porozumiewania siê realizowanego przy

pomocy œrodków masowego przekazu — mieœci siê w ramach du¿o obszerniejszej dziedziny

badañ: studiów nad komunikowaniem, zwanych za granic¹ niekiedy komunikologi¹ lub

komunikatyk¹, a najczêœciej communication science . Spoœród wielu definicji komunikowania

wybierzemy dwie:

Ma³y s³ownik jêzyka polskiego , pod redakcj¹ St. Skorupki, H. Auderskiej i Z. £empickiej. Warszawa: PWN, 1989.

· komunikowanie to proces przekazywania informacji, idei, emocji, umiejêtnoœci;

· komunikowanie to interakcja, spo³eczne oddzia³ywanie przy pomocy symboli.

Komunikowanie mo¿e przybieraæ ró¿ne formy, odbywaæ siê na ró¿nych szczeblach,

u¿ywaæ ró¿nych œrodków. Wspóln¹ cech¹ tych form jest zawsze istnienie przynajmniej dwóch

uczestników procesu, pe³ni¹cych odmienne role (nadawcy i odbiorcy), systemu znaków, który

obaj znaj¹ i do którego siê odwo³uj¹ (kod) oraz przekazu (czyli konkretnej realizacji jednej z

mo¿liwoœci, jakie daje kod). Zarówno kod (znaki i regu³y ich u¿ywania), jak i przekaz istniej¹

obiektywnie, to znaczy s¹ dostêpne intersubiektywnemu poznaniu. Uczestnicy mog¹ siê

wymieniaæ rolami, jak na przyk³ad w dialogu, ale w okreœlonym momencie czasowym s¹ oni

jednoznacznie wyznaczeni.

Media – œrodki i noœniki komunikowania

Termin „medium” bywa bardzo ró¿nie rozumiany i interpretowany. Wywodzi siê od

³aciñskiego s³owa „medium”, oznaczaj¹cego œrodek, poœrednik. St¹d, w XIX wieku mianem

„medium” okreœlano osoby, które dziêki rzekomo ponadnaturalnym zdolnoœciom komunikowa³y

siê z duchami zmar³ych. Wspó³czeœnie s³owo „media” najczêœciej wskazuje na prasê, radio i

telewizjê jako na œrodki przekazu publicznego szeroko upowszechnianych treœci. Jednak mo¿e

„medium” oznaczaæ te¿ coœ innego, na przyk³ad:

Jêzyk (w sensie jêzyka naturalnego), jako œrodek porozumiewania siê (medium)

spo³ecznoœci;

Znaki jêzykowe lub wszelkie systemy znaków (uogólnione pojêcie jêzyka na wszelkie

znaki, w tym s³owo mówione, gest, mimikê, obraz);

Kody , które s¹ oparte na konwencjach i pozwalaj¹ przekszta³caæ i konstruowaæ przekazy

jêzykowe i znakowe (np. alfabet, kod Morse'a, sygnalizacja wizualna);

Noœniki sygna³ów (jak pasma radiowe, wibracje powietrza, fale œwietlne, a tak¿e

materia³y, na których znaki zosta³y utrwalone, jak papier, taœma audiowideo, p³yta

kompaktowa, dyskietka);

Sieci transmisyjne – sieci telekomunikacyjne kablowe, radiowe, satelitarne, systemy

po³¹czonych komputerów, np. Internet;

Instrumenty pozwalaj¹ce na powielanie, transmisjê lub odbiór przekazu (prasa

drukarska, radiostacja, odbiornik radiowy czy telewizyjny, telefon, faks, komputer);

Instytucje, które tworz¹ i rozpowszechniaj¹ przekazy (np. prasa, agencje informacyjne,

radio, telewizja, dostawcy us³ug informacyjnych w Internecie).

Zadanie uporz¹dkowania terminologii odnosz¹cej siê do rodzajów mediów podj¹³ E. Sapir

(1931: 163), rozró¿niaj¹c: „pewne podstawowe techniki, albo procedury prymarne, które s¹ w

swej istocie komunikatywne, oraz pewne techniki wtórne, które u³atwiaj¹ proces

komunikowania.” Do pierwotnych procedur komunikowania zaliczy³ mowê oraz gestykulacjê

w najszerszym sensie. Wœród technik wtórnych (czyli mediów w sensie w³aœciwym) wyró¿ni³

trzy kategorie: przekszta³cenia mowy, symboliki dostosowane do specjalnych sytuacji oraz two-

rzenie fizycznych warunków u³atwiaj¹cych procesy komunikowania.

Media komunikacyjne ( communications media ) to ogó³ œrodków komunikowania: starsze

media, jak prasa, radio, telewizja, s¹ na ogó³ okreœlane jako media masowe, a media stosunkowo

nowe, jak telefon komórkowy czy komputer osobisty, s¹ nazywane mediami telematycznymi. Pod

koniec lat 1970-ych dwaj eksperci francuscy, Nora i Minc, wylansowali termin „telematyka”

( télématique ) dla po³¹czenia œrodków telekomunikacji i komputerów. Zbli¿ony sens ma zbitka

s³owna compunifications , pochodz¹ca od computer and communications (komputer i media).

Nowe terminy to tak¿e „inteligentne sieci” oraz IT czyli Information Technology , technika

informacyjna.

Kolejnym nowym terminem, równie¿ amerykañskiego pochodzenia, jest autostrada

informacyjna ( information highway ). Ma ona wprowadziæ spo³eczeñstwa w wiek informacji,

podobnie jak koleje i autostrady doprowadzi³y do wieku przemys³owego i postprzemys³owego.

Jazda na tych infostradach ma byæ dostêpna i równoprawna dla wszystkich u¿ytkowników,

jakikolwiek by³by ich cel, czy gospodarczy, czy publiczny, czy czysto rozrywkowy. Z uwagi na

dominacjê tej ostatniej funkcji, coraz czêœciej mówi siê o „telesektorze inforozrywkowym”, coraz

wa¿niejszej sferze gospodarczo-spo³ecznej nowego spo³eczeñstwa.

Modele procesu komunikowania

Aby zrozumieæ naturê telekomunikacji nale¿y pamiêtaæ, i¿ sama komunikacja miêdzyludzka jest

procesem wymiany informacji. Informacja jest zawartoœci¹ komunikacji (komunikowania). Mo¿e

byæ bardziej „informacyjna” (powiadamiaj¹ca) lub rozrywkowa. Pomocne w zrozumieniu

komunikowania jest rozwa¿enie elementarnych modeli, wskazuj¹cych na zasadnicze elementy

procesu.

Model przekazu informacji (Shannon, 1948)

Model skonstruowany przez matematyka Claude’a Shannona jest, jak dot¹d, najbardziej

wp³ywowy i dla wielu autorów pozostaje modelem wzorcowym. Model ten w swym pierwotnym

sformu³owaniu odnosi³ siê do transmisji sygna³ów w uk³adach technicznych (jak telefon czy

telegraf), bowiem pochodzi³ z prac autora w oœrodku badawczym Bell Telephone. Shannon

przedstawi³ swój model w nastêpuj¹cym schemacie (zob. rysunek 1.1.)

Rysunek 1.1. Model telekomunikacyjny Shannona (1948)

Proces rozpoczyna Ÿród³o informacji (Nadawca), tworz¹c przekaz. W nastêpnej fazie przekaz jest

przekszta³cony w sygna³ przez nadajnik. Ten sygna³ jest dostosowany do kana³u prowadz¹cego

do odbiornika , który z kolei rekonstruuje przekaz z odebranego sygna³u. I taki przekaz dociera

do adresata . Sygna³ jest podatny na zak³ócenia ( szum ).

Komunikacja w œwietle tego modelu mo¿e byæ podzielona na osiem elementów (Schramm,

1980):

1. �ród³o jest twórc¹ aktu komunikacji;

2. Przekaz jest treœci¹ komunikacji, informacj¹, która jest przekazywana;

3. Koder przetwarza informacjê w formê, która mo¿e byæ zakomunikowana, tak¿e w

postaci, która nie jest bezpoœrednio rozumiana przez ludzkie zmys³y;

4. Kana³ jest medium lub systemem transmisyjnym u¿ywanym dla przekazu komunikatu

z jednego miejsca do innego;

5. Dekoder odwraca proces kodowania;

6. Odbiorca jest adresatem komunikacji;

7. Sprzê¿enie zwrotne miêdzy Ÿród³em a odbiorc¹ mo¿e s³u¿yæ do regulacji przep³ywu

komunikacji;

8. Szum jest niepo¿¹danym zniekszta³ceniem, które mo¿e zak³ócaæ wymianê informacji.

Model Shannona, oprócz ca³kowicie nowego pojêcia szumu (czyli zak³óceñ w procesie

komunikowania) operuje tak¿e (wprawdzie pominiêtymi w rysunku 1.1, ale wa¿nymi) pojêciami

pojemnoœci i przepustowoœci kana³u oraz kodu. Ambicj¹ autora by³o stworzenie modelu na tyle

ogólnego, aby stanowi³ podstawê iloœciowej teorii informacji, stosuj¹cej siê do wszelkiej

wymiany informacji, tak miêdzy maszynami, jak i miêdzy ludŸmi. Ta ogólnoœæ musia³a jednak

zostaæ czymœ op³acona - Shannon uzyska³ j¹ rezygnuj¹c z w³¹czenia do modelu wszelkich

zmiennych semantycznych, psychologicznych i spo³ecznych. Odbiorca w jego modelu jest w

gruncie rzeczy jedynie pasywnym adresatem przekazywanych do niego sygna³ów, a ponadto jest

niejako mechanicznie „pod³¹czony” do Ÿród³a informacji. Jego reakcje s¹ z góry

zaprogramowane, czyli g³ównym problemem badawczym i praktycznym pozostaje wiernoœæ

przekazu sygna³ów, wiernoœæ sprowadzona do poziomu dok³adnoœci technicznej.

Ten model zosta³ wkrótce zaadaptowany bez wiêkszych zmian do analizy komunikowania

miêdzyludzkiego. Po prostu personifikacja nadajnika w nadawcê, a odbiornika w odbiorcê, by³a

g³ównym zabiegiem, jakiego ta adaptacja wymaga³a.

Model aktu perswazyjnego (Lasswell, 1948)

Analiza komunikowania miêdzyludzkiego wymaga odmiennego ujêcia procesu przekazywania

informacji. Najbardziej znanym i ci¹gle najczêœciej cytowanym w podrêcznikach teorii

komunikowania spo³ecznego pozostaje schemat amerykañskiego politologa i badacza

propagandy, Harolda Lasswella, z 1948 roku. Charakterystyczne, ¿e jego model powsta³ niemal

równoczeœnie, choæ niezale¿nie, z wy¿ej omawianym modelem matematyka Shannona, jest tak¿e

z nim w ogólnej strukturze zbie¿ny.

Lasswell ujmuje proces komunikowania jako akt z³o¿ony z piêciu zasadniczych sk³adników,

które wylicza w swej s³ynnej formule: „Kto mówi, Co, Jakim œrodkiem, Do kogo i Z jakim

skutkiem?” (1948). Graficznie ten model mo¿na uj¹æ w postaci przedstawionej na rysunku 1.2.

Rys. 1.2. Model analizy aktu komunikowania. Formu³a Lasswella (1948)

Model Lasswella najlepiej stosuje siê do tych form miêdzyludzkiego komunikowania, które maj¹

wyraŸnie instrumentalny charakter, czyli takich, w których nadawca stawia sobie jasno okreœlony

cel: zmian postaw lub zachowañ odbiorców. W tym sensie jest on dogodny dla badañ

ukierunkowanych na poznanie efektów komunikowania, zawiera bowiem ukryte pytanie: „Co

œrodki komunikowania robi¹ z ludŸmi?”

Dla modelu Lasswella modelem przedmiotowym mo¿e byæ gra w krêgle: gracz odpowiada

pojêciu nadawcy, kula - przekazowi (treœciom), tor - kana³owi, odbiorcy - krêglom, a iloœæ

przewróconych lub zachwianych krêgli - efektowi komunikowania. Istota procesu

komunikowania, tak jak gra w krêgle, polega na maksymalnej realizacji zamierzonych przez

nadawcê celów.

Podstawow¹ zalet¹ modelu Lasswella jest zwiêz³oœæ. Krótko ujmuje zasadnicze sk³adniki

ka¿dego procesu komunikowania, w tym te¿ sensie jest on nadal po¿yteczny i trudno sobie

wyobraziæ, aby wiedza o komunikowaniu mog³a siê kiedykolwiek bez niego obyæ. Ale zwiêz³oœæ

jest zarazem jego wad¹, gdy¿ formu³a jest w oczywisty sposób niekompletna. St¹d tak wielu

badaczy próbowa³o j¹ w ró¿noraki sposób uzupe³niæ. Np. Forsdale (1955) wprowadzi³ pytanie

„w jakiej sytuacji?”, Kafel (1966) doda³ „dlaczego?”

G³ówn¹ cech¹ modelu Lasswella, a zarazem podstawow¹ jego wad¹, jest linearnoœæ analizy,

odpowiadaj¹ca za³o¿onej jednokierunkowoœci oddzia³ywania. W tym te¿ sensie zawsze by³ on

uznawany raczej za model procesu komunikowania masowego, czyli za pomoc¹ prasy, radia czy

telewizji, a nie wszelkich pozosta³ych procesów komunikowania, jak rozmowa, telefonowanie,

Goban-Klas Tomasz - Komunikowanie i media.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: