aretologia.pdf

• A.wgPlatona

• A.wgArystotelesa

• A.wg±w.TomaszazAkwinu

ARETOLOGIA (gr. ˆ ret ’ [areté]—najlepszo±¢,dzielno±¢,cnota;l “ goc[lo-

gos]—słowo,my±l,rozum)—jedenzpodstawowychdziałówetykiiteologii

moralnej,któregoprzedmiotemjest ˆ ret ’ ,jejrozumienieikoncepcje,ilo±¢ikla-

syﬁkacje,wzajemnerelacjemi¦dzyposzczególnymijejskładnikami,sposoby

osi¡gni¦ciaizachowania,relacjadoszcz¦±cia.

Podstawowymosi¡gni¦ciemstaro»ytnychﬁlozofówbyłodostrze»eniepew-

nychkoniecznychzwi¡zkówmi¦dzyelementamiskładaj¡cymisi¦na»ycieludz-

kie,itoniezale»nieodsposobuichpojmowaniawdanymsystemieﬁlozo-

ﬁcznym.Przedewszystkimczłowiekodró»niadobroodzłaizgodnieztym

działa,posiadazatemjak¡±wolno±¢wyboru.Podrugie,człowiekzawszekie-

rujesi¦wswympost¦powaniukuczemu±,działadlajakiego±celu,d¡»ydo

osi¡gni¦ciaczego±.Wskazujeto,potrzecie,napodstawowyfaktpotencjalno-

±ci,wzgl¦dnejniepełno±cibytuludzkiego:dostrze»onybrakczego±(potrzeba)

jestsubiektywnympowodemdziałania.Poczwarte,oczywistymjawisi¦fakt

doskonaleniasi¦wdziałaniu—nietylkoteoretycznopoznawczym(nauka)czy

wytwórczym,artystycznym,technicznym(sztuka),aletak»emoralnym.Wynika

ztego,»eabyczłowiekdopełniłsi¦wswymbytowaniu,musidziała¢odpowied-

niousprawnionykuwła±ciwymsobiedobrom—takim,przezzdobyciektórych

b¦dziemógłspełni¢si¦wewszystkichswychaspiracjachinamiar¦swojego

człowiecze«stwa.Popi¡te,ówstanspełnienia,szcz¦±cia,mo»liwyjestdoosi¡-

gni¦ciatak,aby„d¡»enieczłowiekaniebyłopró»nymidaremnym”( E.nic. ,1094

a21),a»yciebezustann¡pogoni¡zaposzczególnymidobramicz¡stkowymi,nie

b¦d¡cymiwstaniezaspokoi¢cało±ciowod¡»e«człowieka.

Ka»daetyka,jakoteoriamoralnegodziałania,musizawiera¢teori¦cnót:

je±lijejprzedmiotems¡czynyludzkieskładaj¡cesi¦nadziałaniewaspekcie

ichdobralubzłamoralnego,tocnotajestwła±nietym,dzi¦kiczemuczłowiek

działadobrze,wsposóbusprawniony,jestdobrymczłowiekiem,anawet

najlepszym(jako»e ˆ ret ’ znaczywła±nie„najlepszo±¢”, ˆ gaj “ c— ristoc—

ˆ ret ’ [agathós—áristos—areté]),pozatymiwypadkami,gdyco±oka»esi¦

dobreprzypadkiem,atymsamymniezale»neodludzkiejmocy.Jednak,zgodnie

zestaro»ytnymaksjomatemgłosz¡cym,»e„przezcnot¦jeste±mydobrzy”(np.

Men. ,87d8),niktniestajesi¦dobrymzprzypadku.

Jako»ewetyceniechodzitylkoopoznanie,czymjestcnota,aleozdobycie

jej,czylistaniesi¦człowiekiemdobrym,tote»znaturycnotymaj¡charakter

praktycznyiwielkie»ycioweznaczenie( E.nic. ,1094a22);musz¡si¦one

wszak»erealizowa¢w±wietlejakiej±koncepcjiczłowieka,któraokre±li,kimjest

człowiek,kimmasi¦sta¢,kuczemupowinienzmierza¢wswychd¡»eniach,

abynast¦pniemo»nabyłosensowniemówi¢oczłowieku„dobrym”czydobrze

działaj¡cym.Wynikast¡dpodstawowazale»no±¢aretologiiodwizjiczłowieka;

faktycznieka»daantropologiajestpotencjalnie¹ródłemswoistejaretologii.Nie

jestwi¦coboj¦tne,któraznichstoiupodstawrozwa»a«etycznych.

Ju»PlatoniArystotelesuznawalizasadnicz¡rol¦wychowawcz¡wspólnoty

pa«stwowejp “ lic[polis],polegaj¡c¡nazapewnieniuswoimobywatelomodpo-

aretologia PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 1

wiednichwarunkówdoprowadzeniadobrego»ycia,tj.»yciazgodniez ˆ ret ’ .

Bł¦dnaaretologia(lubjejbrak)mo»emie¢tragicznekonsekwencjenietylko

wskalijednostek,alecałychspołecze«stw.Wdziedziniewychowaniamo»edo-

prowadzi¢doantywychowania—realnegowypaczeniaczywr¦czzniszczenia

człowieka—intelektualnego,wolitywnegoiemocjonalnego.

Dlategoniedopuszczalnajest(zró»nychwzgl¦dówtolerowalnanagrun-

cieteoretycznym)pobła»liwo±¢dlapluralizmuczydowolnegowyborujakiej±

„opcji”.Istniejewr¦czkonieczno±¢moralnausytuowaniawłasnegopogl¡du

podmiotuodobruizłunagrunciearetologiiwyrastaj¡cejzﬁlozoﬁirealistycz-

nej,podgro¹b¡zast¡pieniacnotyipełnegodobraosobyideologiamilubdok-

trynamifragmentaryzuj¡cymi,instrumentalizuj¡cymigodno±¢osobyiniewiele

maj¡cymiwspólnegozrealnymdobremczłowieka,wrazzewszystkimitego

konsekwencjami.

A.wgPlatona.Antropologiaplato«skawskazujenaboskirodowód

człowiekaipodkre±larol¦składnikaniematerialnegowbycieludzkim.Czło-

wiektowistocieduch,zkonieczno±cizł¡czonyzciałemiodbywaj¡cywnim

pokut¦.Niejestonodbiciemidealnegoobrazuducha-duszy:walcz¡wnim

duch-dusza,awi¦cistotadoskonała,wolnaidobra,zeswymzamkni¦ciem

iograniczeniemwciele.Todualistycznyobrazczłowieka,wktórymciałoidu-

szaniestanowi¡jedno±ci,leczopozycj¦tego,codoskonałeiniedoskonałe:du-

sza-duchnieprzynale»ydo±wiataprzyrody;jejistnienie,działanieipoznanie

jestniczymnieograniczone.Ciałojestzaprzeczeniemiograniczeniemjejdo-

skonało±ciiwolno±ci,¹ródłemzniewoleniaiprzeszkod¡dladoskonałego»ycia

duszy.Tylkopozaciałemjestprawdziwebytowanieducha-duszy.Drogado

wyzwoleniaduszyzzamkni¦ciaciałaprowadziprzezpoznanieprawdy,któ-

ramamocwyzwoleniasp¦tanejciałemduszyijejzbawienia.Dziejesi¦tak

dlatego,»eprawdajestnietylkodrog¡wyzwolenia,aleijejprawdziwym»y-

ciem.St¡da.plato«skaakcentujerol¦wiedzywprawdziwiedobrym»yciu,

aprawdziwacnotajestmo»liwatylkopopoznawczympoł¡czeniusi¦zide¡

pi¦kna:„Niepojmujesz,»ejedynietampatrz¡cokiem,którymnapi¦knosi¦

patrzy,b¦dziepłodziłniewidma ˆ ret ’ ,boniestykasi¦zwidmem,lecz ˆ ret ’

prawdziw¡,bozprawd¡si¦styka”( Conv. ,212a).Dotakiejwizjizdolnyjest

tylkoprawdziwyﬁlozof,ajegozadaniemjestte»wyprowadza¢innychludzi

z„wi¦zieniaciała”poprzezorganizowanie»yciapolitycznegoiodpowiednie-

goustrojupa«stwowego.Najodpowiedniejszyustrójpoleganawspółistnieniu

trzechklas:rz¡dz¡cych—ﬁlozofów,stra»nikówiwytwórcówdóbr,którymod-

powiadaj¡trzycentradziała«ludzkich—po»¡dliwe,gniewliwe,rozumne—we

wzajemnejharmoniiiprzywództwiejednegoznich—rozumu.Harmonizowa-

niewn¦trzaczłowiekaistrukturpa«stwowych,poddaniesi¦imorazd¡»enie

doprawdytopodstawacnoty.

A.wgArystotelesa.Modelem,naktórymoparłArystotelesrozumie-

nieczłowieka,jest±wiatzwierz¡t.Człowiek,cho¢rozumwyró»niagoze±wiata

zwierz¡t,jestjednaktworemprzyrody(por. Prot. ,16),tworemnatury.Jegodusza

jestwynikiemprzemianorganicznychciała,którema»yciewmo»no±ci.Tylko

rozumniejestpochodn¡materii;st¡djestonelementemboskim,pochodnym

odsferySło«ca.Człowiekjestistot¡,podobniejakzwierz¦ta,zło»on¡zciała

iduszy.Duszaza±jestzasad¡odwewn¡trzorganizuj¡c¡jego»ycieidziałanie

aretologia PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 2

( Dean. ,412a—413b).B¦d¡cbytemzło»onymzciałaiduszy,jestte»istot¡

potencjaln¡,czylitak¡,któraistniej¡c,doskonalisi¦.ycieludzkieprzebiega

wobr¦bietrzechpodstawowychdziedzinaktywno±ci:poznawczej,praktycznej,

wytwórczej.Mo»liwajestkultura—uprawatychdziedzinidoskonaleniedzia-

ła«ludzkichwposzczególnychaspektach,cobyłorównoznaczneznabywaniem

kolejnychcnótjakoszczegółowychusprawnie«.

Itak,podstawowazdolno±¢człowiekadoodczytywaniarzeczywisto±ci

(no§c[nous])stajesi¦podstaw¡do±wiadczenia,które—wzbogaconeonamysł

irozumowania(di � noia[diánoia])orazuzupełnioneodpowiedni¡metod¡—da-

jewwynikuwiedz¦naukow¡( ‰ pist ’ mh[episteme]).Odwiedzymo»liwejest

przej±ciedom¡dro±ci(sof • a[sophía]),tj.rozumieniasamejwiedzy(itoonaj-

wy»szychprzedmiotach— E.nic. ,1141a16),konsekwencjizniejpłyn¡cych,jej

stosunkudorzeczywisto±ciisamejrzeczywisto±ci.Cz¦±¢teoretycznapoznania

dokonujesi¦dlaniejsamejijestusprawnionaprzeztzw.cnotydianoetyczne.

Rozumludzkistajesi¦dzi¦kinimzdolnydouzgodnieniasi¦zrzeczywisto±ci¡,

niejakowiernegojejodzwierciedleniawsobie,st¡dklasyczneokre±lenietak

usprawnionegorozumujako„rectaratiospeculabilium”.

Poznaniewfunkcjipraktycznejma±cisłyzwi¡zekzwładzamipo»¡dawczy-

miczłowieka,jako»emananiewpływ,informuj¡cjeiwyznaczaj¡cprzedmio-

typo»¡daniazmysłowego(uczu¢)irozumnego(woli).Ju»Arystotelesstwier-

dziłwszak»ewpływodwrotny,wskazuj¡c,»egwałtowneemocjemog¡zakłóca¢

s¡doprzedmiocie( E.nic. ,1140b17).St¡dte»cnotyetycznedotycz¡zarów-

nowładzpo»¡dawczych(Arystoteles—cz¦±cinierozumnejduszy,aczkolwiek

maj¡cejudziałwrozumieipodległejjegowpływowi— E.nic. ,1102b25),jak

ipoznawczychwichfunkcjipraktycznej.Takcnotam¦stwab¦dziezjednej

stronypolegałanaopanowaniub¡d¹strachu,b¡d¹zbytniej±miało±ciwsytu-

acjiniebezpiecznej,ipobudzeniuodwagi,azdrugiej—nastosownejwiedzy,

czegonaprawd¦nale»ysi¦l¦ka¢,atak»eotym,cowistocieniejestgro¹-

ne.Wsposóbszczególnycnotatadotyczy»ołnierzyipolicjantów.Umiarkowa-

nietopow±ci¡gni¦ciepragnie«ipo»¡da«wdziedzinieseksualnej(czysto±¢)

iod»ywianiasi¦(wstrzemi¦¹liwo±¢)lubwzbudzeniepragnie«iwykonaniesto-

sownychczynno±ci,kiedynawetbrakpo»¡da«,alete»stosownaznajomo±¢

przedmiotówpragnie«.Sprawiedliwo±¢tocnota»yciaspołecznego,polegaj¡ca

nanastawieniudooddawaniaka»demu(iprzyjmowaniaje±likonieczne)tego,

comusi¦nale»y,atak»ewiedzaotym,coikomuwjakichokoliczno±ciach

przysługuje.Naczelnarolaw±ródcnótprzypadaroztropno±ci,zw.wtradycji

„wo¹nic¡cnót”,jako»ejestpodstaw¡funkcjonowaniapozostałychinajbardziej

zale»naodcnótdianoetycznych,apoleganaharmonijnympoł¡czeniupoznania

teoretycznegozpraktycznymitakiegopoinformowaniawładzpo»¡dawczych,

»ewefekcieprowadzidotrafnegoprzebieguprocesudecyzyjnego:rozwa»e-

nia±rodkówprowadz¡cychdocelu,rozs¡dzeniami¦dzynimi,zaplanowaniu

działaniaikierowaniunim.St¡dokre±lonoj¡jakodyspozycj¦zwi¡zan¡zpraw-

dziwymos¡demdotrafnegodziałaniawtym,codlaczłowiekadobreipo»y-

tecznewodniesieniudonale»ytegosposobu»ycia( E.nic. ,1140a25).Dotyczy

onaprzedewszystkimnamysłu,jakosednapoznaniapraktycznego,którysłu»y

wyborowi±rodkówwiod¡cychdocelu.

Ponadto,roztropno±¢poleganietylkonadopasowaniudziałaniado

jednostkowejsytuacjiiwszelkichtowarzysz¡cychokoliczno±ci,alerównie»

aretologia PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 3

nasamopoznaniupodmiotuidopasowaniudziała«dojegoindywidualno±ci.

Rozci¡gasi¦na»ycierodzinne,społeczneigospodarcze(roztropno±¢rodzinna,

politycznaiekonomiczna.)Takusprawnionyrozumokre±lanomianem„recta

ratioagibilium”.

Wszystkiecnotyetycznes¡trwałymidyspozycjamidoodpowiedniegodzia-

łania,awi¦cpewnymistanamipodmiotupozwalaj¡cymidziała¢natychmiast,

energicznieizprzyjemno±ci¡(prompter,ﬁrmiteretdelectabiliter),wodró»nie-

niudoichbraku,gdzieorganizacjadziałaniaodbywasi¦mozolnie,zwielkim

wysiłkiemizwewn¦trznymiprzeszkodami,polegaj¡cymigłównienaprzypad-

kowo±cipragnie«ibrakuwła±ciwegoustosunkowaniasi¦doprzykro±ciiprzy-

jemno±ci.Mo»liwete»s¡wadywprzypadkunieobecno±cicnót,polegaj¡cena

posiadaniudyspozycjidozłychczynów.

W»yciupsychicznymmamiejscewzajemnywpływczywspółpracacnót

(opróczoczywistejroliroztropno±ci,bezktórej»adnanieistnieje).Pow±ci¡gni¦-

ciestrachu,bóluczyprzyjemno±cidajepoledziałaniarozumowi,m¦stwopo-

zwalanadokonaniesprawiedliwo±ciwsytuacjachtrudnychiniebezpiecznych,

sprawiedliwo±¢wdziedzinie»yciapsychicznegopolegate»naprzenikni¦ciu

rozumemcałego»yciapsychicznegotak,»eka»dacnotadziaławswejdziedzi-

nieiczłowiekpozostajewewn¦trznieharmonijny( Polit. ,443d),coprzekłada

si¦na»yciespołeczne,którerównie»niemo»eodbywa¢si¦wdowolnysposób,

alemaswoj¡form¦doskonało±ci,mianowicieprzyja¹«wjejnajwy»szejpostaci,

prze»ywan¡nietylkozewzgl¦dunakorzy±ciczyprzyjemno±ci,jakieniesie,

leczzewzgl¦dunaosob¦przyjacielaijegoprawdziwedobroosobowe.

Teczterycnoty,zw.kardynalnymi,niewyczerpuj¡całego»yciamoralnego,

ales¡podstawowe,dotycz¡koniecznychelementówczydziedzindziałania;

maj¡te»swojeskładniki,alemo»liwes¡innecnoty,jakieczłowiekjestwstanie

wytworzy¢wpostacidyspozycjiw±wietleroztropno±ciikonkretnychpotrzeb

»ycia(roztropno±¢rodzicielska,nauczycielska,m¦stworatownikówgórniczych

czygórskich,cierpliwo±¢zegarmistrza,itp.)

Oczywistymjestfaktmo»no±ciwielorakiegousprawnieniazdolno±ciwy-

twórczychczłowieka.Jesttozadaniemlicznychsztuk(t ‘ qnh[techne],łac. ars ),

posiadaj¡cychwłasnereguływytwarzania.Wła±ciwieusprawnionyrozum—

„rectaratiofactibilium”stajesi¦wtymprzypadku¹ródłemwła±ciwegowytwa-

rzaniaprowadz¡cegodopi¦knychiu»ytecznychwytworów.Zakładatoodpo-

wiedni¡wiedz¦teoretyczn¡iuwzgl¦dnienieaspektumoralnegowytwórczo±ci,

abynieumiej¦tniewykorzystywanesprawno±citechniczneniestałysi¦powo-

demzłamoralnego.

A.wg±w.TomaszazAkwinu.Nabaziearystotelesowskiegoob-

razuczłowiekajako„zwierz¦ciarozumnego”powstaławIII/IVw.wwyniku

sporówchrystologicznychidopełnionawXIIIw.przezTomaszazAkwinukon-

cepcjaczłowiekajakoosoby.Człowiekjestnietylkotworemnatury.Wprawdzie

»yjeonw±wiecieprzyrodyijestwniejzanurzony,jednakzewzgl¦duna¹ródło

swegoistnienia,jakinasposóbdziałania,przekraczacał¡przyrod¦.

Osoba(zaBoecjuszem)tojednostkowypodmiot,zdolnydowyłaniania

±wiadomychiautonomicznychdziała«ludzkich,awi¦cdopodejmowania

±wiadomychisuwerennychaktówdecyzji(individuasubstantiarationalis

naturae).Człowiekjakoosobaaktualizujesi¦wwolnymdziałaniuiujawnia

si¦wnim.Fakttenjestdost¦pnywdo±wiadczeniuzarównowewn¦trznym

(samo±wiadome„ja”),jakizewn¦trznym(wdo±wiadczeniu„moich”działa«)

(Kr¡piecDzIX261).W±ródwolnychdziała«,czterycharakteryzuj¡człowieka

jakoosob¦:1)zdolno±¢dopoznawaniaprawdy.Całakultura,atak»etechnika,

ukazujeczłowiekajakopanaprzyrody,którypoddajej¡prawomducha

(transcendencja);2)zdolno±¢domiło±ci,wwi¦czdolno±¢wychodzeniazsiebie

wstron¦innychbytów(osób),zdolno±¢po±wi¦caniasi¦dladrugich,bycia„dla

drugiejosoby”,conadajezasadniczosens»yciuicałemudziałaniuosobowemu;

3)zdolno±¢dosuwerennychaktówdecyzyjnych,czylido„samoposiadania”,

„samostanowienia”i„samopanowania”;4)zdolno±¢doaktówreligijnych.

Waktachreligijnych,którepodejmujetylkoczłowiek,odsłaniasi¦jegootwarto±¢

natranscendencj¦.

Teczterytypydziała«nies¡dziełemnatury(przyrody)anikultury(wycho-

wania).Przekraczaj¡bowiemsiłyprzyrodyimo»no±¢materii.Wskazuj¡wi¦c

nakonieczno±¢istnieniaspecyﬁcznego¹ródłatychdziała«—osoby.Ponadto,

człowiekspo±ródinnychjestestw»ywychwyró»niasi¦tak»e:5)godno±ci¡(naj-

wy»szywhierarchiibytów);6)zupełno±ci¡(mawszystko,costanowioistocie

człowiecze«stwa);7)podmiotowo±ci¡wobecprawa(jestno±nikiemosobowych

praw,jemuwła±ciwych).

Jakotakiniejestiniemo»eby¢dziełemnatury.B¦d¡c¹ródłemdziała«

transcenduj¡cychprzyrod¦,domagasi¦istnieniaStwórcyjakoostatecznejracji

swegobytowania.Natomiasttranscendencjaczłowiekazarównowdziałaniu,

jakiwbytowaniu,±wiadczyojegootwarto±cinanajwy»szedobroiprawd¦,

czylinaBoga.

Wrazzpojawieniemsi¦chrze±cija«stwaa.zostaławzbogaconaonowywy-

miarcnótdotycz¡cychreligiiispełnieniasi¦człowiekawperspektywieAb-

solutu.St¡dpojawiasi¦pytanieostosunekcnóttradycyjnych(kardynalnych)

docnótteologalnych,b¦d¡cyuszczegółowieniemrelacjirozum—wiara.Odpo-

wiadasi¦,»ecnotyudzielone(wlane)bazuj¡nacnotachnaturalnych,uzupeł-

niaj¡jelubsprawiaj¡.Tote»zasadniemo»namówi¢ousprawnieniuczłowieka

wdziedziniereligijno±ciprzezpobo»no±¢,którachroniczłowiekaprzeddewo-

cj¡,fetyszyzmem,antropomorﬁzacj¡,bałwochwalstwemczyinnymiformami

pseudoreligijno±ci.

TomaszzAkwinu,spajaj¡cwsystemdziedzictwowielkichkoncepcjistaro-

»ytnych(arystotelesowskiej,stoickiejineoplato«skiej)itre±¢Objawieniachrze-

±cija«skiegostworzyłsyntez¦aretologiczn¡.Posłu»yłsi¦schematemtrzechcnót

teologicznych,pi¦ciusprawno±ciintelektualnychiczterechcnótkardynalnych.

Dodatkowouznałnadprzyrodzonecnotymoralnezaszczególnewyposa»enie

człowiekaudzielonemuprzezBoga,umo»liwiaj¡cechrze±cija«skie»ycie,oraz

podkre±liłrol¦miło±ci,którastanowiform¦wszystkichcnótisamajestpodsta-

wow¡cnot¡( S.th. ,II–II,q.23,a.8).Przekroczyłograniczeniawszystkichstaro-

»ytnychetyk,upatruj¡cychspełnieniasi¦człowieka(e Ž daimon • a[eudaimonía])

wperspektywieempirycznej,nadrodzeró»nychdziała«(cnoty)czypraktyk

mistycznych,wskazuj¡c,»etylkotranscendentnyBytjestostatecznymkresem

d¡»e«ludzkichi¹ródłemichspełnienia.

Tradycyjnaetykacnótzyskujedodatkowywymiar:niezagra»ajejauto-

matyzmwnabywaniuokre±lonychsprawno±cidzi¦kiprzyporz¡dkowaniuich

dobruosoby.Polegatonapracywkierunkuwolno±ciwoliirozumudowyboru

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: