Dostojewski Fiodor - Potulna.pdf - Dostojewski Fiodor - StarszyPan

Fiodor Dostojewski — Potulna

Opowiadanie fantastyczne

OD AUTORA

Zechcą mi czytelnicy wybaczyć, że tym razem zamiast Dziennika w jego zwykłej

postaci daję tylko opowieść, ale naprawdę zabrała mi większą część miesiąca. W

każdym razie proszę czytelników o pobłażliwość.

A teraz co do samego opowiadania. Określiłem je jako „fantastyczne", mimo że

uważam je za wysoce prawdziwe. Lecz element fantastyki jest tu istotnie, i to w samej

formie opowiadania, co też uważam za konieczne wyjaśnić na wstępie.

Rzecz w tym, że nie jest to ani opowiadanie, ani pamiętnik. Proszę sobie wyobrazić

męża, który ma przed sobą na stole zwłoki żony, samobójczyni, która kilka godzin temu

wyskoczyła oknem. Jest wzburzony, nie zdążył jeszcze skupić myśli. Chodzi po

mieszkaniu i usiłuje zrozumieć, co się stało, „skupić myśli w jedno ognisko". W dodatku

jest to niepoprawny hipochondryk, z gatunku tych, co to rozmawiają sami ze sobą. No i

rozmawia sam ze sobą, opowiada o tym, co się stało, próbuje to sobie wyjaśnić. Mimo

pozornej konsekwencji opowieści raz po raz popada on w sprzeczność zarówno

logiczną, jak uczuciową. Usprawiedliwia się i oskarża żonę, i zbacza z tematu

zapuszczając się w różne dygresje; a w tym wszystkim jest i prostactwo myśli i serca, i

głębokie uczucie. Stopniowo, krok po kroku, rzeczywiście wyjaśnia sobie rzecz całą i

skupia „myśli w jedno ognisko". Szereg rozbudzonych wspomnień nieodparcie przywodzi

go w końcu ku prawdzie, a prawda nieodparcie uszlachetnia jego umysł i serce. Pod

koniec zmienia się nawet ton opowieści w porównaniu z jej chaotycznym początkiem.

Prawda objawia się nieszczęsnemu dość jasno i wyraziście, przynajmniej dla niego

samego.

Taki jest temat. Oczywiście proces opowiadania trwa kilka godzin, z przerwami i

wtrętami, w formie dość chaotycznej: narrator to mówi do siebie, to znów zwraca się

jakby do niewidocznego słuchacza, do jakiegoś sędziego. Tak zresztą bywa zawsze w

rzeczywistości. Gdyby mógł go posłuchać stenograf i wszystko od razu zapisać, zapis

byłby nieco bardziej chropawy, mniej gładki niż u mnie, lecz wydaje mi się, że proces

psychologiczny pozostałby chyba ten sam. Otóż właśnie to założenie o notującym

wszystko stenografie (po którym ja bym opracował zapis) jest tym, co nazywam w tej

opowieści pierwiastkiem fantastycznym. Ale coś podobnego w pewnej mierze stosowano

już nieraz w literaturze: na przykład Wiktor Hugo w swoim arcydziele Ostatni dzień

skazańca użył prawie takiego samego chwytu i choć nie wprowadził stenografa, dopuścił

się jeszcze większego nieprawdopodobieństwa zakładając, że człowiek skazany na

śmierć może (i ma czas) prowadzić notatki w ostatnim dniu życia, w ostatniej godzinie,

ba — dosłownie w ostatniej minucie. Ale gdyby sobie na tę fantazję nie pozwolił, nie

powstałby w ogóle utwór — najrealniejszy, najprawdziwszy ze wszystkich, jakie napisał.

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Kim byłem ja a kim ona

...Póki jeszcze tu jest — wszystko dobrze: podchodzę, i patrzę co chwila, ale gdy ją

jutro zabiorą — jakże zostanę sam jeden? Teraz jest w salonie na stole, zsunęliśmy dwa

stoliki do kart, a trumna będzie jutro, biała, biały atłas, a zresztą nie o tym miałem... Ja

wciąż chodzę i chcę to zrozumieć. Już od sześciu godzin usiłuję zrozumieć, ale wciąż się

nie mogę skupić. W tym właśnie rzecz, że wciąż chodzę i chodzę, i chodzę... To było tak.

Po prostu opowiem po kolei, porządnie. (Porządek!) Proszę państwa, nie jestem w ogóle

literatem, bynajmniej, i wy to widzicie, ale niech tam, opowiem tak, jak sam to rozumiem.

W tym właśnie cała groza, że ja wszystko rozumiem!

Więc jeżeli was to interesuje, to znaczy, jeżeli mam zacząć od samego początku —

po prostu przychodziła wtedy do mnie zastawiać rzeczy, aby mieć pieniądze na

opłacanie anonsów w „Głosie", że niby tak a tak, guwernantka przyjmie kondycję, może

wyjechać lub przychodzić na lekcje do domu, itd., itp. Tak było na samym początku i nie

odróżniałem jej naturalnie od innych: przychodzi jak wszyscy, i tak dalej. Ale potem

zacząłem odróżniać. Była taka szczuplutka, blondyneczka, średniego wzrostu, wobec

mnie zawsze jakaś niezręczna, jakby zmieszana (pewnie była taka wobec wszystkich

obcych, a ja, ma się rozumieć, byłem dla niej taki sam jak każdy inny, oczywiście nie jako

zastawnik, lecz jako człowiek). Otrzymawszy pieniądze, od razu w tył zwrot i wychodzi. I

zawsze w milczeniu. Inni to się sprzeczają, proszą, targują się, żeby więcej uzyskać, ona

— nie, weźmie, ile dam... Zdaje się, że coś plączę... Aha, przede wszystkim zaskoczyły

mnie jej rzeczy: srebrne pozłacane kolczyki, jakiś lichy medalionik — takie groszowe

rzeczy. Sama zresztą wiedziała, że są warte grosze, ale wyczytałem z jej twarzy, że dla

niej są bardzo cenne — i w istocie było to wszystko, co jej zostało po rodzicach, potem

się dowiedziałem. Raz tylko pozwoliłem sobie na uśmiech na widok jej rzeczy. Ja sobie

na to, uważacie państwo, nigdy nie pozwalam, wobec klientów zachowuję się po

dżentelmeńsku: mówię mało, uprzejmie i surowo. „Surowo, surowo i surowo". Ale

pozwoliła sobie raptem przynieść resztki (dosłownie resztki) jakiejś starej zajęczej salopki

— i wypsnęło mi się coś w rodzaju żartu. Boże, jak się żachnęła! Oczy ma wielkie,

niebieskie, pełne zadumy, ale — jakże się zaiskrzyły! Lecz nie rzekła słowa, zabrała

swoje „resztki" i — poszła. Wtedy właśnie spostrzegłem ją po raz pierwszy w szczególny

sposób i pomyślałem o niej coś w tym rodzaju, to znaczy coś właśnie w szczególnym

rodzaju. Aha, pamiętam jeszcze jedno wrażenie, a właściwie, prawdę mówiąc, główne

wrażenie, po prostu syntezę: mianowicie, że jest strasznie młoda, tak młodziutka, jakby

miała dopiero czternaście lat. A przecież miała już wtedy prawie szesnaście, bez trzech

miesięcy. A zresztą nie to chciałem powiedzieć, wcale nie w tym była synteza. Nazajutrz

znów przyszła. Dowiedziałem się potem, że była z tą salopką u Dobronrawowa i u

Mozera, ale ci oprócz złota niczego nie przyjmują i nawet z nią gadać nie chcieli. Ja

natomiast przyjąłem od niej kiedyś kameę (ot, takie byle co) — a po chwili sam się

zdziwiłem: ja przecież także nie przyjmuję nic oprócz złota i srebra, a od niej raptem

zgodziłem się na kameę. Była to wtedy druga myśl o niej, pamiętam.

Tym razem, to znaczy po Mozerze, przyniosła bursztynowy munsztuk — ot, taki sobie

drobiazg, dla nas też bez wartości, bo my uznajemy tylko złoto. Ponieważ było to po

wczorajszym buncie, przyjąłem ją surowo. Surowość u mnie oznacza oschłość. A jednak

wręczając jej dwa ruble nie wytrzymałem i oświadczyłem z niejaką irytacją: „Robię to

tylko dla pani, bo Mozer nie przyjąłby czegoś takiego". Słowa „dla pani" wypowiedziałem

ze szczególnym naciskiem, i to właśnie w pewnym sensie. Znów się żachnęła

usłyszawszy te słowa, ale nic nie powiedziała, nie rzuciła pieniędzy, przyjęła — co

znaczy bieda! Ale jak się żachnęła! Zrozumiałem, żem dotknął boleśnie. A gdy wyszła,

zadałem sobie nagle pytanie: „Czyżby triumf nad nią wart był dwa ruble?" Ha, ha, ha!

Pamiętam, że zadałem sobie właśnie to pytanie dwa razy: „Czy był wart? Czy był wart?" I

śmiejąc się odpowiedziałem sobie na nie twierdząco. O, bardzo mnie to wtedy ubawiło.

Ale nie było to brzydkie uczucie: zrobiłem to rozmyślnie, w określonym celu: chciałem ją

wystawić na próbę, bo nagle zaświtał mi w związku z nią pewien pomysł. Była to moja

trzecia szczególna myśl o niej.

...No i właśnie od tej chwili wszystko się zaczęło. Naturalnie od razu postarałem się

dowiedzieć o niej wszystkiego pośrednio i oczekiwałem jej przyjścia z wielką

niecierpliwością. Przewidywałem, że wkrótce przyjdzie. Kiedy przyszła, wszcząłem

uprzejmą rozmowę z niezwykłym ugrzecznieniem. Jestem przecież nieźle wychowany i

mam dobre maniery. Hm! Wtedy się domyśliłem, że jest dobra i potulna. Dobrzy i potulni

ludzie nie opierają się długo i jeśli nawet nie są skłonni do zwierzeń, od rozmowy nie

potrafią się wykręcić ani rusz, odpowiadają skąpo, ale bądź co bądź odpowiadają, im

dalej, tym więcej, byle się nie zniechęcać, jeżeli nam zależy. Ma się rozumieć, sama

niczego mi wtedy nie wyjaśniła. Potem dopiero dowiedziałem się o „Głosie" i o

wszystkim. Ogłaszała się wtedy rozpaczliwie, z początku, rozumie się, ambitnie: tak a

tak, „guwernantka przyjmie kondycję, może wyjechać, oferty przysyłać listem

poleconym", a potem „przyjmie wszelkie warunki, zgodzi się udzielać korepetycji i do

towarzystwa, i zajmować się gospodarstwem, i pielęgnować chorą osobę, i szyć umiem"

itd. — znane rzeczy! Oczywiście wszystko to dodawano w ogłoszeniu w różnych

wariantach, a pod sam koniec, kiedy sytuacja stała się rozpaczliwa, to nawet „bez pensji,

za samo utrzymanie". I cóż — nie znalazła posady! Postanowiłem ją wtedy wypróbować

po raz ostatni: biorę nagle dzisiejszy „Głos" i pokazuję jej anons: „Młoda osoba, sierota,

szuka posady guwernantki do małych dzieci, najchętniej u starszego wdowca. Może

pomóc w gospodarstwie".

— O, widzi pani, ta się dziś ogłosiła, a do wieczora na pewno znajdzie miejsce. Tak

się trzeba ogłaszać!

Znów się żachnęła, znów oczy się zaiskrzyły, w tył zwrot i już jej nie było. Bardzo mi

się to spodobało. Zresztą byłem już wtedy całkiem pewien swego i nie obawiałem się

wiedząc, że przecież munsztuków nikt nie przyjmie, tym bardziej że już nie miała nawet

munsztuków. No i faktycznie, na trzeci dzień przychodzi bledziutka, wzburzona —

domyśliłem się, że coś musiało zajść w domu, i rzeczywiście zaszło. Zaraz powiem, co

zaszło, ale teraz chcę tylko opowiedzieć, jak to nagle zadałem szyku i urosłem w jej

oczach. Taki raptem zamiar powziąłem. Chodzi o to, że przyniosła ten obraz

(zdecydowała się przynieść)... Ach, słuchajcie, słuchajcie! Teraz to się już naprawdę

zaczęło, bo przedtem jakoś tylko krążyłem... Chodzi o to, że teraz chcę to wszystko

sobie przypomnieć, każdy drobiazg, najdrobniejszy szczegół. Wciąż chcę skupić myśli w

jedno ognisko i — nie mogę, bo ciągle te szczegóły, szczególiki, drobiazgi...

Obraz Matki Boskiej, Matka Boska z Dzieciątkiem — familijny, antyczny, w srebrnej

pozłacanej oprawie, wart — no, ze sześć rubli wart. Widzę, że jej bardzo zależy na tym

obrazie — zastawia cały, nie zdejmując oprawy. Mówię do niej:

— Lepiej byłoby zdjąć oprawę, a obraz zabrać, bo obraz to jednak jakoś nie tego...

— A co, to jest zakazane?

— Ach, nie o to chodzi, ale chyba dla pani samej...

— No to proszę zdjąć.

— Wie pani co, nie będę zdejmował, ale postawię tam, w ołtarzyku — powiedziałem

po namyśle — obok innych obrazów, pod lampką (u mnie zawsze, od chwili otwarcia

kasy, paliła się lampka oliwna), i proszę po prostu wziąć dziesięć rubli.

— Nie potrzebuję dziesięciu, niech pan da pięć, na pewno wykupię.

— Nie chce pani dziesięciu? Obraz wart jest tyle — dodałem zauważywszy, że oczęta

jej znów zaiskrzyły się. Milczała. Wręczyłem jej pięć rubli.

— Nie trzeba nikim gardzić, sam byłem w takich opałach, nawet w jeszcze gorszych, i

jeżeli widzi mnie pani teraz przy takim zajęciu... to po tym wszystkim, co zniosłem...

— Mści się pan na społeczeństwie? Tak? — przerwała mi nagle z dość zjadliwą

ironią, w której było zresztą sporo pobłażliwości (to znaczy nie był to przytyk osobisty, bo

na pewno nie odróżniała mnie wtedy od innych, tak iż zabrzmiało to prawie

nieszkodliwie). „Aha — pomyślałem — takie z ciebie ziółko, nowomodny charakterek".

— Widzi pani — odparłem pół żartem, pół tajemniczo: „Jam jest tej siły cząstką

drobną, co zawsze złego chce — i zawsze sprawia dobro"...

Spojrzała na mnie szybko i z wielkim zaciekawieniem, bardzo zresztą dziecinnym.

— Chwileczkę... Co to za mysi? Skąd to jest? Już to chyba słyszałam...

— Niech się pani nie głowi, tymi słowami przedstawia się Mefistofeles Faustowi.

Czytała pani Fausta?

— Nie... nieuważnie.

— A więc w ogóle pani nie czytała. Trzeba przeczytać. Ale znów widzę na pani ustach

ironiczny uśmiech. Proszę mnie nie posądzać o taki brak smaku, że dla upiększenia roli

zastawnika przedstawiam siebie jako Mefistofelesa. Zastawnik zastawnikiem zostanie.

Wiadoma rzecz.

— Jaki pan dziwny... Wcale nie chciałam tego powiedzieć...

Miała ochotę powiedzieć: „Nie spodziewałam się, że pan jest wykształconym

człowiekiem", ale nie powiedziała, ja jednak wiedziałem, że to pomyślała. Ogromnie jej

zaimponowałem.

— Widzi pani — zauważyłem — na każdym polu można czynić dobrze. Oczywiście

nie mówię o sobie, nic dobrego, powiedzmy, nie robię, ale...

— Oczywiście można dobrze czynić w każdym miejscu — powiedziała obrzuciwszy

mnie szybkim, przenikliwym spojrzeniem. — Właśnie w każdym miejscu — dodała

raptem.

O, ja pamiętam, wszystkie te chwile pamiętam! I chcę jeszcze dodać, że kiedy ta

młodzież, ta kochana młodzież, chce powiedzieć coś mądrego i głębokiego, to zbyt

szczerze i naiwnie odmaluje się na ich twarzy, że „widzisz, bracie, mówię et oto coś

mądrego i głębokiego" — ale nie z próżności to czyni, jak my, lecz widać od razu, że

sama ogromnie ceni to wszystko i wierzy głęboko i poważa, i myśli, że my to poważamy

tak samo, jak ona. Ach, ta szczerość! Tym właśnie nas rozbrajają. A u niej jakież to było

urocze!

Pamiętam, niczego nie zapomniałem! Kiedy poszła, od razu postanowiłem. Tego

samego dnia poszedłem po raz ostatni na zwiady i dowiedziałem się o niej wszystkiego

od A do Z, teraz już o jej obecnym życiu; o poprzednim wiedziałem już wszystko od

Łukierii, która wtedy u nich służyła i którą przekupiłem parę dni wcześniej. To, czego się

dowiedziałem, było tak straszne, że w ogóle nie rozumiem, jak mogła śmiać się przed

chwilą i interesować słowami Mefistofelesa, będąc w tak okropnej sytuacji. Ale — taka

jest młodzież! Tak właśnie pomyślałem o niej wtedy z dumą i radością, bo jest w tym

wszakże i wielkoduszność: widzicie, stoję nad brzegiem przepaści, a jednak wielkie

słowa Goethego jaśnieją. Młodość jest zawsze, bodaj odrobinkę i bodaj w

nieodpowiednim kierunku, wielkoduszna. Chociaż właściwie mówię tylko o niej jednej. A

przede wszystkim patrzyłem już wtedy na nią jak na moją i nie wątpiłem o swej potędze.

Wiecie państwo, to wysoce lubieżna myśl, kiedy się już nie wątpi.

Ale cóż to się ze mną dzieje? Jeżeli tak pójdzie dalej, kiedyż skupię to wszystko w

jedno ognisko? Prędzej, prędzej — przecież nie o to chodzi, o Boże!

Oświadczyny

„Wszystko od A do Z", czego się dowiedziałem o niej, da się streścić w paru słowach:

jej rodzice zmarli już dawno, przed trzema laty, i wtedy zamieszkała u ciotek, które nie

były comme il faut . Właściwie to za mało powiedzieć o nich nie comme il faut . Jedna z

ciotek to wdowa obarczona liczną rodziną — sześcioro dzieci, sam drobiazg. Druga

panna, stara, wstrętna. Obie wstrętne. Ojciec jej był urzędnikiem, ale z kancelistów,

szlachcicem tylko z nominacji — słowem, wszystko mi sprzyjało. Zjawiłem się jakby z

wyższego świata: byłem przecież bądź co bądź dymisjonowanym sztabskapitanem

świetnego pułku, rodowitym szlachcicem, człowiekiem niezależnym itd., no a kasa

pożyczkowa w ciotkach mogła budzić tylko szacunek. Była u ciotek trzy lata w niewoli,

ale mimo to zdała gdzieś egzamin — zdołała zdać, udało jej się zdać mimo stałej

bezlitosnej harówki — a to przecież świadczyło o dążeniu do czegoś wyższego,

wzniosłego! Bo i czemu chciałem się żenić? A zresztą, do diabła ze mną, o tym później...

I czy w ogóle o to chodzi! — Dzieci ciotczyne uczyła, szyła bieliznę, a pod koniec nie

tylko szyła, lecz z tymi jej płucami nawet podłogi szorowała. A one ją biły po prostu,

każdy kęs wymawiały. Doszło do tego, że miały zamiar ją sprzedać. Tfu! opuszczam

ohydne szczegóły... Później opowiedziała mi wszystko dokładnie.

Wszystko to obserwował przez cały rok sąsiad, gruby sklepikarz, ale nie jakiś tam

Dostojewski Fiodor - Potulna.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: