Rafał Dobrowolski: Obóz Narodowo-Radykalny

Wstęp

Celem tej pracy jest przedstawienie działalności, programu oraz ideologii Obozu Narodowo Radykalnego. ONR oficjalnie został założony 14 kwietnia 1934r. w wyniku narastających nieporozumień i nie dojścia do porozumienia pomiędzy przedstawicielami starszego pokolenia działaczy Stronnictwa Narodowego a nie zadowolonymi z ich poczynań młodszą generacją endeków wywodzących się ze zdelegalizowanego w 1933r. Obozu Wielkiej Polski i Młodzieży Wszechpolskiej. Młodzi narodowcy widząc nieskuteczność poczynań władz SN domagali się zradykalizowania programu i zmiany strategii dotychczasowych działań Stronnictwa. Legalna działalność ONR nie trwała długo po nie całych trzech miesiącach działalności Obozu władze 10 lipca 1934r. zdelegalizowały ONR nie słusznie jak się później okazało oskarżając o udział w zamachu na ministra spraw wewnętrznych1.

Narodowi radykałowie rozpoczęli działalność nielegalną większość kierownictwa ONR została aresztowana i osadzona w obozie odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Po zwolnieniu narodowców z Berezy w łonie ONR doszło do rozłamu na dwie grupy: umiarkowaną ONR-ABC i radykalną popularnie zwaną ONR-Falanga, choć właściwa nazwa brzmi Ruch Narodowo Radykalny2

Po śmierci Piłsudskiego w jego obozie doszło do podziału na trzy grupy. Najbardziej radykalny stanowiła grupa skupiona wokół Edwarda Rydza Śmigłego. Obóz Zjednoczenia Narodowego, bo o nim mowa, głosił hasła nacjonalistyczne. Mając problemy z własną sanacyjną młodzieżą OZN nawiązał kontakt z dobrze wyszkoloną odznaczającą się dyscypliną ofiarnością i karnością młodzieżą z RNR. Współpraca RNR z rządem nie trwała długo, ale dzięki temu RNR wyszedł z konspiracji na szczyty ówczesnego życia politycznego. Przez rozpowszechnienie plotek o niby szykowanym zamachu stanu jaki miała dokonać Falanga wraz ze sprzysiężonymi wojskowymi niższego stopnia za, którym miał stać Rydz Śmigły, doszło do zerwania współpracy w kwietniu 1938r. w wyniku czego RNR powrócił do nie legalnej działalności3.

Materiałem źródłowym do przedstawienia działalności, programu i ideologii ONR i obydwu secesjonistycznych grup jest szereg broszur i pozycji prasowych wydawanych przez czołowych działaczy tychże organizacji. Broszury i prasa narodowo radykalna jest szerzej omówiona w dalszej części pracy. Przydatnym materiałem źródłowym są archiwalia władz państwowych najwyższego stopnia oraz władz administracji samorządowej i archiwalia policyjne, które informują między innymi o przebiegu zakłócania porządku publicznego, w których to Oenerowcy brali niejednokrotnie udział. Cennych informacji jakie na temat narodowych radykałów ukazały się możemy czerpać także z tzw. prasy codziennej oraz publikacji wydanych przez członków innych ugrupowań nacjonalistycznych i wobec nich opozycyjnych czyli sanacyjnych i lewicowych.

Ciekawymi źródłami są także pamiętniki naocznych świadków opisywanych wydarzeń. Jako pierwszy i jak na razie jedyny spośród Oenerowców swoje wspomnienia spisał i opublikował stojący na czele bojówki RNR Zygmunt Przetakiewicz. Jego wspomnienia są świadectwem subiektywnym tak jak każdy przekaz pamiętnikarski4.

Dzieje ONR budzą duże zainteresowanie wśród historyków. Autorzy o proweniencji lewicowych bądź marksistowskiej traktują ONR jako polską odmianę faszyzmu a niektórzy z nich porównują z hitleryzmem. Klasycznym tego przykładem jest pozycja Szymona Rudnickiego „Obóz Narodowo Radykalny. Geneza i działalność” jest ona przykładem historiografii marksistowskiej. Praca ta powstała jako doktorat na Uniwersytecie Warszawskim na początku lat sześćdziesiątych a wydana w 1985r. i mimo zmiany podejścia i nowych odkryć autor niczego w niej nie zmienił. W jeszcze gorszym duchu niż Rudnicki o ONR pisał Jan Józef Lipski. Inne Są prace prof. Bogumiła Grotta z Uniwersytetu Jagielońskiego w książkach: „Nacjonalizm i religia”, „Katolicyzm w doktrynach ugrupowań narodowo radykalnych”, „Nacjonalizm chrześcijański” Grott zakwestionował tezę o ideologicznych koneksjach polskiego ruchu narodowo radykalnego z faszyzmem i narodowym socjalizmem. Udowodnił że ONR był wyłącznie polskim tworem wyrazem, z jednej strony postępującego radykalizmu w kwestiach społeczno gospodarczych a z drugiej prawdziwego renesansu katolicyzmu wśród młodego pokolenia działaczy narodowych, to właśnie katolicyzm stawia polski ruch narodowo radykalny na zupełnie innych pozycjach niż faszyzm i hitleryzm5.W miarę obiektywnie choć nie z pozycji zwolennika na ten temat pisał Jacek Maria Majchrowski.

Praca została podzielona na cztery rozdziały. Pierwszy rozdział został poświęcony genezie ONR. Omówiona jest sytuacja endecji po przewrocie majowym z 1926r. , powstanie i zarys działalności Obozu Wielkiej Polski oraz Ruchu Młodych i Oddziału Akademickiego tegoż Obozu. Główny nacisk został położony na krystalizacje idei narodowo radykalnej i działalność przyszłych twórców ONR. Następnie opisany został konflikt pomiędzy „Starymi” a „Młodymi” po delegalizacji OWP w efekcie, którego powstał ONR. Kolejnym rozdziale przedstawione zostało powstanie Obozu, jego struktura skład osobowy, program, działalność propagandowa oraz przyczyny delegalizacji. W dalszej części tegoż rozdziału opisane zostały warunki w jakich byli internowani Oenerowcy oraz działalność konspiracyjna i przyczyny tzw. drugiego rozłamu. Trzeci rozdział poświęcony został tematyce ideowo programowej. Ukazane zostały różnice pomiędzy pierwszym ONR, ONR-ABC i RNR. Zawarte zostały problemy: pojęcia Absolutu i narodu, kwestii dotyczących spraw ustrojowych, gospodarczych, stosunku do poszczególnych mniejszości narodowych i misji dziejowej Polski. W problematyce ostatniego rozdziału zawarte zostały kwestie nielegalnej działalności obydwu grup secesjonistycznych, oraz motywów i przebiegów współpracy falangistów z rządem. Koniec rozdziału poświęcony został upadkowi RNR.

Rozdział I: Geneza Obozu Narodowo Radykalnego

Po zamachu majowym w 1926r. w łonie ruchu narodowego doszło do podziału na dwie grupy. Pierwszą stanowili starsi działacze Związku Narodowo Ludowego opierający się na zasadach parlamentarno demokratycznych przez co zostali skrytykowani przez Romana Dmowskiego za marazm, partyjnactwo, brak: dyscypliny i sukcesów politycznych. Roman Dmowski sam nie był członkiem ZLN, lecz stał na czele tajnej Ligi Narodowej. Dmowski opowiedział się za drugą stroną konfliktu tzw. Młodymi wywodzącymi się z szeregów Młodzieży Wszechpolskiej, wśród których były tendencje antyliberalne, monopartyjne i dążność do rządów silnej ręki6.

Bolesław Piasecki w wydanej w 1935r. broszurze „Duch czasów nowych a Ruch Młodych” pisał ze konflikt pomiędzy pokoleniem Starych a pokoleniem Młodych wynika z faktu że Młodzi mają: więcej energii, większą skłonność do ryzyka, większą ilość zapału i wiary w panujące w danej chwili ideały. Różnice między pokoleniami są oznaką schyłku jednej epoki i początku nowej epoki w dziejach narodu7.

Na posiedzeniu Rady Naczelnej ZLN, Dmowski mówił o potrzebie reorganizacji Związku oraz o potrzebie konsolidacji wszystkich sił nacjonalistycznych. W wyniku działań Dmowskiego 4 grudnia 1926r. w poznańskim hotelu „Bazar” proklamowano powstanie Obozu Wielkiej Polski co poprzedziła Msza Św. odprawiona przez ks. Antoniego Stychla. Dmowski był autorem deklaracji ideowej OWP, którego celem miała być „organizacja świadomych sił narodu” . Struktura Obozu oparta była na: dyscyplinie, ofiarności i karności. Rada Naczelna MW jeszcze tego samego dnia podjęła decyzje o skierowaniu do prac w Obozie swoich członków. Do OWP weszli ponadto członkowie ZLN i innych organizacji powiązanych z endecją. Dmowski proponował bezskutecznie przystąpienie do Obozu między innymi: chadekom Stonnictwu Chrześcijańsko Narodowemu, Narodowej Partii Robotniczej, PSL-Piast8.

3 kwietnia 1927r. doszło we Lwowie do I Zjazdu Ruchu Młodych OWP na czele, którego stanęli Stahl i Bielecki z MW. Odznaką Ruchu stał się „Mieczyk Chrobrego” z wijącą się wśród niego biało czerwoną wstęgą. Powstał także Hymn Młodych.

„Złoty słońca blask dookoła

Orzeł Biały wzlata wzwyż

W górę wznieśmy dumne czoła

Patrząc w Polski Znak i Krzyż

Polsce niesiem odrodzenie

Depcząc podłość fałsz i brud

W nas mocarne wiosny tchnienie

W nas jest przyszłość, z nami lud

Naprzód idziem w skier powodzi

Niechaj wroga przemoc drży

Już zwycięstwa dzień nadchodzi

Wielkiej Polski moc to my” (bis)

Młodzi nosili piaskowe koszule oraz granatowe spodnie i berety, pozdrawiali się poprzez uniesienie prawej ręki z zawołaniem „Czołem” . Składali uroczystą przysięgę „Przysięgam słowem honoru, stać i trwać na straży idei Obozu Wielkiej Polski, być posłusznym rozkazom władz obozu, zgodnością nosić jego znak „Miecz Chrobrego” a wszystkie siły nawet życie złożyć w ofierze dla dobra Wielkiej Polski”9.Na zjeździe we Lwowie Roman Dmowski mówił że ugrupowania komunistyczne swą siłę budują na odwoływaniu się do najniższych instynktów człowieka a narodowcy uderzają w najlepsze i najszlachetniejsze struny duszy człowieka czyli hasła „Bóg i Ojczyzna”, którego transwersacja sprowadza się do zawołania „Polak katolik”10. Obóz silnie akcentował swój pro katolicki charakter Roman Dmowski w broszurze „Kościół, Naród i Państwo” pisał „Katolicyzm nie jest dodatkiem do polskości, zabarwieniem jej na pewien sposób, ale tkwi w jej istocie, w znacznej mierze stanowi jej istotę. Usiłowanie oddzielenia u nas katolicyzmu od polskości, oderwanie narodu od religii i od Kościoła, jest niszczeniem samej istoty narodu”11.

W 1929 Młodzi przejęli całkowicie władze w Obozie. W styczniu 1931 w Warszawie powstał Oddział Akademicki OWP w skład, którego weszli przyszli twórcy ONR Jan Mosdorf jako prezes, Bolesław Piasecki, Marian i Adolf Reuttowie Wojciech Wasiutyński, Wojciech Kwaśieborski, Olgierd Szpakowski. OA-OWP miał na celu reprezentować Obóz na uczelniach wyższych stolicy, w innych miastach tę role spełniała nadal MW12.

W wybory parlamentarne z 1928r. okazały się klęską dla obozu narodowego. ZLN w wyborach do sejmu uzyskał zaledwie 8,4% a do senatu 9,4% głosów. Na miejsce ZLN powołano Stronnictwo Narodowe, którego program opublikowała 16 października 1928r. Gazeta Warszawska, w którym napisano że jedyną drogą dojścia do władzy jest wychowanie społeczeństwa w duchu narodowym. SN miał zająć się prowadzeniem bieżącej polityki związanej z pracami klubu parlamentarnego i sprawami samorządowymi, zaś OWP miało budować podstawy przyszłego obozu narodowego, które zezwoliło by na zwycięstwo idei narodowej. Dmowski rozwiązał Ligę Narodową a na niej miejsce powołał Straż Narodową, do której weszli działacze Ligi i pionu młodzieżowego ZET13.W następnych wyborach, które odbyły się w 1930r. SN miał wielkie problemy z zorganizowaniem wieców wyborczych. Kościół nie miał jednolitego stanowiska, pojawiały się ulotki wzywające do głosowania na blok katolicki i nie głosowania na BBWR gdyż tam byli protestanci i żydzi. Podczas kampanii dochodziło do bójek pomiędzy młodzieżą sanacyjną a członkami RM-OWP. Endecja w wyborach uzyskała 12.7% głosów14.

Członkowie Młodzieży Wszechpolskiej organizowali blokady sklepów żydowskich polegające na nie wpuszczaniu do nich Polaków. Celem akcji była obrona interesów polskich kupców pod hasłem „swój do swego, po swoje” Młodzi narodowcy przeprowadzali blokady na uczelniach „numerus clasus” czyli tzw. getto ławkowe dla studentów pochodzenia żydowskiego. Nasilenie akcji nastąpiło się gdy podczas zamieszek jakie miały miejsce na Uniwersytecie im. Stefana Batorego w Wilnie, wyniku których 10 listopada 1931r. zginął student prawa Stanisław Wacławski, kilka dni później z inicjatywy MW powstał „Obóz Zielonej Wstążki” stawiający sobie za zadanie rozszerzenie bojkotu gospodarczego o bojkot kulturalny a zasadę „numerus clasus” zastąpiono ostrzejszą „numerus nullus” mającą na celu zmniejszenie liczby studentów żydowskich do 10% (gdyż około 7-10% ludności II RP stanowili Żydzi) ogółu studiujących15.

Działacze Oddziału Akademickiego wydawali m.in. „Akademik Polski” i „Sztafetę”, których redaktorem naczelnym został Piasecki. Ta grupa była podzielona na trzy sekcje programowe: ustrojową kierował Piasecki, ekonomiczną M. Reutt a historyczną kierował Kwasieborski. W listopadzie 1932r. wydali broszurę „Wytyczne w sprawie żydowskiej, mniejszości słowiańskiej i niemieckiej oraz zasad polityki gospodarczej”. Postulowali zakaz małżeństw mieszanych i zmiany nazwisk, uwidacznianie żydowskiego pochodzenia w drukarniach, zakazywano zatrudniania w żydowskich firmach nie-Żydów i w polskich firmach zatrudniania Żydów co miało rozwiązać problem bezrobocia. Żydzi mogliby zakładać swoje szkoły, ale poza gettem dyplomy w nich uzyskane traciły by ważność, mieli by prawo do tworzenia własnych instytucji samorządowych i swobody kultu za wyjątkiem uboju rytualnego i zakazu pracy w niedziele. Mniejszości słowiańskie miano polonizować, a niemiecką traktować tak jak Niemcy traktują mniejszość polską. Pewnikiem miała być wojna z III Rzeszą i oparcie granic na wałach Chrobrego odzyskanie reszty Śląska, Warni, Mazur, Pomorza Zachodniego i Gdańska. W gospodarce apelowano o oparcie się na średnich i małych przedsiębiorstwach i ogólny nadzór nad gospodarką dla państwa, które wyznaczało by kierunki rozwoju gospodarczego16.

Działacze i publicyści OWP dużym zainteresowaniem położyli w kwestii włoskiego faszyzmu i niemieckiego narodowego socjalizmu. W latach dwudziestych na łamach organów prasowych OWP Młodzi narodowcy pisali pozytywnie o rządach Mussoliego , że w miejsce kierowanej przez masonerię burżuazyjnej elity wprowadzono nową o charakterze narodowym. Faszyzm był zbawienną reakcją na liberalizm i komunizm, chwalono także dobre stosunki Mussoliniego z Papiestwem. Od 1931r. zaczęto potępiać faszyzm za to że nie potrafi uszanować podstawowych praw jednostki podporządkowując ją nadmiernie zbiorowości co jest wypaczeniem idei narodowej gdyż zdrowy katolicyzm i nacjonalizm nakłada na jednostkę pewne wymogi moralne i pozostawia jej swobodę bytu i rozwoju. Oskarżano także o przesadny kolektywizm, który krępował inicjatywę społeczną oraz o brak rotacji we włoskich władzach i pojawienie się wpływów hitleryzmu. W doktrynie narodowo socjalistycznej największe zastrzeżenia budził rasizm który uznano za odmianę materializmu, kłóci się on z zasadami chrześcijańskimi. Ponadto ukazywano lewackie korzenie obydwu systemów17.

Obóz Wielkiej Polski w 1932r. osiągnął ponad 250 tys. członków i prowadził bardzo ożywioną działalność, co powodowało niepokój w kręgach rządowych obawiając się narastającej konkurencji. Działacze Obozu często wzywały do nieposłuszeństwa prawnych rozporządzeń władz państwowych. Członkowie OWP niejednokrotnie brali udział w zamieszkach z młodzieżówkami opozycyjnych organizacji. Władze administracyjne argumentując ze Obóz narusza spokój publiczny zaczęły przystępować do delegalizacji OWP. Najpierw to miało miejsce w województwie pomorskim 22 września 1932r. po zamieszkach, jakie miały miejsce w Gdyni, następnie zdelegalizowano Obóz w poznańskim w października 1932r. Ostateczna delegalizacja nastąpiła 28 marca 1933r18.

Po delegalizacji OWP działacze skupieni wokół „Akademika Polskiego” założyli Narodowo Radykalny Komitet Wydawniczy Młodych na czele którego stanął W. Wasiutyński. Komitet wydał liczne broszury m.in. „Co każdy Polak wiedzieć powinien”, „Praca dla Polaków, Władza dla Narodu” na łamach, których krytykowali kapitalizm i komunizm postulowali gospodarkę narodową opartą na samowystarczalności i eliminacji Żydów z tej dziedziny życia19.W Wielkopolsce Młodzi założyli Związek Młodych Narodowców, Stronnictwo Wielkiej Polski i „Szczerbca” w pozostałych regionach także powstawały małe niezależne organizacje młodzieżowe20. Podczas gdy Młodzi pragnęli działać samodzielnie, to SN chciało zagarnąć spuścizne po OWP. Kompromisem miało być powołanie Sekcji Młodych SN , to nie dało rozwiązania gdyż Starzy próbowali rozproszyć Młodych przyjmując ich bezpośrednio do poszczególnych grup Stronnictwa a Młodzi chcieli jego reorganizacji i zradykalizowania programu. W styczniu 1934r. kierownictwo warszawskiej Sekcji Młodych objął Pruszyński reprezentujący stanowisko separatystyczne podobnie jak szef Oddziału Akademickiego Piasecki, który założył „Uczelni Różne” Aby rozprężyć sytuacje Dmowski rozwiązał Straż Narodową. 24 marca 1934r. na konferencji prasowej szef SM-SN Jan Mosdorf omówił rozbieżności pomiędzy SN a Młodymi i oskarżył władze Stronnictwa że nie potrafi zrozumieć sytuacji w kraju i że ogranicza się do pół środków. Po tym wydarzeniu ze Stronnictwa usunięto m.in. Mosdorfa i Henryka Rossmana a nowym szefem Sekcji został Tadeusz Bielecki21. Zarząd Główny SN wydał zakaz wydawania „Sztafety” więc 9 kwietnia Pruszyński na odprawie aktywu SN zapowiedział że powstanie organizacja o charakterze narodowo radykalnym, która walki o władze nie będzie prowadziła pół środkami (drogą parlamentarno demokratyczną), lecz przy użyciu zdecydowanych metod działania. W Stronnictwie nie chciano dopuścić do rozłamu na 25 kwietnia zwołano zebranie Zarządu Głównego a 15 kwietnia miała się zebrać Rada Naczelna, ale radykałom nie zależało już na pojednaniu gdyż stracili wiarę że SN dojdzie do władzy stosując dotychczasową taktykę, w konsekwencji czego 14 kwietnia 1934r. na łamach „Sztafety” ogłoszono deklaracje ideową Obozu Narodowo Radykalnego22.

Roman Dmowski w listach do ks. Prądzyńskiego pisał że Młodzi poszli swoimi ścieżkami nic nie robiąc sobie z pracy nad sobą w pogłębieniu moralnym i umysłowym w dalszej części listu czytamy „…lepiej że się oddzielą, ich odrębne działanie nie potrwa długo, nie mając umysłowego ani politycznego bagażu (…) trzeba dokonać pewnych amputacji, żeby usunąć pewne żywioły przeszkadzające w zorganizowaniu obozu w jednolitą zdyscyplinowaną całość i w zaprzężeniu wszystkich ludzi do działania składającego się na jedną wielką całość…”23

Rozdział II: Działalność Obozu Narodowo Radykalnego

Obóz Narodowo Radykalny powstał w wyniku niewiary jego członków że Stronnictwo Narodowe dojdzie do władzy stosując dotychczasową taktykę. Deklaracje ideową ONR podpisano na stołówce Politechniki Warszawskiej dnia 14 kwietnia 1934 r., w obecności jedenastu osób: Piaseckiego, Rutkowskiego, Dowbora, Glużińskiego, Jodzewicza, Mosdorfa, Pruszyńskiego, Todlebena, Zalewskiego, Czerwińskiego i Rossmana, ten ostatni jako radca prawny Banku Amerykańskiego nie mógł podpisywać oficjalnych dokumentów politycznych24.

Na przywódcę ONR został wybrany Jan Mosdorf, który stał na czele Komitetu Organizacyjnego. Organem wykonawczym Komitetu był Wydział Wykonawczy składający się z czterech referatów: organizacyjnego, propagandowego, finansowego i ogólnego. Na czele tajnej „Organizacji Polskiej” stał Henryk Rossman. Tajna organizacja miała cztery stopnie wtajemniczania, w której stopnie niższe nie wiedziały o istnieniu stopni wyższych. Najniższy w hierarchii był poziom „S – Sekcja”, następnie był poziom „C – Czarniecki”, trzecim poziomem był „Z – Zakon Narodowy” a jego członkowie mieli co dwa lata wybierać najniższe władze Obozu czyli Komitet Wykonawczy. Najwyższym szczeblem ściśle zakonspirowanym był poziom „A”, który co rok miał wybierać trzy osobowy zarząd25. Drugą częścią w łonie ONR stanowiła grupa skupiona wokół Bolesława Piaseckiego, składała się z dziesięciu sekcji: pięciu uczelnianych i pięciu rzemieślniczo robotniczych. Piasecki zorganizował także bojówki pod przewodnictwem Andrzeja Kułakowskiego ubrane w jasne (piaskowe) koszule z pasem koalicyjnym i czarne spodnie z cholewkami. Rola Mosdorfa w praktyce sprowadzała się do funkcji łącznika pomiędzy grupami Piaseckiego i Rossmana. Rozłam w SN przypadł na okres wyborów samorządowych więc faktu powstania nowej organizacji postanowiono nie rozgłaśniać. Prasa sanacyjna powstanie ONR przyjęła z cichym zadowoleniem w wyniku czego wyłoniły się przypuszczenia że do rozłamu w obozie narodowym doszło w wyniku działalności II Oddziału Sztabu Generalnego, który miał swoich informatorów w szeregach ONR26.

14 kwietnia „Sztafeta” opublikowała deklaracja ideową ONR, której tekst opracował przywódca Obozu Jan Mosdorf na bazie projektów przygotowanych przez: Piaseckiego, M. Reutta, Szpakowskiego, Wasiutyńskiego i własnego. Deklaracja ideowa była wyrazem wysuwanych pod adresem SN żądań i rozważań publikowanych poprzednio w „Akademiku Polskim” i „Sztafecie”27. Autorzy deklaracji przedstawili się jako ludzie, którzy chcą sprostać trudnej sytuacji w jakiej znalazła się Polska, że nawiązują do dawnych ideałów ruchu wszechpolskiego i pragną doprowadzić do uzdrowienia stosunków moralnych, politycznych i gospodarczych, że ONR stoi na gruncie zasad katolickich, opierając na tych zasadach całokształt życia politycznego i gospodarczego28. Według Oenerowców „Państwo Polskie powinno być Organizacją Zbrojną Narodu, w którym duch żołnierski przenika naród a duch narodowy armię, służba wojskowa powinna stanowić zaszczytny obowiązek każdego Polaka i najważniejszy etap wychowania narodowego”29. „Granice Państwa Polskiego obejmować powinny ziemie zamieszkałe w zwartej masie przez Polaków i tereny będące pod wpływem cywilizacji polskiej”. Prawa polityczne mogli posiadać Polacy oraz przedstawiciele mniejszości słowiańskich a odmawiano im Żydom i Niemcom jako niezdolnym do asymilacji i działających na szkodę Polski. Postulowano deportacje ludności żydowskiej a do momentu wysiedlenia nadania im statutu przynależnych do państwa. Postulowano powołanie Organizacji Politycznej Narodu, do której mogli by należeć pełnoprawni nie karani obywatele oraz Powszechnej Organizacji Wychowawczej. W kwestii gospodarczej motywem przewodnim była sentencja „Gospodarzem w Państwie Polskim powinien być naród Polski zorganizowany w jednolitą niepodzielną całość” apelowano o solidaryzm społeczny a „własność prywatna nie może być źródłem wyzysku i nadużyć, lecz podstawą bytu rodziny”. Gospodarka powinna być oparta na małych i średnich warsztatach, jednostkach handlowych i gospodarstwach rolnych, ściśle kontrolowanych przez państwo. Sektory strategiczne dla funkcjonowania państwa powinny zostać unarodowione poprzez wywłaszczenie głównie obcego kapitału, chodzi tutaj o górnictwo, hutnictwo, energetykę, bankowość, nacjonalizacji miało ulec także leśnictwo i handel hurtowy. Celem gospodarczym Oenerowców było zapewnianie pracy i minimum bytowego każdemu Polakowi30.

Zarówno działacze Sekcji Młodych SN i twórcy ONR objeżdżali kraj szukając poparcia. Powstanie Obozu wywołało liczne tarcia w Młodzieży Wszechpolskiej. Ostry kurs ONR spodobał się młodemu pokoleniu endeków. W Poznaniu do ONR przyłączył się m.in Szczerbiec, Stowarzyszenie Wielkiej Polski, które skupiało tylko aryjczyków, wierzących i praktykujących. W Wilnie do obozu przystąpiło około stu osób. W Krakowie ONR popierał Bolesław Świderski z Sekcji Młodych SN, rozłam miał się dokonać na zjeździe SM-SN 17 czerwca 1934 r., ale w nocy z 16 na 17 czerwca Świderski został zatrzymany mimo wszystko doszło do rozłamu. W Lublinie ONR powstał na początku maja, ale oficjalną działalność rozpoczął 28 maja aby nie osłabiać SN przed wyborami, podobnie stało się w innych miastach. Do obozu bezskutecznie przystąpić chciały marginalne ugrupowania czerpiące wzorce z niemieckiego hitleryzmu Narodowo Socjalistyczna Partia Robotnicza oraz Polska Partia Narodowych Socjalistów działające głównie na Górnym Śląsku. Większa część członków Sekcji Młodych poparła program i cele Obozu, ale uznała że rozłam powoduje osłabienie ruchu narodowego31.

Mimo wszelkich wysiłków rozszerzenia działalności na kraj ONR był organizacją warszawską skupił środowisko robotników i lumpenproletariatu (organizacja „Praca Polska”), drobnomieszczaństwa, rzemieślników, pod warszawskich chłopów oraz studentów i inteligencji. Liczba członków w stolicy sięgnęła około 5 tys. członków, głównie kosztem SN. Okres legalnej działalności był czasem wytężonej pracy organizacyjnej, „Sztafeta” przestała być tygodnikiem stała się dziennikiem, której nakład wynosił od 5 do 8 tys. egzemplarzy w samej Warszawie. Oenerowcy wydawali także pisma lokalne np. w Brześciu ukazywał się „Przełom”, w Katowicach „Kuźnica”, w Grudziądzu „Przebojem” i „Straż Narodowa”, na Polesiu „Ruch Polesia”32.

Obóz Narodowo Radykalny organizował wiece propagandowe. Członkowie Obozu na przemarszach byli jednolicie po ubierani w piaskowe koszule z koalicyjkami i zieloną przepaską na której widniał symbol ONR, nieśli olbrzymie Szczerbce (Miecze Chrobrego) i liczne szturmówka, szli dumnie, bojowo, sprężyście na przodzie szły oddziały akademickie za nimi żeńskie i rzemieślniczo robotnicze. W trakcie pochodu rozrzucali ulotki. Jeden z takich wieców 3 maja zebrał na placu Trzech Krzyży w Warszawie około 2,5 tys. jasnych koszul. Narodowi radykałowie lubili organizować nocne pochody z pochodniami33.

ONR zakładał także swoje lokale w dzielnicach robotniczych zdominowanych przez ugrupowania lewackie. Oenerowcy agitowali wśród proletariatu proponując walkę z żydowskimi kapitalistami – wyzyskiwaczami, będących główną przyczyną ich biedy i niedoli. Polską Partie Robotniczą i inne organizacje komunistyczne oskarżali o zdradę interesów robotników, „Sztafeta” łączyła hasła nacjonalistyczne z radykalno społecznymi. Zagrożone utratą wpływów organizacje lewicowe postanowili współpracować ze sobą w walce z nacjonalistami zakładając tzw. „Czerwony Front”, do którego obok Polskiej Partii Socjalistycznej weszli Organizacja Młodzieżowa Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych (OM TUR), Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej oraz komuniści skupieni wokół Związku Zawodowego Metalowców. „Czerwony Front” uznał ONR za organizacje wywodzącą się z burżuazyjnej endecji i pogardliwie nazywali ONR „Narą”. Dochodziło do licznych starć Oenerowców z lewakami 29 maja narodowcy zaatakowali lokal OM TUR i PPS, dzień później doszło do obustronnych walk w Śródmieściu i na Nowym Świecie. Na zebraniach organizowanych przez ONR dochodziło do bójek z komunistami w wyniku czego Narodowi Radykałowie musieli zlikwidować swoje lokale na Nowym Świecie i innych robotniczych dzielnicach Warszawy34. Oprócz tego dochodziło w Warszawie do akcji związanej z bojkotem żydowskim. Komitet Wykonawczy Obozu wydał swoim członkom zakaz czynnego udziału w akcjach, które mogły by wywołać niepokój publiczny, po tym jak władze 12 maja zapowiedziały że będą delegalizować wszelkie organizacje, których członkowie będą brać udział w zamieszkach i udowodni się im przynależność do danej organizacji. Wydział wykonawczy stwierdził że do zakłócania porządku dochodziło w wyniku prowokacji żydowskiej i komunistycznej mających na celu doprowadzić do delegalizacji ugrupowań o charakterze nacjonalistycznym35.

13 czerwca władze administracyjne pod pretekstem nie odpowiednich warunków pracy drukarni, zamknęli wydawnictwo „Sztafety” pismo przeniesiono do innej drukarni i tę także zamknięto, pod tym samym pretekstem. Prezes ONR Jan Mosdorf interweniował w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, prosił o kontakt z ministrem Bronisławem Pierackim36. Niezastawszy ministra, który przebywał na konferencji, Mosdorf rzekł „Jutro będzie już za późno” . Następnego dnia w zamachu zginał Pieracki i całe podejrzenie padło na ONR, choć później śledztwo wykazało że zamachu dokonali ukraińscy nacjonaliści37.

Dynamizm działania Obozu, wzrost organizacyjny w samej stolicy blisko 5 tys. członków, stały się dla władzy niebezpieczne. ONR stosował coraz to ostrzejsze metody działań, w tym podejrzenie o udział w zamachu na ministra Pierackiego, doprowadziło w końcu do delegalizacji Obozu co nastąpiło 10 lipca 1934r., fakt ten władze samorządowe miasta stołecznego tłumaczyły stałym naruszeniem bezpieczeństwa i porządku publicznego ponadto oskarżano Oenerowców o podżeganie nienawiści partyjnej, rasowej i podburzanie społeczeństwa przeciw ekipie rządowej. Około 600 członków ONR władze postanowiły przenieść do miejsca odosobnienia w Berezie Kartuskiej z liderów Obozu ukryć udało się tylko Janowi Mosdorfowi38.

Podstawą prawną do utworzenia obozu w Berezie Kartuskiej było rozporządzenie Prezydenta Ignacego Mościckiego z dnia 17 czerwca 1934r. O odosobnieniu decydowały władze administracji ogólnej a ich wniosek był wystarczającą podstawą do wydania postanowienia o przymusowym odosobnieniu. Bereza Kartuska była małym miastem z przewagą ludności żydowskiej (około 52% ogółu mieszkających) na terenie województwa poleskiego. Obóz mieścił się w budynku dawnych carskich koszar39. Pierwszymi zesłańcami w Berezie byli członkowie ONR i SN. Zesłanych władza określała jako przestępców politycznych a celem odosobnienia było aby przestali mędrkować i aby w kraju był spokój. Obóz był wzorowany na obozach niemieckich i sowieckich. Wobec więźniów stosowano metody poniżające od szantażu poczynając na średniowiecznych torturach kończąc. Kryminaliści, którzy byli uprzywilejowani40,twierdzili że woleliby rok spędzić w ciężkim więzieniu, niż dzień w Berezie. Postępowanie wobec zatrzymanych miało doprowadzić zabicia w nich energii i poniżenia godności. Więźniowie byli bici kolbami od karabinu, za uchybienia w pracy dostawali chłostę od 5 do 50 uderzeń w twarz. Wysiłek fizyczny był do tego stopnia że przekraczał możliwości fizyczne dorosłego człowieka a gimnastyka była jedną z form tortur. Więźniowie dostawali trzy posiłki dziennie na śniadanie i kolacje otrzymywali nie słodzoną kawę lub żur a na obiad zupę i porcje kartofli, dzienna stawka chleba nie przekraczała 400g. Zatrzymani nie mogli rozmawiać między sobą, nie mogli otrzymywać paczek z żywnością ani palić tytoniu. Więźniowie cierpieli przede wszystkim na zapalenie stawów i przewlekle zapalenia. Osadzeni musieli potępiać dotychczasową przeszłość polityczną a zwolnieni z Berezy nie mogli opowiadać nikomu ani opisywać o sytuacji panującej wewnątrz obozu41.

Członkowie, którzy uniknęli wywózki do Berezy nawzajem oskarżali się o współprace z policją. Część członków ONR wróciła do Sekcji Młodych, w SN patrzono na nich niechętnie obawiając się nowych tarć i próby przejęcia władzy przez byłych secesjonistów. Byłych Oenerowców chętnie przyjmowano w Związku Młodych Narodowców (ZMN organizacja powstała po delegalizacji OWP) gdyż opowiadali się za zjednoczeniem byłych członków RM OWP42.Ci co pozostali w ONR rozpoczęli działalność konspiracyjną, tworząc tzw. piątki z szóstym jako kierownikiem. Podczas wakacji członkowie Obozu rozwijali akcje propagandową w terenie, powstały nowe komórki Obozu. Z zebranych pieniędzy kupowano broń, która służyła do akcji dywersyjnych, które przeprowadzały przeszkolone oddziały bojowe. ONR miał sekcje wywiadu i kontrwywiadu mające na celu wykrycie konfidentów w łonie Obozu. Członkowie ONR mieli za zadanie wstępować do legalnych związków młodzieżowych i podporządkowywać je sobie np. do Legionu Młodych, Związku Strzeleckiego, Towarzystwa „Sokół”, Sekcji Młodych SN wyniku czego SN zaczął weryfikować i dokonywać selekcji w śród byłych Oenerowców43.

Jeszcze podczas odsiadki w Berezie Rossman i Piasecki zaczęli skupiać wokół siebie zwolenników. Piaseckieg...