Koncepcja świadomości Antonio Damasio.pdf

Tytuł: Koncepcja ś wiadomo ś ci Antonio Damasio przedstawiona w ksi ąŜ ce The Feeling of what

happens: body emotion in making of consciousness 1

Autor: Dawid Wiener

Źródło: http://www.kognitywistyka.net / mjkasperski@kognitywistyka.net

Data publikacji: 01 XI 2001

Tytuł ksi ąŜ ki portugalskiego neurologa sugeruje, Ŝ e jej głównym tematem jest problematyka

ś wiadomo ś ci. Jednak Ŝ e lektura przekonuje, Ŝ e obraca si ę ona przede wszystkim wokół

problematyki neurobiologicznych podstaw Ja [ self ], a zagadnienia wi ą zane zwykle z

problemem ś wiadomo ś ci np. pytania o qualia , s ą w niej potraktowane tylko zdawkowo.

Damasio wykracza w tej ksi ąŜ ce daleko poza to, co le Ŝ y w obszarze jego kompetencji jako

neurobiologa. Jego propozycja adresowana jest do wszystkich zainteresowanych problemem

ś wiadomo ś ci. Maj ą c zatem na wzgl ę dzie rozmaite kompetencje oraz ró Ŝ ne stopnie

przygotowania potencjalnych czytelników formułuje swoje stanowisko mo Ŝ liwie

najprzyst ę pniej. Cen ą , jak ą za to płaci jest:

• wielokrotne powtarzanie tych samych tez;

• rezygnacja z wyspecjalizowanego j ę zyka na rzecz pogl ą dowej prezentacji głównych

idei ksi ąŜ ki;

• przyznanie wyj ą tkowego statusu empirycznym ustaleniom neurobiologów, tzn.

uznanie, Ŝ e wyniki uzyskane przez neurobiologów przy badaniu czynno ś ci mózgu

towarzysz ą cych okre ś lonemu procesowi poznawczemu s ą równoznaczne z

ostatecznym wyja ś nieniem procesu.

Do zasadniczych zalet ksi ąŜ ki nale Ŝą natomiast:

• oryginalna koncepcja neurobiologicznych podstaw Ja (subiektywno ś ci) i wskazanie

na niezbywalny charakter tego aspektu ś wiadomo ś ci;

• hipoteza stanowi ą ca podstaw ę dla wyja ś nienia subiektywnej natury ś wiadomo ś ci.

M. Kasperski: Jest to referat wygłoszony na Sympozjum Kognitywnym 2000: Subiektywno ść a Ś wiadomo ść

(Obrzycko, 4-6 V 2000). Warto tutaj podkre ś li ć fakt, Ŝ e ksi ąŜ ka A. Damasio, do której odwołuje si ę autor

referatu, ukazała si ę w tym samym roku w polskim tłumaczeniu: Tajemnica ś wiadomo ś ci (Rebis, 2000). Z tego

wzgl ę du, obok propozycji D. Wienera, podaj ę tłumaczenie bardziej kontrowersyjnych poj ęć za polskim

tłumaczeniem – s ą to przypisy oznaczone gwiazdk ą .

D. WIENER, Koncepcja ś wiadomo ś ci Antonio Damasio...

1. Podstawy teoretyczne

A. Odró Ŝ nienie dwóch aspektów zwi ą zanych ze ś wiadomo ś ci ą

Damasio wyró Ŝ nia dwa aspekty ś wiadomo ś ci. Pierwszy z nich zwi ą zany jest z procesami

tworzenia przez mózg wzorów umysłowych [ mental patterns * ], czyli obrazów przedmiotu

[ images of objects ], gdzie poprzez przedmiot [ object ] rozumie si ę tak ró Ŝ norodne kategorie

obiektów jak: osoba, miejsce, melodia, ból z ę ba, stan rozkoszy, etc ., a poprzez obraz [ image ]

– wzór umysłowy [ mental pattern ], jaki powstaje w dowolnej modalno ś ci zmysłowej, np.:

przedstawienie (obraz) d ź wi ę kowy, wzrokowy, dotykowy, stanu błogo ś ci, etc .

Takie przedstawienia (obrazy) przenosz ą , wg Damasio, nie tylko wła ś ciwo ś ci fizyczne

przedmiotów, ale zawieraj ą równie Ŝ nasz ą pozytywn ą lub negatywn ą reakcj ę wzgl ę dem

tych Ŝ e przedmiotów, plany jakie mo Ŝ emy dla nich formułowa ć oraz sie ć relacji pomi ę dzy tym

przedmiotem a innymi. Reasumuj ą c: jest to problem „jak tworzy si ę , mówi ą c metaforycznie,

„film-w-mózgu”?” [ how we get a movie-in-the-brain ** ]. Drugi aspekt zwi ą zany jest za ś ze

sposobem w jaki mózg wytwarza, paralelnie z tworzeniem mentalnych form, poczucie Ja w

akcie poznawania [ a sense of self in the act of knowing *** ]. Jest to główny temat ksi ąŜ ki.

Damasio rozumie to jako jednoczesne posiadanie „filmu-w-mózgu” i jego ogl ą danie, a

zarazem uczestniczenie w tym filmie. Uwa Ŝ a on, Ŝ e mo Ŝ liwe jest pojawienie si ę posiadacza i

widza „filmu” w samym filmie [ generating the appearance of an owner and observer for the

movie within the movie ]. Implikuje to zarazem, Ŝ e rozdzielenie dwóch aspektów ś wiadomo ś ci

jest zabiegiem cokolwiek sztucznym i posiada wymiar przede wszystkim heurystyczny, co

zreszt ą Damasio dostrzega, nazywaj ą c utrzymywanie tego podziału rodzajem „intelektualnej

higieny”. Synonimem dla obrazu przedmiotu jest wzór umysłowy [ mental pattern ], który jest

jednak czym ś zupełnie odmiennym od neuronalnego wzoru [ neural pattern ], dla którego

synonimem jest mapa [ map **** ]. Ró Ŝ nica pomi ę dzy nimi jest zasadnicza, gdy Ŝ obraz

przedmiotu czy wzór umysłowy jest dost ę pny tylko i wył ą cznie z perspektywy

pierwszoosobowej, natomiast odpowiada im, dost ę pny w badaniu naukowym z perspektywy

trzecioosobowej, neuronalny wzór, czy mapa, np. w postaci aktywno ś ci okre ś lonego obszaru

mózgu, co daje si ę zarejestrowa ć w tomografii pozytronowej. Terminem odnosz ą cym si ę

zarówno do mentalnej, jak i neuronalnej mapy, jest reprezentacja, która jest spójnym

wzorcem odniesionym do czego ś [„ pattern that is consistently related to something ”], czy to

b ę dzie wzór umysłowy, czy te Ŝ spójny zestaw neuronalnych aktywno ś ci w okre ś lonym

obszarze mózgu, czyli wzór neuronalny. Poniewa Ŝ reprezentacja zawsze co ś reprezentuje, od

razu pojawia si ę problem korespondencji pomi ę dzy reprezentantem a obiektem

reprezentowanym. Damasio, jak sam przyznaje, nie dysponuje koncepcj ą obja ś niaj ą c ą

mechanizm powstawania adekwatnych reprezentacji. Przyjmuje tylko, Ŝ e istniej ą zasady

okre ś laj ą ce zale Ŝ no ś ci pomi ę dzy przedmiotem w ś wiecie, pobudzaniem fotoreceptorów na

siatkówce, map ą neuronaln ą i wreszcie obrazem tego przedmiotu. Przekonany jest, Ŝ e istnieje

sie ć korespondencji pomi ę dzy fizycznymi własno ś ciami przedmiotów, a typami reakcji

organizmu, wedle których wewn ę trznie wytworzony obraz jest skonstruowany. Nie ma

jednak prostego transferu przedmiotów pomi ę dzy ś wiatem a naszym mózgiem. Mo Ŝ na zatem

powiedzie ć , Ŝ e organizm twórczo odtwarza przedmioty, według pewnych

zaimplementowanych gatunkowo reguł i osobniczo zmiennych dyspozycji, a reprezentacja

* W tłumaczeniu Maciej Karpi ń skiego: wzorce umysłowe , obrazy .

W tłumaczeniu M. Karpi ń skiego: neuronowe wzorce (mapy) , obrazy .

D. WIENER, Koncepcja ś wiadomo ś ci Antonio Damasio...

W tłumaczeniu M. Karpi ń skiego: film (kino) w mózgu .

*** W tłumaczeniu M. Karpi ń skiego: mózg a tworzenie wiedzy .

****

jest zawsze jego własnym, cho ć nie dowolnym, konstruktem (który czasami mo Ŝ e by ć

zupełnie chybiony).

B. Niezb ę dno ść stabilnego punktu odniesienia dla wytworzenia Ja

Damasio jest przekonany, Ŝ e koniecznym warunkiem dla utworzenia Ja jest jego wzgl ę dna (tj.

zmieniaj ą ca si ę tak wolno, Ŝ e praktycznie niezauwa Ŝ alnie) stabilno ść w czasie trwania Ŝ ycia

osobniczego; Ŝ e niezb ę dny jest biegun odniesienia. Có Ŝ miałoby stanowi ć ow ą w miar ę

stabiln ą podstaw ę dla Ja? Damasio odpowiada, Ŝ e ciało, a precyzyjniej – wci ąŜ odtwarzaj ą ce

si ę reprezentacje owego ciała. Gdyby osobnik nie posiadał wci ąŜ odtwarzaj ą cych si ę

reprezentacji ciała, nie miałby stabilnego Ja i nie mógł uchwyci ć własnej to Ŝ samo ś ci. Ciało

jednak Ŝ e rozumiane jest tu troch ę szerzej: to nie tylko powłoka cielesna, ale równie Ŝ

wszystkie trzewia i „wewn ę trzne ś rodowisko” organizmu (procesy, które w nim zachodz ą ) –

mo Ŝ na zbiorczo je nazwa ć organizmem, za ś cało ść wci ąŜ odtwarzaj ą cych si ę reprezentacji

organizmu okre ś la Damasio jako proto-Ja [ proto-self ]. Z neurobiologicznego punktu widzenia

zaanga Ŝ owane w tworzenie proto-Ja s ą nast ę puj ą ce struktury mózgu (id ą c od dołu, tj. pnia

mózgu):

1. Niektóre j ą dra pnia mózgu. Zlokalizowane grzbietowo i przy ś rodkowo: j ą dra istoty

szarej okołowodoci ą gowej [ periaqueductal gray ], j ą dra przyramienne [ parabrachial

nucleus ], j ą dra acetycholinowe oraz monoamiminowane, zlokalizowane w obszarze

pola najdalszego [ area postrema ], wszystkie powy Ŝ ej wej ś cia do pnia mózgu nerwu

trójdzielnego (i znajduj ą cego si ę tam j ą dra). J ą dra te jako pierwsze (wg Damasio)

mapuj ą stan organizmu. Ponadto, zgodnie z powszechnie przyj ę tymi pogl ą dami:

odbieraj ą bod ź ce bólowe, reguluj ą sen, bior ą udział w procesach uwagi i

pami ę ciowych oraz uczestnicz ą w regulacji pracy serca, płuc, jelit.

2. Podwzgórze (cz ęść mi ę dzymózgowia) oraz j ą dra podstawy przodomózgowia. Funkcja

analogiczna jak wy Ŝ ej, dodatkowo regulacja procesów hormonalnych. Efektem jest

kompleksowa regulacja procesów homeostazy organizmu.

3. Kora wyspy, drugorz ę dowa kora somatosensoryczna (S2) oraz przy ś rodkowa kora

ciemieniowa powy Ŝ ej płata spoidła mózgu [ splenium corpori callosi ]. Funkcj ą jest

mapowanie stanu organizmu na najwy Ŝ szym pi ę trze układu nerwowego i

przekazywanie tego Ŝ obrazu do innych układów korowych, np. pami ę ciowych.

Obecna jest asymetria funkcjonalna, gdy Ŝ podstawowa dla tworzenia proto-Ja byłaby

prawa półkula.

Wida ć zatem, i Ŝ w uj ę ciu Damasio proto-Ja jest efektem aktywno ś ci praktycznie na ka Ŝ dym

poziomie osi nerwowej. Poziomy owe pełni ą ró Ŝ ne funkcje i s ą zhierarchizowane ze wzgl ę du

na ich istotno ść . Przykładowo: wykluczenie poziomu pnia mózgu automatycznie wyklucza

powstawanie ś wiadomo ś ci, za ś wył ą czenie poziomu korowego powoduje wył ą czenie

nieprawidłowo ś ci proto-Ja.

C. Pocz ą tek ś wiadomo ś ci oraz Ja: relacja pomi ę dzy przedmiotem a zmienionym przez

ten przedmiot stanem organizmu (proto-Ja)

Tworzenie si ę ś wiadomo ś ci i zarazem podstaw ś wiadomego Ja miałoby by ć dwuetapowe i

zaanga Ŝ owane byłyby w ten proces zarówno mapowany przedmiot oraz samo proto-Ja.

Proces odbywałby si ę nast ę puj ą co:

D. WIENER, Koncepcja ś wiadomo ś ci Antonio Damasio...

1. Mapowany jest stan organizmu jako proto-Ja w czasie t 1 .

2. Mapowany jest w(z) jakiejkolwiek modalno ś ci zmysłowej przedmiot X w czasie t 2 ,

obecny w otoczeniu lub przypominany, co powoduje zmian ę wyj ś ciowego stanu

proto-Ja.

3. Mapowana jest zmiana w proto-Ja w czasie t 3 .

W punktach 1-3 powstaj ą pierwszorz ę dowe mapy [ first-order maps * ].

4. Drugorz ę dowa mapa [ second-order map ** ] procesów z punktów 1-3 stanowi podstaw ę

dla wytworzenia obrazu drugorz ę dowej relacji pomi ę dzy przedmiotem X , a proto-Ja

zmienionym przez przedmiot X . Powstaj ą ce w tym procesie „poczucie, ( Ŝ e wiemy) Ŝ e

co ś si ę dzieje” [ the feeling of knowing of what happens *** ] tworzy zarazem Ja

podstawowe [ core self **** ], b ę d ą ce przej ś ciowym protagonist ą pierwotnej

ś wiadomo ś ci, któr ą nazywa Damasio ś wiadomo ś ci ą podstawow ą [ core

consciousness ***** ].

5. Obraz tej drugorz ę dowej mapy umo Ŝ liwia, bezpo ś rednio lub po ś rednio, oddziaływanie

na wiele innych procesów, np. wzmocnienie obrazu przedmiotu X (rys. 2). Na tak

wzmocniony obraz przedmiotu kierowana jest uwaga, co umo Ŝ liwia reagowanie

odpowiednim zachowaniem.

Cało ść mo Ŝ na przeanalizowa ć na rys. 1.

Czas

Mapa

obiektu X

t 2

t 1

Tworzenie mapy drugorz ę dowej

t 3

Tworzenie mapy drugorz ę dowej

Mapa proto-Ja

wyj ś ciowa

(niezmieniona)

Mapa proto-Ja

zmieniona przez obiekt

Rysunek 1. Realizacja procesów tworzenia si ę ś wiadomo ś ci podstawowej.

W tłumaczeniu M. Karpi ń skiego: mapy pierwszego poziomu .

** W tłumaczeniu M. Karpi ń skiego: mapy drugiego poziomu .

***

W tłumaczeniu M. Karpi ń skiego: ‘ poczucie, Ŝ e si ę wie ’.

**** W tłumaczeniu M. Karpi ń skiego: ja w akcie ‘poczucia, Ŝ e si ę wie’ .

*****

W tłumaczeniu M. Karpi ń skiego: ś wiadomo ść rdzenna .

D. WIENER, Koncepcja ś wiadomo ś ci Antonio Damasio...

Mapa

obiektu X ,

wzmocniona

Wzmacnianie (uwydatnienie)

Obraz mapy drugorz ę dowej

t 1 - t 2 -

Rysunek 2. Wzmocnienie obrazu przedmiotu X .

Pierwociny ś wiadomo ś ci s ą zatem pozawerbalnym zdaniem sobie sprawy z tego co si ę dzieje

w danym interwale czasowym wewn ą trz organizmu i dookoła niego – co oddziaływuje na

organizm oraz co si ę dzieje z nim samym, wszystko spowodowane jednym przedmiotem (w

powy Ŝ szym rozumieniu), nast ę pnym przedmiotem i nast ę pnym, i... tak bez ko ń ca. W takim

ś wietle problem intencjonalno ś ci, czyli z grubsza mówi ą c faktu, Ŝ e nasze mentalne stany

prawie zawsze s ą o czym ś , przestaje by ć poniek ą d problemem, gdy Ŝ w gruncie rzeczy, a Ŝ eby

powstała ś wiadomo ść (w uj ę ciu Damasio), innej mo Ŝ liwo ś ci nie ma: ś wiadomo ść zawsze

byłaby „opowie ś ci ą o...”, a aboutness jest konstytutywn ą własno ś ci ą . Problem mo Ŝ na wr ę cz

odwróci ć , pytaj ą c: jak mo Ŝ liwe s ą ś wiadome stany intencjonalne? 2 . W tak rozumianym

procesie nie ma równie Ŝ miejsca na homunculusa , bowiem Ja podstawowe jest nie

interpretatorem tego, co si ę dzieje, ale pozaj ę zykowym, wci ąŜ odtwarzaj ą cym si ę rezultatem

owego działania, b ę d ą cy tylko jednym z elementów samej „opowie ś ci” 3 .

Zaanga Ŝ owane byłyby w ten proces nast ę puj ą ce struktury mózgu:

1. Kora zakr ę tu obr ę czy ( gyrus cinguli ), b ę d ą ca cz ęś ci ą układu limbicznego. Obszar ten

posiada bardzo liczne poł ą czenia z praktycznie wszystkimi obszarami mózgu, pełni ą ce

tak Ŝ e, co od dawna wiadomo, wa Ŝ n ą rol ę w procesach emocjonalnych, np. poczucia

bólu (od stopnia aktywno ś ci tego obszaru zale Ŝ y subiektywne odczuwanie bólu),

inicjowaniu ś wiadomej aktywno ś ci motorycznej 4 i jest zaanga Ŝ owany w procesy

nat ęŜ enia uwagi. Damasio sugeruje zatem, Ŝ e ze wzgl ę du na powy Ŝ sze funkcje

(oczywi ś cie to nie jest wyczerpuj ą ca lista) oraz argumenty z neurobiologii: centralne i

przy ś rodkowe poło Ŝ enie, liczne obszary cytoarchitektoniczne (pola 7, 19, 23-25, 29-

31 wg Brodmanna), masywne poł ą czenia wej ś ciowe z obszarami

somatosensorycznymi (mo Ŝ liwo ść całkowitego zmapowania organizmu) oraz

informacje, bezpo ś rednio lub po ś rednio (np. przez podwzgórze), praktycznie od

wszystkich kanałów sensorycznych, byłaby kora obr ę czy bardzo dobrym kandydatem

na miejsce do tworzenia drugorz ę dowych map i tym samym generowania

ś wiadomo ś ci podstawowej.

2. Wzgórki górne blaszki czworaczej ( superior colliculi ). Za ich rol ą w tworzeniu

drugorz ę dowych map miałoby ś wiadczy ć : bezpo ś rednie poł ą czenie (górne warstwy) z

siatkówk ą oka, informacje z kory wzrokowej (dolne warstwy), informacje od układu

słuchowego poprzez wzgórki dolne, masywne informacje somatosensoryczne od

ró Ŝ nych j ą der pnia mózgu. By ć mo Ŝ e jedna z warstw wzgórków górnych mogłaby

Damasio ilustuje to cytatem z wiersza T. S. Eliota: Dry Salvages: You are the music while the musci last . (W

polskim tłumaczeniu odpowiednio: Pisz ą c w Four Quartes , o „muzyce, któr ą słyszymy tak gł ę boko, Ŝ e nie

słyszymy jej wcale” i mówi ą c: „jeste ś my muzyk ą , kiedy muzyka trwa”, T. S. Eliot mógł mie ć na my ś li wła ś nie

proces, który tu przedstawiłem (Damasio, ss. 185-186). Przyp. M. Kasperski).

Tam wła ś nie na „siedzib ę ” ludzkiej woli wskazuje w ostatnim rozdziale Zdumawiaj ą cej hipotezy , F. Crick.

D. WIENER, Koncepcja ś wiadomo ś ci Antonio Damasio...

Problem jednak pozostaje, cho ć zostaje przerzucony na inny poziom, tj. mo Ŝ liwa jest drugorz ę dna relacja

pomi ę dzy organizmem a przedmiotem.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: