Etnologia - opracowanie skryptu.doc

EWOLUCJONIZM – XIX w.

Charakterystyczne było uznanie, że wszystkie poziomy funkcjonowania człowieka – także dot. świata społecznego -  podlegają tym samum przemianom jakie obecne są w świecie przyrodniczym.

Ewolucjonistyczny schemat rozwoju:

1.       Jedność ludzkiej natury – cechy psychiczne niezależne od czasu, miejsca i warunków życia; podobne potrzeby (i reakcje na te potrzeby) w podobnych warunkach; podobny rozwój doświadczeń ludzkości;

2.       Naturalna wynalazczość – podstawy kultur są jednakowe; naturalna wynalazczość  człowieka skutkuje powstawaniem podobnych wytworów kultury, a kontakt kulturowy nie jest znaczący;

3.       Paralelizm rozwojowy – wszystkie kultury przechodzą przez podobne stadia rozwojowe;

4.       Liniowe i kumulatywne zmiany – zmiany przebiegają od form prostszych do złożonych; proces ten jest jednokierunkowy i progresywny; następuje stopniowo i systematycznie; dotyczy całości lub elementów kultury; zmiany przebiegają na podobieństwo ewolucji w przyrodzie

5.       Obserwowane stadia rozwojowe pozwalają na skonstruowanie schematu rozwojowego.

Dyrektywy badawcze ewolucjonistów:

1.       Porównywanie wielkiej ilości różnorodnych elementów kulturowych z różnych stron świata;

2.       Badanie przeżytków jako swoistych „atawizmów” kulturowych występujących w obecnych kulturach;

I.                   Bastian Adolf

Sformował wnioski o jedności natury ludzkiej opierając się na tezie o istnieniu abstrakcyjnych idei elementarnych. Są one wspólne wszystkim ludziom i nie zależną od kultury. Konkretyzują się w ideach etnicznych – obrzędach, mitach i wierzeniach. Pierwszy postawił zagadnienie kontaktu kulturowego i dyfuzji. Jego teoria o ideach elementarnych mogła być fundamentem teorii Junga o archetypach (J. Campbell).

II.                 Taylor Edward Burnett - Twórca teorii animistycznej.

Kultura – czyli cywilizacja w najszerszym znaczeniu etnograficznym – jest pojęciem obejmującym wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaje, inne zdolności i przyzwyczajenia zdobyte przez człowieka jako członka społeczeństwa.

Wierzenia jako część systemu kulturowego podlegają tym samym prawom rozwojowym, co całość, do której przynależą.

Animizm - to nauka o duchach, czyli istotach nadprzyrodzonych. Teoria pochodzenia religii od wiary w duchy. Na podstawie obserwacji stanów snu, snów, halucynacji, stanów kataleptycznych, widzeń człowiek doszedł do wniosku, że  posiada życie/ducha, który pozostaje w łączności z ciałem; że życie daje możliwość czucia, myślenia i działania, a duch jest sobowtórem – obrazem ciała, duch – życie mogą opuścić ciało powodując śmierć, a same pojawiać się w postaci zjaw.

Animatyzm – człowiek skłonny do ujmowania świata na swoje podobieństwo przypisał duszę żywiołom, roślinom, zwierzętom i przedmiotom. Była to próba wyjaśnienia zjawisk przyrodniczych.

Dusze ludzi po śmierci ciała mogą istnieć nadal, a z czasem przeistaczają się w potężne bóstwa.

Wiara w duchy jest najpierwotniejszą formą religii – występuje we wszystkich znanych społecznościach.

Schemat genetycznego rozwoju wierzeń wg Taylora

animizm à animatyzm à kult przodków, fetyszyzm i bałwochwalstwo à polidemonizm à dualizm à politeizm hierarchiczny à monolatria[1] i panteizm à monoteizm właściwy.

III.             Spencer Herbert

Człowiek obserwując przyrodę dostrzega pewien dualizm funkcjonowania istot. Przeistoczenia poczwarki w motyla, wylęg ptaków z jaj doprowadziły człowieka do przeświadczenia o własnej dualności.

Idea duchów przeradza się w kult bóstw, duchów dalekich przodków. Kult przodków jest korzeniem każdej religii. Pojęcie boskości jest związane u członków społeczności tradycyjnych z przypisywaniem doskonałości niektórym ludziom. Wybitne jednostki po śmierci otrzymują cechy boskie, a stąd bóstwa pojmowane są antropomorficznie. Tak zrodzone wierzenie w kolejnych stadiach przechodzą do politeizmu, a w końcu do monoteizmu. Monoteizm powstał jako wynik integracji różnych wierzeń politeistycznych, a Bóg łączy cechy wielu bóstw.

IV.               Lang Andrew

Uczeń Taylora, który pierwszy podważył jego teorię animizmu. Obserwując istnienie w kulturach tradycyjnych wierzeń otaczających czcią jedną istotę duchową wysnuł wniosek o istnieniu pramonoteizmu.

V.                  Frazer James George

Animizm nie dominuje w kulturach tradycyjnych gdyż człowiek dąży do opanowania przyrody dla własnych celów. Wynikiem tego dążenia jest magia.

Magia – wiara, że człowiek może bezpośrednio wpływać na naturę, stosując odpowiednie obrzędy.

Magia homeopatyczna (naśladowcza) – podobne wywołuje podobne – skutek jest podobny do przyczyny. Czarownik wywołuje skutek przez naśladowanie procesu, który do niego prowadzi.

Magia przenośna – rzeczy, które były ze sobą w styczności nadal na siebie działają. Czarownik używa części ciała i rzeczy, które pozostawały w kontakcie z celem działania magicznego.

Religia jest wynikiem odkrywania, że magia jest nieskuteczna. Wobec tego musza istnieć istoty silniejsze od człowieka mające władzę nad naturą.

Religia = zjednywanie sobie przychylności sił wyższych od człowieka, które kierują biegiem przyrody i życia ludzkiego.

VI.               Wundt W.

Zasada asocjacjonizmu – mechanizm życia psychicznego jednostki jest podporządkowany działaniu praw kojarzenia się wyobrażeń i idei według zasady podobieństwa i styczności w czasie i przestrzeni.

Religia = uczucie przynależności człowieka i otaczającego go bytu do ponadzmysłowego świata, w którym wyobraża on sobie urzeczywistnione ideały, będące dla niego najwyższymi celami ludzkich dążeń.

Fazy myślenia religijnego:

-          animizm – pierwotna forma wierzeń przedreligijnych prowadzących do religii

-          totemizm – i pochodzący od niego manizm

-          wiara w duszę w połączeniu z wiarą w demony i ich kultem

VII.           Marett R.

Teoria preanimizmu – istotę religii stanowi sposób przeżywania świata nadprzyrodzonego. Najważniejsze jest uczucie. Minimum religii stanowi wiara w istnienie nadprzyrodzonej mocy (np. mana).

METODA EWOLUCYJNA – polegała na zgromadzeniu jak największej ilości materiału, klasyfikowaniu i porównywaniu elementów i droga indukcji ustalaniu ogólnych praw rozwoju.

DYFUZJONIZM

Dyfuzjonizm – jako nurt stanowiący reakcje na ewolucjonizm – koncentrował się na wzajemnym przenikaniu kultur, ich rozprzestrzenianiu się i nakładaniu,

Dyfuzjoniści zakwestionowali poglądy o nieustannej wynalazczości człowieka, o powstawaniu podobnych wynalazków w różnych miejscach, o identycznym ewoluowaniu wszystkich grup ludzkich. Nie zakwestionowali jedności na tury ludzkiej stwierdzając jednak, że człowiek nie reaguje jednakowo na warunki środowiska.

Kulturę rozumieli jako czynnik pozwalający na odróżnienie się społeczności od siebie. Liniowe etapy rozwoju zastąpili pojęciem kręgów i konkurencyjnych obszarów kulturowych.

Zwrócili uwagę na geograficzne uwarunkowania badanych kultur.

I.                   Dyfuzjonizm angielski

Skrajny stosunek do sprawy zapożyczeń kulturowych. G.E. Smith i W.J. Perry stwierdzili, że całość kultury ludzkiej wywodzi się ze starożytnego Egiptu (teoria heliolityczna).

II.                Dyfuzjonizm austriacko-niemiecki

Szkoła kulturowo-historyczna. Ks. Wilhelm Smidt, „Pochodzenie idei Boga”. Próbował udowodnić tezę o monoteizmie prakultury.

Podejście dyfuzjonistyczne przedstawia Leo Frobenius analizując motyw ofiarnego króla.

Kryterium jakości/formy – badanie podobieństw cech drugorzędnych

Kryterium ilości –

Za pomocą tych kryteriów ustalano związki między obszarami kulturowymi.

Wyodrębniono schematyczne układy kręgów kulturowych :

1.       Krąg prakultury – gospodarka zbieracko-łowiecka

2.       Krąg kultur prymarnych – totemistyczne kultury wyższych łowców i niższe kultury rolnicze oraz pasterskie.

3.       Krąg kultur sekundarnych – zmieszanie prymarnych z parkulturami

4.       Kręgi kultur tercjarnych – wczesne wyższe kultury – azjatycka, europejska, amerykańska.

Jeśli mamy do czynienia z kulturą powstałą w wyniku procesu akulturacji to kultura ta jest młodsza od kultur dostarczających elementów.