Rekreacja to część szerszego pojęcia jakim jest kultura fizyczna. Częścią składową kultury społeczeństwa jest kultura fizyczna, która rozumiana jako „ogół uznawanych wartości i utrwalonych zachowań oraz ich rezultatów dotyczących ludzkiego ciała .. jest kulturą w jej dosłownym i pełnym znaczeniu”. Stanowi ona „ogół wytworów o charakterze materialnym i niematerialnym, w dziedzinie dbałości o ciało i fizyczne funkcjonowanie człowieka, uznawanych w niej wartości i wzorów postępowania, które zostały zobiektywizowane, przyjęte i mogą być przekazywane w danej zbiorowości”.
Zgodnie z Ustawą z dnia 18 stycznia 1996 r. na kulturę fizyczną składają się: wychowanie fizyczne, sport, rekreacja ruchowa oraz rehabilitacja ruchowa. Można nawet powiedzieć że teoria wychowania fizycznego, teoria sportu i wiedzy o rehabilitacji ruchowej oraz teoria rekreacji ruchowej stanowią integralną część nauk o kulturze fizycznej.
Wg przywołanej ustawy kultura fizyczna to:
„wiedza, wartości, zwyczaje, działania podejmowane dla zapewnienia rozwoju psychofizycznego, wychowania, doskonalenia uzdolnień i sprawności fizycznej człowieka, a także dla zachowania oraz przywracania jego zdrowia”.
Można również powiedzieć że kultura fizyczna to „wyraz określonej postawy wobec własnego ciała, świadoma i aktywna troska o swój rozwój, sprawność i zdrowie oraz umiejętność organizowania i spędzania czasu z największym pożytkiem dla zdrowia fizycznego i psychicznego”.
W ustawie tej rekreację ruchową określono jako formę aktywności fizycznej, podejmowaną dla wypoczynku i odnowy sił psychofizycznych.
Słowo rekreacja pochodzi od łacińskiego recreo co oznacza przywrócić do życia, wzmocnić, pokrzepić, a także na nowo stworzyć. Obecnie słowo to najczęściej używane jest w trzech znaczeniach jako:
· określenie zespołu zachowań, które realizuje człowiek w czasie wolnym,
· utożsamienie z procesem wypoczynku tj. regeneracją sił, usuwaniem skutków zmęczenia,
· rozwijające się dynamicznie zjawisko społeczno-kulturowe, którego podstawę stanowi wzrost ilości czasu wolnego oraz związane z nim formy zachowań ludzi.
Rekreację dzieli się także umownie na dwie kategorie:
· rekreację bierną, która obejmuje takie zachowania jak np. opalanie się, słuchanie muzyki, oglądanie programu telewizyjnego,
· rekreację czynną, w której wyróżnia się formy o przewadze wysiłku psychicznego, jak np. grę w szachy, rozwiązywanie krzyżówek oraz formy o przewadze wysiłku fizycznego (rekreacja fizyczna) związane z ruchem mięśniowym jak np. pływanie, bieganie, chodzenie po górach, gimnastykowanie się.
W literaturze przedmiotu spotyka się również inny podział o charakterze wyliczającym:
· rekreacja ruchowa (fizyczna), która obejmuje wszelkie formy zachowań o dominującej kompozycji ruchowo – fizycznej, jak: gimnastyka, ćwiczenia rytmiczne, ćwiczenia ruchowe, gry i zabawy sportowe, turystyka aktywna;
· rekreacja twórcza, która angażuje kreatywną stronę osobowości i stanowi kanał emocjonalnego oczyszczenia i wyżycia się, a najczęściej spotykane jej formy to: plastyczna, muzyczna, teatralna, fotograficzna;
· rekreacja kulturalno – rozrywkowa, która obejmuje rekreacyjne formy recepcji dzieł kultury i przyjmuje postać czytelnictwa, rozrywek umysłowych, gier towarzyskich, kół naukowych, hobbistycznych i zainteresowań, turystyki krajoznawczej czy przyrodniczej;
· rekreacja poprzez (jako) działalność społeczną, czyli szereg dobrowolnych działań, podejmowanych w czasie wolnym na rzecz innych ludzi, włączając działalność animacyjną, organizatorską, towarzyską, fundacyjną, dobroczynną, religijną.
Wg T. Wolańskiej „rekreacją są różnego rodzaju zajęcia, podejmowane w czasie wolnym, dobrowolnie, dla przyjemności, autorekspresji, formacji własnej osobowości, odnowy i pomnażania sił psychofizycznych”.
Wg A. Dąbrowskiego „rekreacja ruchowa lub fizyczna nazywana też sportem dla wszystkich to wszelkie akceptowane społecznie formy fizycznej aktywności ludzi, mające miejsce w czasie wolnym, podejmowane dobrowolnie, bezinteresownie i dla przyjemności, służące odnowie i umacnianiu sił człowieka, jego innej od codziennej, aktywnej i różnorodnej samorealizacji o cechach zabawy, realizowanej indywidualnie, w grupach, lub traktowanej jako zjawisko społeczne i globalne”.
Główne cele rekreacji ruchowej to:
· zaspokajanie potrzeb ruchu niezbędnego dla zdrowia,
· równoważenie dobowego bilansu energetycznego organizmu człowieka,
· poprawa i utrzymanie sprawności, wydolności, dobrej kondycji psychofizycznej,
· osiąganie przyjemności i zadowolenia z wysiłku fizycznego.
Generalizując można stwierdzić iż podstawowym celem rekreacji fizycznej jest zaspokojenie potrzeby ruchu dla osiągnięcia zadowolenia, przy czym aktywność ruchowa jest czymś więcej niż prostym bieganiem, skakaniem czy rzucaniem – jest jednocześnie świadomym doświadczeniem i określonym przeżyciem podmiotowym, ale i ponadindywidualnym.
Rekreacja ruchowa (fizyczna) jest w potocznym rozumieniu często utożsamiana ze sportem, co jest nieporozumieniem. Rekreacja może być działalnością podejmowaną przez wszystkich ludzi, mogą z niej korzystać dzieci, młodzież i dorośli, podczas gdy sportem objęta jest niewielka grupa jednostek wysoko sprawnych fizycznie zmierzająca do osiągnięcia mistrzostwa sportowego. Niezależnie od tego, że istotą sportu i rekreacji jest ten sam pierwiastek ludycznej aktywności, rekreacja to osiąganie dobrostanu, sport to rywalizacja i współzawodnictwo,
które z dobrostanem i relaksem nie zawsze mają wiele wspólnego.
Główne cechy rekreacji to:
· aktywność, która dostarcza zadowolenie, radość, miłe i przyjemne wrażenia, umożliwia odprężenie, relaks, obniża poziom samokontroli emocjonalnej,
· dobrowolność, czyli poczucie swobody wyboru i możliwości podejmowania działań w zgodzie z własnymi wartościami, preferencjami i zamiłowaniami,
· odmienność, w stosunku do zadań i obowiązków dnia codziennego, czynności związanych z pracą zawodową i prowadzeniem domu,
· bezinteresowność, charakteryzująca się przede wszystkim brakiem motywów natury ekonomicznej przy podejmowaniu zachowań wolnoczasowych,
· zabawa i rozrywka, czyli możliwość przeniesienia się w rzeczywistość umowną, rzeczywistość zabawy, gdzie obowiązują inne, mniej surowe reguły i wartości.
W zajęciach rekreacyjnych można uczestniczyć w każdy miejscu: w pracy, w domu rodzinnym, w szkole, w środowisku zamieszkania, w ośrodkach kulturalnych itp.
Najważniejsze pojęcia związane z rekreacją to turystyka i czas wolny.
Turystyka jest szczególną formą rekreacji ruchowej (fizycznej). Wg Nowej encyklopedii współczesnej z 1997r. „turystyka to forma czynnego wypoczynku poza miejscem stałego zamieszkania, związana z celami poznawczymi i elementami sportu”. Powszechnie przyjęło się uważać turystykę jako podróże lub wędrówki odbywane w czasie wolnym dla wypoczynku, rozrywki, pomnażania zdrowia i zdobywania nowych doświadczeń.
Turystykę jako formę wędrówki odbywanej w określonej przestrzeni, która wytwarza określone stosunki społeczno kulturalne przedstawia K. Przecławski stwierdzając że „turystyka jest to całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej, związanych z dobrowolną, czasową zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska życia, oraz wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym bądź społecznym)”, oraz O. Rogalewski, „Turystyka, jest to zjawisko przestrzenne polegające na przejazdach poza miejsce stałego zamieszkania, w zasadzie podczas urlopu oraz w dni świąteczne, w celach wypoczynkowych, poznawczych lub dla uprawiania niektórych zamiłowań, użytkowania i przekształcania środowiska geograficznego odpowiednio do potrzeb uczestników ruchu turystycznego”. Pod pojęciem „uprawiania zamiłowań” należy rozumieć uprawianie różnych rodzajów turystyki specjalistycznej ( myślistwo, wędkarstwo itp.) lub różnych dyscyplin turystyki kwalifikowanej ( kolarska, narciarska, kajakowa, motorowa i inne).
Dla wprowadzenia jednolitości w rozumieniu pojęcia turystyka, Światowa Organizacja Turystyki (WTO) opracowała definicję, która w 1993r została przyjęta przez Komisję Statystyczną ONZ, brzmi ona następująco: „ turystyka obejmuje ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej niż przez rok bez przerwy i poza swoim codziennym otoczeniem.
Obserwując i analizując definicje turystyki można stwierdzić że na przestrzeni lat treść ich ulegała stałej modyfikacji, można w nich zauważyć cztery wspólne cechy:
- działalność turystyczna jest dobrowolna,
- odbywa się w określonej przestrzeni, którą turysta pokonuje lub w której przebywa,
- ma ona różne cele z wyłączeniem zarobkowych,
- działalność ta przebiega w czasie wolnym.
W wielu definicjach podkreśla się również znaczenie turystyki dla poznania środowiska naturalnego czy kulturowego, a także dla wypoczynku i rekreacji np. L. Turos uważa, że turystyka to „organizowane lub spontaniczne – podróżowanie, mające na celu zaspokajanie zainteresowań poznawczych i uzyskiwanie doświadczeń i przeżyć – estetycznych, rekreacyjnych, intelektualnych ....”, podobnego zdania są A. Kornak i M. Montygierd - Łoyba pisząc że „turystyka to zespół stosunków i zjawisk...., które wynikają z podróży i pobytu poza miejscem stałego zamieszkania, a wpływają na przeżycia rekreacyjne, estetyczne i intelektualne jej uczestników oraz zaspokajają ich potrzeby....”, a Z. Filipowicz w swej definicji turysty podaje że „turysta oznacza każdą osobę, która świadomie i dobrowolnie oddala się poza swoje stałe miejsce zamieszkania na okres krótszy, lub dłuższy, pieszo lub przy wykorzystaniu sprzętu turystycznego lub transportowego w celach krajoznawczych (poznawczych), aktywnego wypoczynku i rozrywki...”.
Jednym z głównych warunków działalności rekreacyjno-turystycznej jest czas wolny, który ma istotny wpływ na możliwość podejmowania przez człowieka różnych działań kształtujących jego osobowość zarówno psychiczną jak i fizyczną. Czas wolny we współczesnej cywilizacji jest jedną z najwyżej cenionych wartości wywierających wpływ na osobowość i decydującej o jakości życia, a jego rozmiary traktowane są jako jeden z wyznaczników dobrobytu społecznego, rozwoju kulturalnego, a nawet poziomu zdrowotności.
Najbardziej znaną i najczęściej stosowaną w badaniach czasu wolnego jest definicja francuskiego socjologa Jofrea D. Dumazediera (1962 r.) „czas wolny obejmuje wszystkie zajęcia, którym jednostka może się oddawać z własnej woli, np. dla odpoczynku, rozrywki, rozszerzenia swych wiadomości lub innego kształcenia (bezinteresownego), albo dobrowolnego udziału w życiu społecznym, po uwolnieniu się od obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych”.
Określoną działalność wypoczynkowo-rekreacyjną podejmować można w zależności od ilości czasu wolnego. W tej dziedzinie wyróżnić można trzy typy czasu wolnego:
1. krótki czas wolny, mierzony w godzinach i minutach występujący w budżecie dnia roboczego,
2. średni czas wolny występujący w ramach weekendu,
3. długi czas wolny, mierzony ilością dni (urlop, wakacje, ferie).
Rozpatrując pojęcie czasu wolnego jako kategorię zachowań ludzkich przyjmuje się, że jest to całość zajęć, którym człowiek może oddawać się dobrowolnie, poza obowiązkowymi czynnościami zawodowymi i szeroko pojętymi koniecznościami życiowymi dla odpoczynku, zabawy i własnego rozwoju umysłowego, artystycznego, technicznego i in.
Między pojęciami czas wolny i rekreacja istnieje wyraźna różnica. Czas wolny jest pojęciem szerszym niż rekreacja. Rekreacja jest kategorią działania, jest tylko częścią treści czasu wolnego, gdyż nie wszystko co czynimy w czasie wolnym jest rekreacją. Czas wolny poza rekreacją może być wypełniony innymi formami.
T. II
Zarys dziejów rekreacji
1. Rozwój rekreacyjnych form kultury fizycznej w
Polsce do 1920 roku
2. Rekreacja ruchowa w 20-leciu międzywojennym
(1919 – 1939)
3. Rekreacja ruchowa po 1945 roku
Kultura fizyczna jako źródło wartości edukacyjnych była przedmiotem zainteresowania już w starożytności. Wychowanie fizyczne i współzawodnictwo sportowe były nieodłącznym elementem wychowania dzieci i młodzieży będąc częścią procesu wychowania dzieci i młodzieży w Grecji. Wszechstronny rozwój sił fizycznych i duchowych stanowił główny kanon wychowania młodzieży ateńskiej.
Platon ćwiczenia fizyczne uznał za podstawę systemu wychowawczego. Arystoteles również podkreślał znaczenie wychowawcze harmonijnego rozwoju sił fizycznych i duchowych. Wzorcami w Grecji byli herosi z dzieł Homera oraz zawodnicy igrzysk. Uprawianie ćwiczeń fizycznych stało się w Grecji elementem kultury – stylem życia. Ten styl życia przejęli od Greków Rzymianie, znalazło to wyraz w głoszonej sentencji „w zdrowym ciele zdrowy duch”.
W epoce Odrodzenia przywoływano antyczne ideały wychowawcze, wskazując znaczenie uczestnictwa w kulturze fizycznej, nie jako zaprawa fizyczna niezbędna rycerzowi, lecz jako ważny składnik życia, posiadający wpływ na samopoczucie oraz wewnętrzną równowagę człowieka moralną i duchową. Wiek Odrodzenia był okresem upowszechnienia się wykształcenia szkolnego i zainteresowania wychowaniem w czasie wolnym.
W czasach nowożytnych bardzo ważną rolę odegrał angielski filozof John Lock (1632-1704), który w swej rozprawie Myśli o wychowaniu formułuje stwierdzenie iż wychowanie fizyczne ma służyć wzmocnieniu organizmu, rozwojowi sił i zręczności fizycznej nie dla niej samej, lecz ze względu na jej znaczenie dla rozwoju osobowości człowieka.
Locke pisał:
Zdrowy duch w zdrowym ciele oto zwięzły, lecz pełny opis szczęśliwego stanu na tym świecie. Ten, kto ma obie te rzeczy, niewiele już tylko może żyć sobie, komu zaś brak jednej z nich, niczym w pełni nie będzie mógł jej wyrównać. Szczęście i nieszczęście człowieka jest po największej części jego własnym dziełem. Ten, kogo rozum nie prowadzi mądrze, nie wstąpi nigdy na właściwą drogę, ten zaś, czyje ciało jest kruche i słabe, nie będzie nigdy mógł nią podążać.
Myśl i Locke’a miały również wpływ na kształtowanie się poglądów innych filozofów.
Jeśli chodzi o Polskę to można stwierdzić, iż różnorodne formy ekspresji ruchowej związane są z naszą najodleglejszą historią. Były one zawsze integralnym elementem procesu wychowawczego, obyczaju czy obrzędowości religijnej. Do najbardziej popularnych wśród plemion słowiańskich zamieszkujących ziemie polskie należały formy ruchu cechujące się dużą użytecznością praktyczną, takie jak: rzut oszczepem, strzelanie z łuku, gonitwy konne, zapasy, pływanie, wiosłowanie. Sprzyjały one uzyskiwaniu przez młodzież sprawności fizycznej nieodzownej w walce, ale spełniały też funkcje zabawowo – rozrywkowe. Rozwój miast spowodował zróżnicowanie charakteru aktywności ruchowej, odpowiadającemu podziałowi na stany. Atrybutem stanu rycerskiego była umiejętność jazdy konnej i władania mieczem natomiast do sprawności ludu wiejskiego należała walka na pięści, zapasy oraz popisy siły i zręczności.
W okresie Odrodzenia, podobnie jak w wielu krajach europejskich, wzrosło zainteresowanie wychowaniem fizycznym, które stało się ważnym składnikiem koncepcji wychowawczych. O znaczeniu ćwiczeń fizycznych z punktu widzenia zdrowotności i potrzeb rozwojowych dzieci i młodzieży mówili i pisali filozof i lekarz prof. U.J. Petrycy oraz Oczko (nadworny lekarz Stefana Batorego uważany za ojca gimnastyki leczniczej w Polsce).
Znaczenie wychowania fizycznego w wychowaniu i zdrowym kształtowaniu młodzieży podkreślali najwybitniejsi przedstawiciele polskiego Odrodzenia – Renesansu: A. Frycz Modrzewski, M. Rej, J. Kochanowski, wskazując na walory zdrowotne, wychowawcze i utylitarne wychowania fizycznego podkreślając związki z wychowaniem moralnym i umysłowym.
W Oświeceniu do myśli tych nawiązywali przedstawiciele tej epoki na czele z S. Konarskim, ale przede wszystkim twórcy Komisji Edukacji Narodowej. W ustawach Komisji znajdują się pierwsze wzory i zalecenia odnoszące się do aktywności fizycznej w czasie wolnym. Ustawy te włączyły rekreację, czyli zorganizowane gry i zabawy, zajęcia artystyczne w system wychowania szkolnego, zwracając również uwagę na to, iż należy każdego dnia przewidzieć dla dzieci czas na rozrywkę po obiedzie i wieczorem, najlepiej na wolnym powietrzu, jeżeli na to pozwoli pogoda. Zalecane w nich były takie zabawy i gry jak: gra w piłkę, rzucanie kamieniem, gonitwy do określonego celu, ściganie się pod górę, jazda konna i inne. Uzupełnieniem było zalecane przez Piramowicza – pływanie.
Dwudziestoletni okres działalności KEN miał duży wpływ na ukształtowanie się oblicza polskiej szkoły w późniejszym okresie. Idee KEN w okresie późniejszym realizowali i rozwijali:
· T. Czacki w Liceum Krzemienieckim, w którym realizowano program szerokiego wychowania młodzieży, uwzględniając formy fizycznej aktywności w czasie wolnym;
· J. Śniadecki – traktat pedagogiczny O fizycznym wychowaniu dzieci w którym ukazuje wartości zdrowotne i edukacyjne wychowania fizycznego;
· E. Estkowski w swej pracy Zbiorek rzeczy swojskich ku nauce i rozrywce dla młodzieży (1859 r.) przedstawia propozycje pożytecznego spędzania czasu wolnego, uwzględniające potrzeby ruchowe dzieci i młodzieży.
1. Pierwsze znaczenie terminu rekreacja
W pierwszym znaczeniu w języku staropolskim rekreacja był rozumiana jako poobiednie lub pokolacyjne towarzyskie posiedzenia, przyjacielskie pogawędki, rozmowy i przechadzki. W 1859 roku S. B. Linde pisał:
U naszych dawnych Polaków słowo rekreacja znaczyło rozerwanie umysłu przez wymiarkowany od zabaw i pilnego uczenia się odpoczynek.
Najstarszy przekaz źródłowy dotyczący takiego rozumienia rekreacji w dawnej polszczyźnie pochodzi z wydanego w 1693 r. Traktatu Jakuba K. Haura pt. Czym się człek doma zabawiać ma i rekreować. Autor pisał Każdemu żyjącemu na świecie człowiekowi zdrowia y szczęścia przybywa, gdy się ma czym w domu zabawić y urekreować, nie wdając się w żadną melankolią, aby iey był kiedy powolnym y owszem się z niey iako ze snu budzić y otrząsnąć potrzeba: a przeto wedle możności y według swego czasu nie tylko się przechodzeniem krzepić y czerstwić, ale też na czas biblioteki nie trzeba zapomnieć y postponować.
W drugim znaczeniu rekreacja związana była z aktywnym wypoczynkiem młodzieży po nauce w dawnych szkołach polskich. J. Kitowicz pisał, że już w czasach Augusta III (króla polskiego) rekreacja była majowym wypoczynkiem, danym uczniom od nauk szkolnych. W każdy wtorek i czwartek uczniowie wychodzili z profesorami za miasto na rekreacje. Głównymi zabawami były biegi, gry w piłkę, huśtawka, palant i palcaty (bitwa na kije).
W drugiej połowie XVIII w. problem rekreacji był skodyfikowany przez Komisję Edukacji Narodowej, która w swoich Ustawach w Rozdziale XXI pt. Czas wolny od nauk pisze Przerwa i pofolgowanie w naukach nie tylko ożywieniem jest ochoty do większego w nich zasmakowania, ale też istotną edukacji częścią; ile do wzmocnienia ciała służąc, sposobność sposobność młodym sprawuje do wykonania powinności swoich i do należytego przykładania się ku temu wszystkiemu, co go oświeconym i do obowiązków społeczności zdolnym czyni.
W Rozdziale XXV Edukacja fizyczna względem zwykłych rekreacji podano następujące przypisy:
· Dwa razy w tydzień, to jest we wtorek i we czwartek po obiedzie, rekreacyje będą. Kiedy święto jakie w tym tygodniu przypadnie, jeden się dzień rekreacyji wytrąci;
· Każdego dnia rekreacji dyrektorowie z uczniami wychodzić na przechadzkę powinni, bez wymówki niepogody;
· Rozrywki, gry ćwiczenia sił, które na rekreacjach używane być mają, (-) wybieranie onych ma być wspólnie z dziećmi czynione. Najwięcej zaś zalecają się takowe ćwiczenia, które naśladując żołnierskie obroty, ku zręczności a szykowności ciała i ku zaprawianiu mocy a tęgości duszy, natchnieniu punktu honoru, na zawsze pomódz mogą.
Według zapisów Ustawy Komisji Edukacji Narodowej, integralną częścią edukacji fizycznej były następujące rekreacje:
Takowe zaś ćwiczenia i gry, do mocy, szykowności, zręczności i szybkości ciała, do męstwa i odwagi pomagające, najprzyzwoitsze zdają się te: gra w piłkę z ubieganiem się i żywym obracaniem; balon, balon, czyli gra dużą piłką, ciskanie zręczne kamieni na wodę, gonitwy do pewnego kresu, wyprzedzanie się na wzgórki i przykre miejsca, potykanie się w palcaty, jeżdżenie konno, rozmierzanie ogrodów, pól, miejsc do przystępu trudniejszych i tym podobne. Za godne szlacheckiej młodzi poczytać się powinny ćwiczenia takowe, które obrotów żołnierskich, żołnierskich ciągnieniu, szykowaniu, dobywaniu i bronieniu jakiego miejsca naśladują; nic bardziej do wpojenia męstwa, mocy duszy, szlachetnej wielomyślności i ducha starodawnego rycerstwa nie pomoże, jako takowa młodzi zaprawa.
...
hakima