Antonio Labriola – O tak zwanym kryzysie marksizmu (1899 rok).pdf - Antonio Labriola - Symulator_Farmy

Antonio Labriola

O tak zwanym kryzysie

marksizmu

Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2006

Antonio Labriola – O tak zwanym kryzysie marksizmu (1899 rok)

„O tak zwanym kryzysie marksizmu” („A proposito

della crisi del marxismo”) Antonio Labrioli –

dodatek do jego pracy „Socjalizm i filozofia” –

został napisany w Rzymie 18 czerwca 1899 r. i

opublikowany w piśmie „Rivista Italiana Di

Sociologia”, tom III, 1899.

Podstawa niniejszego wydania: Antonio Labriola,

„Szkice o materialistycznym pojmowaniu dziejów”,

wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1961.

Tłumaczenie z języka włoskiego: Jerzy

Jędrzejewicz.

- 2 -

www.skfm-uw.w.pl

Antonio Labriola – O tak zwanym kryzysie marksizmu (1899 rok)

Chcę tu omówić książkę, ani krótką, ani łatwą w czytaniu, autorem jej jest pan T. G. Masaryk,

profesor uniwersytetu czeskiego w Pradze, a wyszła ona z druku całkiem niedawno. O objętości tej książki

można wnioskować z zamieszczonego poniżej przypisu, gdzie tytuł jej podany jest in extenso 1 .

Nie zamierzam pisać po prostu recenzji z tego dzieła. A jeżeli komuś wydaje się, że po to, by

wyrazić swoje poglądy z powodu jakiejś książki, trzeba ją zrecenzować, powiem, że ta recenzja przybierze

z konieczności rozmiary i charakter quasi -artykułu.

Moje nazwisko i tytuł u góry stronicy mogłyby wzbudzić podejrzenie, że chodzi mi tu o jakąś

polemikę partyjną . Spieszę więc uspokoić czytelników: nie pomylę łamów «Włoskiego Przeglądu

Socjologicznego» z kolumnami politycznej gazety codziennej 2 .

Wtrącę tylko en passant słów parę o nader smutnym curiosum , że prasa polityczna włoska, zarówno

codzienna, jak i periodyczna, od dłuższego czasu uwzięła się, by obwieszczać śmierć socjalizmu, używając

w tym celu hasła: kryzys marksizmu , co dla mnie jest nowym przejawem tej naszej rdzennie narodowej

przywary, którą mogę określić jako prawo do ignorancji . Żadnemu z tych szanownych grabarzy socjalizmu,

tak tłumnie zmobilizowanych pod hasłem kryzysu i mieszających nazwiska różnych autorów, jakich nie

można nawet zestawiać z sobą – żadnemu z nich nie przyszło do głowy, żeby sobie zadać takie proste i

uczciwe pytania: Czy krytyka marksizmu, która rozwinęła się w innych krajach, może w ogóle dotyczyć

Włoch? Czy ta doktryna miała kiedyś lub ma solidne podstawy i była lub jest należycie rozpowszechniona

w naszym kraju? Czy wreszcie Włoska Partia Socjalistyczna ma już taką siłę i takie wpływy wśród mas,

czy znajduje się już na takim szczeblu rozwoju i tak dalece rozszerzyła swoje stosunki polityczne, aby

mogła działać jako organizacja proletariacka mocna i ustabilizowana, o wyraźnym obliczu, w której

poważnie dyskutować nad doktryną znaczyłoby dyskutować o sprawach, a nie o słowach i – żeby już

sprawę do reszty zgłębić – czy kraj nasz przeszedł całą via crucis przemian ekonomicznych, których

uwieńczenie stanowi tak zwany system kapitalistyczny, a jego krytyczne odbicie stanowi z kolei marksizm?

Kto postawiłby takie i tym podobne pytania, łacno mógłby dojść do uczciwego wniosku, że nie

może być kryzysu czegoś... czego jeszcze nie ma.

Jest rzeczą bardzo możliwą, a bodaj nawet pewną, że wszyscy owi uśmierciciele socjalizmu nie

wiedzieli, iż pojęcie „kryzys marksizmu” zostało wymyślone i puszczone w obieg właśnie przez profesora

Masaryka, któremu (jak to się często zdarza cudzoziemcom, nieświadomym zupełnie spraw włoskich)

przypadł w udziale zaszczytny los nowego i nieoczekiwanego wzbogacenia tym zwrotem zasobów naszej

frazeologii. Tak jednak było. Wyrażenie „kryzys marksizmu” zostało użyte przez pana Masaryka w

artykułach zamieszczonych w wiedeńskim czasopiśmie «Die Zeit» (nr 177-179 z lutego 1898 roku), które

to artykuły wyszły następnie w formie broszur y 3 pod datą 10 marca tegoż roku; godzi się wszakże

zauważyć, że autor tego pomysłu literackiego nie miał bynajmniej zamiaru ogłosić socjalizmu za umarły,

chciał tylko bodaj skonstatować (niech łaskawi czytelnicy wybaczą mi te słowa zaczerpnięte z żargonu

dziennikarskiego) kryzys w łonie marksizmu. Rzeczywiście zakończył swoje wywody, jak następuje:

„Pragnę ostrzec przeciwników socjalizmu, że próżno żywiliby nadzieję na wyciągnięcie korzyści dla swoich

stronnictw z obecnego kryzysu marksizmu, który może nawet przyczynić się do wzrostu siły obozu

socjalistycznego, jeśli jego przywódcy zdołają poddać swobodnej krytyce podstawy doktryny i

przezwyciężyć jej błędy. Jak wszystkie inne partie reform społecznych socjalizm czerpie swe siły z

oczywistej niedoskonałości obecnego ustroju społecznego, z jego niesprawiedliwości i niemoralności, a

przede wszystkim z nędzy materialnej, moralnej i umysłowej najszerszych mas społecznych na całym

niemal świecie” 4 .

1 Die philosophischen und soziologischen Grundlagen des Marxismus – Studien zur sozialen Frage , von Th. G. Masaryk,

Professor an der böhmischen Universität Prag, Wien, C. Konegen, str. XV + 600, in 8°.

2 Polemika ta ukazała się w III tomie III rocznika (1899).

3 Die wissenschaftliche und philosophische Krise innerhalb des gegenwärtigen Marxismus , Wiedeń 1898, str. 24.

4 Tamże, str. 24. – To samo oświadczenie zostało teraz obszernie powtórzone w ostatnim rozdziale książki p. Masaryka (str.

591-592). Mały przypisek do wielkiej obfitości słów stanowiących treść całej książki! W przekładzie francuskim broszury,

- 3 -

www.skfm-uw.w.pl

Antonio Labriola – O tak zwanym kryzysie marksizmu (1899 rok)

Na tych 24 stronicach – których naprawdę nie wystarczyło do omówienia tak doniosłego tematu –

zostały zebrane, policzone i scharakteryzowane fakty stwierdzające „kryzys”, a odnoszące się głównie do

„socjaldemokracji” niemieckiej, z dodatkiem kilku przykładów zaczerpniętych z literatury francuskiej i

angielskiej. Wszystko to uczyniono z furią i pośpiechem, w kolejnych rozdziałach... Czy warto jednak

zatrzymywać się na broszurze z 10 marca 1898 roku, skoro już w książce datowanej 27 marca 1899 roku z

24 stronic zrobiło się 600 – wyraźnie: 600 – co znowu jest „zbyt za dużo” – jak by powiedział

neapolitańczyk – zarówno dla ważności tematu, jak i dla cierpliwości przeciętnego czytelnika.

Profesor Masaryk jest pozytywistą . Słowo to we Włoszech bywa używane w znaczeniu nazbyt

szerokim i rozciągliwym, w stosunku do niego jednak, jako do człowieka zawodowo parającego się

filozofią, winno chyba oznaczać, iż reprezentuje on kierunek naukowy, który prowadzi w prostej linii od

Comte'a do Spencera, albo nawet... do samego Masaryka. Nie zdołam w należytym stopniu wyrazić mu

całego swojego podziwu, na który niewątpliwie zasłużył, gdyż ma on niewygodny dla mnie zwyczaj pisania

po czesku. Poznałem dotychczas tylko jedno jego dzieło, a mianowicie Logikę konkretną , w przekładzie na

język niemiecki. I nie mogę należycie ocenić wszystkich subtelności i prawdziwego sensu użytych tam

zwrotów, gdyż tłumacz, pan Kalandra, przełożył książkę na niemiecki stylem iście kancelaryjnym. Całego

dzieła jednakże, jak zaznacza w przedmowie sam autor, nie należy roztrząsać tylko pod kątem widzenia

kompozycji i stylu. Jest to bez wątpienia twór ultraakademicki, z obowiązkowym podziałem na wstęp i

części; te ostatnie, których jest pięć, a każda zaopatrzona w streszczenie, dzielą się z kolei na rozdziały,

rozdziały na punkty: A, B, C i tak dalej, te zaś na paragrafy w ogólnej liczbie 162; wszystko to zaopatrzone

w obfitą bibliografię, rozsianą po przypisach i zebraną osobno, w nieunikniony skorowidz alfabetyczny

tudzież podziwu godny indeks rzeczowy, nasuwający czytelnikowi różne ciekawe myśli, na które książka

nie daje żadnej odpowiedzi. Są to, ogólnie biorąc, szkice wykładów deklaratywnych i ilustrujących,

utrzymane w tonie poważnym, a nawet suchym, zredagowane według schematu encyklopedii i pochodzące

z różnych okresów czasu. Istotnie, podczas gdy książka, opracowana pierwotnie w języku czeskim i

poprzedzona małą broszurką, mogącą zaspokoić tych, co niezdolni byli przeczytać 600 stron – gdy książka

ta drukowana była w przekładzie niemieckim, ukazało się słynne już teraz dzieło Bernsteina (por. przyp. 1

na str. 590), do którego autor uczuł potrzebę ustosunkować się na innym miejscu 5 .

Stanowisko pana Masaryka jest rzeczywiście nader osobliwe. Nie jest socjalistą, zna jednak

doskonale całą literaturę socjalistyczną; nie jest bynajmniej przysięgłym wrogiem socjalizmu, jednak patrzy

na niego z góry w imię nauki . Był deputowanym do Reichsratu cyslitawskiego, ale chociaż jest nacjonalistą

i postępowcem, nigdy, o ile mi wiadomo, nie łączył się z Młodymi Czechami . A teraz, jak mi się zdaje, w

ogóle stroni od polityki. Wydaje czasopismo w rodzaju naszej «Nuova Antologia». Jest zawodowym

uczonym, to znaczy człowiekiem, który dużo czyta i dokładnie referuje wszystko, co przeczytał, aż do

najdrobniejszych szczegółów. I to właśnie stanowi pierwszą i główną wadę jego książki, w której mówi się

o mnóstwie rzeczy, ale do rzeczywistości, do faktów, do tego, co żywe, nie dochodzi się nigdy. Autorowi

jak gdyby przesłaniają wzrok nie tylko stosy zadrukowanego papieru, ale i cienie pisarzy, wśród których się

obraca, traktując ich wszystkich z jednakowym szacunkiem; tak jakby oczy jego pozbawione były

zdolności perspektywicznego widzenia.

Jest chyba najważniejszym obowiązkiem każdego, kto przystępuje do dyskusji nad podstawami

marksizmu, móc odpowiedzieć rzeczowo na następujące pytanie: czy wierzy on, czy nie wierzy w

możliwość takiego przeobrażenia społeczeństw najbardziej cywilizowanych, które zniosłoby przyczyny i

skutki obecnej walki klasowej? Wobec tak postawionej kwestii ogólnej podrzędne niejako znaczenie ma

sposób przejścia do tego stanu przyszłego upragnionego lub przewidywanego, gdyż sposób ten nie zależy

dokonanym przez Bugiela (Paryż 1898), wyrażenie „kryzys w łonie marksizmu” zostało zastąpione przez „kryzys marksizmu”

(fragment drukowany w «Revue internationale de sociologie», zeszyt lipcowy).

5 A mianowicie w nrze 239 i 240 wiedeńskiego czasopisma «Die Zeit». Tam również, w październiku ubiegłego roku, wyraził

swój sąd o znanym orędziu Bernsteina do Kongresu w Stuttgarcie.

- 4 -

www.skfm-uw.w.pl

Antonio Labriola – O tak zwanym kryzysie marksizmu (1899 rok)

ani od naszej woli, ani od naszych definicji. Wobec takiej tezy generalnej jest rzeczą, nie powiem: obojętną,

ale niewątpliwie mało znaczącą wiedzieć, w jakim stopniu myśli i poglądy (niestety, aż nazbyt często

miesza się ze sobą jedne i drugie!) Marksa i jego najbliższych uczniów czy zgodnych z nim czy

niezgodnych interpretatorów odpowiadają obecnym i przyszłym warunkom ruchu proletariackiego, gdyż nie

trzeba być zajadłym zwolennikiem materializmu historycznego, aby zrozumieć, co warta jest doktryna jako

doktryna, to znaczy na ile jest ona światłem myśli, wniesionym do układu faktów; ale właśnie jako

doktryna nie jest ona przyczyną niczego . Pan Masaryk natomiast jest doktrynerem wierzącym w potęgę

idei, to znaczy profesorem w akademickiej todze, dla którego wszystko się obraca dokoła walki o ogólny

pogląd na świat ( Weltanschauung ); nie należy się przeto dziwić, że z wyniosłą pogardą ( passim ) odrzuca on

wyrażenie instynkt mas . Owa krytyka, która całkowicie opiera się na zarozumiałym i arbitralnie

beznamiętnym sądzeniu o praktyce walk życiowych w imieniu czystej nauki i której obca jest uległość

myśli podążającej za naturalnym biegiem wydarzeń historycznych, była i będzie w istocie swej bezpłodna,

gdyż kręci się niejako dokoła marksizmu, nie mogąc utrafić w sedno rzeczy, a mianowicie w ogólną

koncepcję rozwoju historycznego pod kątem widzenia rewolucji proletariackiej.

Zatrzymując się nieco dłużej nad określeniem ogólnej postawy pana Masaryka, uczyniłem to w tym

celu, aby odpłacić mu włoską uprzejmością za ignorancję, którą okazał w stosunku do moich prac na ten

sam temat. Gdyby je kiedykolwiek czytał, zapewne zdołałby dojść do wniosku, że nie zniżając się do

drobiazgowej polemiki i nie rywalizując pod tym względem z codzienną prasą partyjną tudzież nie

ogłaszając siebie za odkrywcę czy wynalazcę kryzysu marksizmu, można być w naszych czasach

zwolennikiem materialistycznego pojmowania dziejów, zwłaszcza gdy się dostatecznie szeroko uwzględni

wyniki nowych doświadczeń historyczno-społecznych i podda odpowiedniej rewizji pojęcia, które w

wyniku naturalnego rozwoju myśli wymagały lub wymagają poprawek. Doktryny, które rozwijają się i

doskonalą, nie znoszą traktowania erudycyjnego i filologicznego , jak to jest przyjęte w stosunku do

przeżytych już form myślenia, przekazanych przez tradycję i stanowiących już zabytek. Ale temperamenty

intelektualne ludzi są przecież bardzo różne! Niektórzy – tych jest najmniej – przedstawiają publiczności

owoce swojej pracy, nie uważając za stosowne podawać przy tym intymnych wiadomości o książkach, jakie

przeczytali, i nie uzupełniając tego wszystkiego fotografią pióra, jakim się posługiwali. Inni znowu – a tych

jest większość – odczuwają nieprzepartą potrzebę drukowania wszystkich rezultatów swojej lektury. Są oni

nader skrupulatnymi stróżami własnych zeszytów, troszczącymi się o to, aby najmniejsza cząstka ich trudu

nie zaginęła teraz lub w przyszłości. Profesor Masaryk, który poświęca 600 stronic na omówienie

przygodnej tezy – a mianowicie: jaki sąd powinniśmy wydać o marksizmie wobec faktu, że dyskutuje się

teraz nad nim nawet w łonie partii? – profesor Masaryk, który tak dużo czytał, nie mógł również kwestii

samego marksizmu roztrząsać inaczej niż wedle sakramentalnych rubryk filozofii, religii, etyki, polityki i

tak dalej do nieskończoności. I rzecz ciekawa, że właśnie on, który z takim szacunkiem odnosi się do

biurokracji uniwersyteckiej i tak szczerze hołduje różnym fetyszom wiedzy naukowej, doszedł na koniec do

wniosku, iż marksizm należy uznać za system synkretyczny ( passim w całej książce, szczególnie zaś na str.

587). Mnie natomiast zdawało się, iż wprost przeciwnie, doktryna ta stanowi coś istotnie odrębnego,

zadziwiająco spójnego wewnętrznie, coś, co nie tylko dąży do usunięcia doktrynalnej rozbieżności

pomiędzy nauką a filozofią, ale również tej zwykłej: pomiędzy teorią a praktyką. Ale pan Masaryk daje to,

na co go stać, idźmy więc za nim śladami jego rubryk.

Godzi się on chętnie na to, aby inni zajmowali się socjalizmem jako kierunkiem zmierzającym (na

wzór A. Mengera) do reformy prawa; oznajmia, że nie będzie się bezpośrednio mieszał do spraw ekonomii

(w zakresie tej dyscypliny, jak mi się zdaje, kuleje on rzeczywiście na obie nogi), i chce przede wszystkim

wysunąć na pierwszy plan filozofię Marksa, która niewątpliwie istnieje, chociaż nie znalazła osobnego

wyrazu w jakimś dziele napisanym ad hoc; bada też na wszystkich 600 stronicach kwestię kryzysu tylko od

strony ściśle „naukowej i filozoficznej” (str. 5). Nie należy więc wymagać od autora ani konkretnego

poglądu na aktualną sytuację ekonomiczną, zbadaną bezpośrednio w życiu, ani praktycznych i

dalekowzrocznych rad w dziedzinie polityki społecznej . Czy proces proletaryzacji trwa nadal, czy nie; czy

- 5 -

Antonio Labriola – O tak zwanym kryzysie marksizmu (1899 rok).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: