Mieczys�aw Jastrun WA�KA O S�OWO Czytelnik Warszawa 1993 Obwolut� � ok�adk� projektowa� W�ADYS�AW BRYKCZY�SKI PRZESTRZE� I CZAS POEZJI WPROWADZENIE Od wczesnych lat, niemal od pocz�tku moich lektur poetyckich, zastanawia�em si� nad ich wp�ywem na moje usposobienie, usi�owa�em wyt�umaczy� sobie uczucie szcz�cia, jakim nape�nia�a mnie na przyk�ad lektura fragmentu Cz�ci pierwszej Dziad�w razem z ballad� o zakl�tym m�odzie�cu przemienionym w g�azy, ch�rem m�odzie�y, rozmow� Starca z Dzieckiem. Odczuwa�em tajemniczo�� tych scen tak silnie, jakby by� w nich powiew innego �wiata, w kt�rym m�g�bym - tak mi si� zdawa�o' - �y� pi�kniej i bez poczucia przymusu i nieprawdy. Wiele lat p�niej przeczyta�em u Stendhala, �e pi�kno jest obietnic� szcz�cia, flf Je�li tak, to dlatego, �e jego obecno�� w nas daje nam ' uczucie wolno�ci, zdejmuj�c z nas ci�ar wszystkiego, co przypadkowe i zmuszaj�ce do �ycia wbrew sobie] W ten spos�b dochodzi�em do pierwszych definicji^ sensu i roli poezji. Nie zadowala�a mnie �adna z formu� maj�cych przybli�y� mnie do tajemnicy poezji. Nale�� jednak do autor�w, kt�rzy nie poddaj� si� na d�ugo zw�tpieniu, chc� pozna� sens swojej pracy i swoich umi�owa�, a w pewnych wypadkach tak�e swego szale�stwa. 1 Cykl wyk�ad�w wyg�oszonych na Uniwersytecie Warszawskim (14 X 1971-20 I 1972) dzisiaj poezja (pisa�em o tym zagadnieniu szczeg�owo w szkicu Sytuacja poezji drukowanym w Esejach wybranych. "Ossolineum" 1971), w okresie zw�tpienia w s�owo, niech�ci do okre�le� takich jak "sztuka poetycka", "sztuka s�owa", "prze�ycie artystyczne" - jakby mog�a istnie� poezja bez sztuki, jakby czytelnik poezji nie ulega� pewnemu do�wiadczeniu, kt�re mo�na nazwa� w�a�nie prze�yciem artystycznym czy magicznym. Uwa�am, �e tego rodzaju wstr�ty i fobie maj� charakter prymitywny i w istocie s� tylko odwr�ceniem zagadnienia. Jest w tym wiele m�odzie�czo�ci. Tak post�powali futury�ci sprzed pierwszej wojny �wiatowej, w okresie spot�gowanego ekspresjonizmu, usi�uj�cego zas�u�y� na �ask� u potomnych. Tak Marinetti og�osi� w roku 1909 w "Figaro" manifest, w kt�rym mieszka�cy Pary�a mogli przeczyta� nie bez zdziwienia nast�puj�ce zdanie: "Nous allons assister a la naissance du Centaure". Dla futuryst�w magia poetycka mia�a s�u�y� nowemu uk�adowi s��w, mia�a wyzwoli� z rozbity cli znacze�, i rozerwanej logiki nowy sens. Zdaje si�, �e idee polityczne, kt�re g�osi� zaczai futuryzm, a p�niej dadaizm i surrealizm, mia�y by� d�wigni� dla spopularyzowania tych kierunk�w. Kiedy futuryzm zmierza� ku Utopii przysz�o�ci, surrealizm, p�niejszy od. tego kierunku, schodzi� w podziemia �wiadomo�ci, u�wi�caj�c chaos wyobra�e� i sen. W zarodku by�o ju� w romantyzmie wiele z tych koncepcji. Romantyzm przecie� w r�wnym stopniu odkry� przesz�o�� co przysz�o�� i r�wnocze�nie schodzi� do Hadesu snu i wyobra�ni. M�wi� o tych okresach, tak r�nych i odleg�ych od siebie, jako o okresach prze�amania formy, otwarcia jej i zm�cenia materii wiersza. Futuryzm, ekspresjonizm i awangardy wszelkich kolor�w z lat dwudziestych usi�owa�y stworzy� now� fascynacj� form�, nie rezygnuj�c z magii i za przyk�adem Rimbauda daj�c jej now� nazw� - alchemii s�owa. Histori� jednego ze swoich szale�stw nazywa j� Rimbaud w swoim Sezonie w piekle. Niespoisto�� znacze� (wed�ug wyra�enia Valery'ego), kt�ra stanowi o rewelacyjno�ci Iluminacji, rozpocz�a now� epok� poezji. Bez Iluminacji, tego cyklu ma�ych poemat�w proz�, by�aby nie do pomy�lenia �adna zmiana poezji w nowszych czasach. W Rosji Chlebnikow usi�owa� stworzy� j�zyk pozarozumowy, Majakowski odda� swoj� pot�n� retoryk� (we wczesnym okresie korzystaj�c� ze znak�w magicznych) w s�u�b� rewolucji. Rimbaud nazwa� swoj� alchemi� s�owa "u�wi�ceniem nieporz�dku" (chaosu). Dla Apodlinaire'a jego w�asna przygoda poetycka by�a walk� o nowy �ad artystyczny. Apolli-naire odnalaz� zapomniany utw�r Lautreamonta. Jeszcze jeden przyk�ad niespoisto�ci znacze�, kt�ry mia� wej�� do kanonu surrealist�w. Przyw�dca i prawodawca nadrealizmu, Breton, napisa� co� w rodzaju manifestu tego kierunku, kt�ry stroni� od wszelkich kanon�w. Kierunek ten odszed� od sztuki, ale zap�odni� swymi ideami nast�pc�w, kt�rzy wy�amali si� spod kurateli Bretona. Bunt surrealizmu - wskazywano na to od dawna - by� jakby przed�u�eniem buntu romantycznego, kt�ry oscylowa� mi�dzy s�owem a dzia�aniem. Nie darmo Lautreamont powo�ywa� si� na Byrona i Mickiewicza. Szale�cy romantyzmu - H�lderlin, Neryal i w�a�nie Lautreamont - weszli do katalogu poprzednik�w i wielkich ojc�w ko�cio�a nadrealistycznego. Romantyzm nast�powa� zawsze po klasycyzmie, aby ust�pi� nowemu klasycyzmowi. Oczywi�cie terminy te u�yte s� w znaczeniu obszernym, wykraczaj�cym poza horyzont okres�w ich wczesnych narodzin. Romantyzm w wieku XIX rodzi si� w walce z klasycyzmem, by po okresie wrogo�ci wsp�y� ze swoim przeciwnikiem. Po poetykach klasycyzmu romantyzm otwiera 0 pole teoriopoznawcze, w sporze kszta�tuje si� c wra�liwo�� na r�nice form. Obok rozpraw teorety nych i podbudowy filozoficznej mno�� si� wyzngt samych poet�w, 'maj�ce ogromne znaczenie dla teo s�owa poetyckiego w tamtym okresie. Mickiew w Wielkiej Improwizacja daje opis powstania utw0 lirycznego, ukazuje tr�jwymiarowo�� i �wiecenie s�ot jak nikt dot�d. W improwizacji wyg�oszonej na uezc u Januszkiewicza (jak wiadomo, improwizacja ta by wymierzona w S�owackiego) powiedzia� o natchnien jako o jedynym �r�dle swojej poezji. Improwizacj ta mia�a niekorzystnie odbi� si� na p�niejszej inter pretacji sztuki poetyckiej w Polsce; powo�ywano na t� zapisan� po�piesznie przez jednego ze �wiadkcn improwizacj� i usi�owano sprowadzi� skomplikowani prac� umys�u i intuicji poet�w do "szczero�ci", "bez-po�rednio�ci" i innych tego rodzaju okre�le�. W znane oktawie zaczynaj�cej si� od s��w: "Chodzi mi o to, ab; j�zyk gi�tki /Powiedzia� wszystko, co pomy�li g�owa..." S�owacki z wielk� �wiadomo�ci� artysty s�owa wypowiedzia� si� prawdziwiej i g��biej. Raz zapocz�tkowana fala introspekcji poetyckiej rozleje si� szeroko w epoce poromantycznej. Norwid - poeta epoki przej�ciowej, ale obarczonej znakomitym dziedzictwem - ma wielk� �wiadomo�� formy, wspieran� przez do�wiadczenia sztuki malarskiej i rze�biarskiej, a wiec r�kodzielnictwa. Promethidion, Kolebka pie�ni s� utworami programowymi, zwr�conymi ku �sprawie formy dzie�a sztuki. Norwid pojmuje zupe�nie inaczej ni� jego wsp�cze�ni modn� od czasu romantyzmu "ludowo��". - "Co wy zrobili�cie z niej?" - zwr�ci si� z takim wyzwaniem do tych, kt�rzy zdaniem jeg� parodiuj� pie�� gminn�. W wierszu On skar�y si� Kfl ciemno�� mej mowy... wyg�asza obron� pozornej ciem' ' � swej poezji. Norwida rozwa�ania na 'temat �wiat�a � mno�ci wnosz� nowy element do poetyki tamtego Jego obrona ciemno�ci znalaz�a niezale�ne prze-p2 -'e�ia w p�niejszych latach. Paul Yalery broni� : inno�ci, kt�ra rozja�nia poemat rozja�niaj�c jego � i e W naszym czasie Witold Gombrowicz wyst�powa� za�ciankowemu pojmowaniu wielkich prze- , iv/ie�stw - �wiat�a i ciemno�ci: Jasno��? jej (sztuki) jasno�� jest akurat taka jak latarki elektrycznej, kt�ra wydobywa z mroku jeden '[przedmiot gr���c reszt� w jeszcze bezdenniejszej ciem--no�ci. Powinna by� - poza granicami swojego �wiat�a - iemna jak orzeczenie Pytii, o twarzy zas�oni�tej welonem, niedopowiedziana, mieni�ca si� wielo�ci� sens�w i obszerniejsza od sensu. Jasno�� klasyczna? Jasno�� rek�w? Je�li wam to wydaje si� jasne, to dlatego, �e jeste�cie �lepi. Id�cie w pe�ne po�udnie przypatrzy� si� dobrze najbardziej klasycznej Wenus, a zobaczycie ajczarniejsz� noc." Norwid by�by si� zgodzi� z tym wyznaniem pisarza dwudziestego wieku. II PR�BY STWORZENIA NOWEJ TRANSCENDENCJI Modernizm symbolistyczny i uklasyczniony, wychodz�c od Baudelaire'a i jego kultu muzyki, usi�owa� ume-�dyjni� zdanie poetyckie, upodobni� je do muzyki, nawet przez zatarcie logicznych znacze�. W tym zreszt� iejscu spotyka si� poetyka symbolizmu z surrealizmem ca�� wyzwolon� nowoczesno�ci�, kt�ra wysz�a st�d, fflio odwr�cenia si� od dawnego melosu ku muzyce konkretnej i atonalnej. �Norwid w wierszu Liryka i druk jest jakby na skrzy- 10 l1 �owandu d��e� romantyzmu i liryki modernisty-^ "Lira", �w stary symbol poezji, tu ka�e my�le� o ,,c^ lirze" Wiktora Hugo i pogl�dach Mickiewicza na 1 wyra�onych w jednym z wyk�ad�w o literaturach < wia�skich. Dr�enie strun pod palcem ujawnia natyci| miast obecno�� poezji, powoduje to, co w dzisiejszej j�zyku analizy literackiej nazwano nadwy�k� sio*,, "...da� duchowi ducha, my�li my�l" - to jeszcze wszystko. Dr��ce powietrze wok� s��w, dr�enie s��w to dopiero pewny znak poezji. Lira Norwida jest Ijj, niewidzialn�. Dr�enie jej udziela si� s�uchaczowi U czytelnikowi wiersza. Tak wi�c muzyczno��, instrumentalizacja utworu decyduje w tym modelu liryki o je autentyczno�ci. Co z postulatu muzyczno�ci zrobili poec okresu? Przyznam si�, �e muzyczno�� typu Yerlainow skiego nigdy mnie nie wzrusza�a. Nie lubi�em wierszj Tetmajera i Staffa, opartych na tego rodzaju na�lado waniu muzyki. Mam tu na my�li takie wiersze, jal; s�ynny wiersz Tetmajera Anio� Pa�ski albo Deszcz jesienny Staffa. Wyspia�ski zorkiestrowa� w podobny] spos�b opis pogrzebu Kazimierza Wielkiego w poemacie pod tym tytu�em. Jako ma�y ch�opiec zachwyca�em si zw�aszcza tym koncertem s��w, ale p�niej efekty teg( rodzaju wydawa�y mi si� powierzchowne. Wola�en muzyczno�� ukryt� w s�owach, nie tak naprzykrzaj�c si� s�uchowi, muzyczno�� w�a�nie uwewn�trznion�, jat w wierszach Mallarmego. Ten wy�szy stopie� muzycz no�ci przewidywa� Norwid w drobiazgu okoliczno�ciowym Toast, gdzie por�wnuj�c tre�� utworu do wina. m�wi: A i to jest - kt�rego pierwiastek Tak wielce balsamiczny i cenny, �e winno by lane by� w naparstek Penelopy jakiej na p� sennej!... 12 l ine kt�ry najcz�ciej rozmienia �w wewn�trz-los na drobne frazy nastrojowej ...
Poszukiwany