BURCKHARDT JAKUB - KULTURA ODRODZENIA WE WŁOSZECH.pdf - Historia - henioka

JAKUB

BURCKHARDT

KULTURA

ODRODZENIA

WE WŁOSZECH

PRÓBA UJĘCIA

przełożyła

MARIA KRECZOWSKA

wstępem opatrzył

PROF. DR MIECZYSŁAW BRAHMER

CZYTELNIK

•

1961

WSTĘP

Spośród wielkich epok w rozwoju kultury renesans, jak dotąd, najsilniej po

ciągał artystów i uczonych. W.K. Ferguson (1948) wypełnił tom obszerny historią

kolejnych interpretacji Odrodzenia — a nie był to pierwszy przegląd tego ro

dzaju i z pewnością nie ostatni. Barwność widowiskowa i skala dramatycznych

napięć, intensywność przeżywania i twórcza wielostronność złożyły się na fascy

nującą legendę, a niemniej z pewnością zaważyło tu przeświadczenie, że z Odro

dzeniem zaczyna się nasza własna historia, wyraźna już genealogia człowieka

nowożytnego. Upowszechnienie się tej świadomości jest w ogromnej mierze dzie

łem Jakuba Burckhardta.

Jego — stuletnia już — Kultura Odrodzenia ukazała się w roku 1860, wiemy

jednak, że w umyśle pisarza kształtowała się przez lata. Pierwszy jej zamysł

powstał jeszcze w roku 1847, z pobudki na pozór dość przypadkowej. Według

zwierzeń samego autora przyniosło ją odczytanie za pobytu w Rzymie Żywotów

Wespazjana da Bisticci. Ta seria portretów, w których światły księgarz Medy-

ceuszów przekazał rysy kilkudziesięciu współczesnych mu znakomitości, nie nale

ży do szczególnie wybitnych zabytków renesansowej prozy, zachowała jednak wy

razistość rzeczy widzianych i utrwalonych przez uważnego świadka. Stała się

ona przysłowiową iskrą, która roznieca ogień, przygotowaniem podjętego obecnie

dzieła były już bowiem wędrówki po Włoszech i poprzednie prace Burckhardta.

Z biegiem czasu — a upłynęło go sporo — początkowe plany ulegały zmianom

zasadniczym. Pierwotnie obraz Odrodzenia miał się stać zamknięciem dziejów

średniowiecza, których okazałym fragmentem była ogłoszona w roku 1855 mono

grafia o czasach Konstantyna Wielkiego. Stopniowo jednak punkt ciężkości prze

suwał się ku erze nowożytnej: co kiedyś miało być finałem, przeobraziło się

w uwerturę. Rozmyślnie jednak pominął Burckhardt jeden z najbardziej istotnych

elementów opisywanego fragmentu przeszłości: sztukę. Uczynił to z myślą o przed

stawieniu osobno tej dziedziny twórczości, która zresztą wypełniła już wiele kart

jego Cicerone (1856). Decyzja taka była zapewne niemałym wyrzeczeniem dla

Burckhardta, który w podróżach swych nie rozstawał się ze szkicownikiem i wy

czulony był na piękno plastyczne. Niemniej jednak czytelnika Kultury Odrodze

nia musi uderzać ten brak, nie przewidziany zapewne w pierwszym zarysie książki,

która miała nosić tytuł: „Wiek Rafaela".

Jak 2wykle, i na tej drodze nie brakło Burckhardtowi poprzedników. Swe

powinowactwa z renesansem wyczuwali ludzie Oświecenia, racjonaliści z uzna

niem wspominający swych prekursorów w walce z jarzmem autorytetów, z wię

zami nietykalnych dogmatów. Lecz i romantycy upodobali sobie nie tylko go

tycką strzelistość średniowiecza: dowodem choćby renesansowe wątki w teatrze,

do których powodzenia niemało przyczynił się Szekspir. Dwa jednak nazwiska

rzucają się tu w oczy przede wszystkim: Stendhal i Michelet. Wprawdzie Stendhal

zamierzonej „Histoire de l'energie en Italie" aie napisał, niemniej jednak jego

uwielbienie dla Włoch jako kraju uczuć spontanicznych i gwałtownych, w prze

ciwieństwie do Francji nie stłumionych powłoką konwencjonalnych form towa

rzyskich, stało się wytyczną wzrastających upodobań w epoce, która tej energii

wydawała się wcieleniem najpełniejszym. Gdy jednak Stendhal był i długo miał

jeszcze pozostać pisarzem zapoznanym, na pięć lat przed książką Burckhardta

ukazała się siódma część wielkiej Historii Francji Micheleta, tom opatrzony pod

tytułem: „Renesans". W Kulturze Odrodzenia Michelet wymieniony został tylko

mimochodem. Z pewnością nie od tego romantycznego wizjonera przeszłości

wziął Burckhardt podnietę do dzieła, którego pomysł nosił w sobie już od kilku

lat. Niemniej jednak trzeba stwierdzić, że właśnie Michelet uznał odkrycie świa

ta i odkrycie człowieka za dwie zasadnicze zdobycze renesansu, i ta formuła,

uderzająca skrótowością swych haseł, odnajdzie się u Burckhardta, który poprze

ją i dopełni wymową licznych, umiejętnie powiązanych faktów.

Zrodzona w aurze „Wiosny ludów" Kultura Odrodzenia pojawiła się w chwili,

gdy zjednoczenie Włoch dobiec miało niebawem końca, i dedykowana była

przyjacielowi autora, bojownikowi o wolność swego kraju, karbonariuszowi

Picchioni. Niejednokrotnie też w toku swych wywodów podkreślał Burckhardt

znaczenie, jakie w rozwoju kultury na Półwyspie Apenińskim przypadło włos

kiemu Volksgeist, dziedzictwu ludowemu, dzięki któremu humanizm zyskał tam

zupełnie inny charakter niż w pozostałych krajach Europy, gdzie był importo

wanym przez uczonych nabytkiem. Zarazem sympatie pisarza zwracały się do

form życia zbiorowego, jakie ukształtowały się w demokracjach włoskich, zosta

wiających jednostce szeroką swobodę indywidualnego rozwoju — nieodzowny

warunek rozkwitu kultury. Szwajcar, obywatel małego kraju, o usposobieniu kon

templacyjnym, nieufnie spoglądał na wzrost wielkich mocarstw, na zachłanność

potężniejącego imperializmu. Późniejsze Weltgeschichtliche Betrachtungen dowo

dzą, jak silne miał poczucie kryzysu współczesnego świata. Ogarniał go lęk przed

grozą nieuniknionego przewrotu, obawiał się zagłady tradycyjnych wartości, które

radykalizm rewolucyjny odrzucić gotów jako niewczesny zbytek. Widział, jak

państwo nowoczesne bezwzględnie zmierza do zwiększania swej siły na zewnątrz

i wewnątrz, i powtarzał, że „siła jest rzeczą samą w sobie złą" {Die Macht ist

bose an sich). Chociaż więc nie uchylał się od udziału w życiu bieżącym i wy

pełniania obowiązków członka istniejącej społeczności, chętnie puszczał się w wę

drówkę po dawnych, rozdrobnionych, a świetnych swoją kulturą Włoszech.

Odrywając oczy od nadciągającej burzy i przystępując do kreślenia obrazu

wielkiej epoki, nie uległ Burckhardt pokusom romantycznej improwizacji. Oparł

się na rozległych i uważnych studiach, zwłaszcza podstawowego zbioru Mura-

toriego. Nie zawsze okazał dostateczny krytycyzm w użytkowaniu źródeł, niekie

dy ufał im zbyt pochopnie — pamiętać jednak należy, że dopiero szczegółowe

badania kilku pokoleń wytrwałych erudytów dostarczyły tu właściwych kryteriów

oceny.

W przeciwieństwie do większości późniejszych badaczy tej epoki, Burckhardta

nie interesują dociekania genetyczne. Nie stara się dotrzeć do zalążków rene

sansu, ale chce w barwnym przekroju okazać jego przejawy znamienne dla całego

okresu. Nie podejmuje też pytań związanych z chronologią i periodyzacją, jak

kolwiek zupełnie wyminąć się ich nie da i przychodzą do głosu mimo wszystko.

Płat dziejów, jaki stawiono przed nami, jest ogromny: od wieku XIII, od czasów

Fryderyka Hohenstaufa i Dantego, po lata kontrreformacji. W tej rozpiętości

niemal trzech stuleci zaszło zmian niemało i Burckhardt zbyt dobrze zna swój

przedmiot, by nie zdawać sobie z tego sprawy. Nie omieszka więc na przykład

poświadczyć różnicy, jaka zachodzi między despotami włoskimi XIV i XV wieku.

Ale czyni to bez nacisku, nie wysuwając na plan pierwszy zagadnień rozwoju

historycznego. Obraz, który odsłania, na przekór swemu wewnętrznemu dyna

mizmowi, jest obrazem statycznym, jak uchwycony na kliszy moment pełnego

napięcia dramatu.

Wystrzegając się upraszczania procesów długich a złożonych, raczej sugerując

tylko konkluzje ogólne, Burckhardt już przez samo skupienie światła na dwu

podstawowych „odkryciach" renesansu przeciwstawia go silnie wiekom poprzed

nim, czyni antytezą chrześcijańskiego średniowiecza. Jakkolwiek nie zamyka oczu

na wielkość średniowiecza francuskiego, wyraźnie bliższy jest mu ówczesny świat

germański i do niego najchętniej nawiązuje. Chociaż dopiero badania późniejsze

dowieść miały, że znajomość i wpływ antyku w wiekach średnich były znacznie

szersze, niż niegdyś przypuszczano, Burckhardt, uznając całą doniosłość odrodze

nia starożytności (któremu rozdział osobny poświęcił), ograniczył jednak jego

zasięg. Wbrew górującym wówczas tendencjom, by z tego źródła przede wszyst

kim wywodzić prąd nowy, przyznaje antykowi rolę niezwykle ważną, ale po

mocniczą: przykłady starożytne stają się dopełnieniem doświadczenia życiowego,

służą radą i dają zachętę, umacniają świecki, racjonalistyczny charakter kultury.

W ciągu stulecia, jakie nas dzieli od książki Burckhardta, problem wzajemnego

stosunku renesansu i średniowiecza był Ośrodkiem sporów zawziętych, odnawia

jących się raz po raz: przeważna część prac, dotyczących tego zagadnienia, sta

rała się w średniowieczu odnaleźć jak najwięcej renesansu, a w renesansie —

średniowiecza. Po prawdzie zaś, czy od renesansu spoglądać ku średniowieczu,

czy też na odwrót, w jednej i drugiej perspektywie chodzi przecież nie o ode

rwane objawy, o zapowiedzi czy echa (skądinąd interesujące), ale o zasadniczą

linię rozwoju, o to, co rzeczywiście w danej chwili nosi w sobie tchnienie przy

szłości.

W bardzo szeroko zakreślonych granicach czasu Burckhardt, zgodnie zresztą

z przyjętym zwyczajem, skupia swą uwagę na wieku XV i pierwszej połowie XVI.

Włącza wprawdzie w krąg renesansowy wielkich poprzedników, pisarzy trecenta,

gdyż dostarczają mu ważkich argumentów, już dzięki wymowie niepospolitych

indywidualności. Zabieg ten zresztą pozwala zarazem na przyćmienie średnio

wiecza, pozbawionego najmocniejszego ze swych świateł — Boskiej komedii.

Ale najbardziej osobiste sympatie zdaje się w nim budzić wiek XV. Tutaj należą

ulubieńcy pisarza: Eneasz Sylwiusz Piccolomini i Leon Baptysta Alberti. Dziwić

może, iż autor De re aedificatoria i twórca Tempio Malatestiano przesłonił Leo

narda. Lecz uświadomić sobie trzeba, że w chwili powstawania książki olbrzy

mia spuścizna rękopiśmienna Leonarda nie była udostępniona, a zostawienie sztuk

plastycznych poza zasięgiem Kultury Odrodzenia przyczynić się musiało do zmia

ny właściwych proporcji. Zresztą i Michałowi Aniołowi nie przypadła jedna z ról

głównych: elegijny Burckhardt zdawał się być onieśmielony w obliczu natur po

tężnych, tytanicznych.

Koniec renesansu widział Burckhardt wyraźniej niż jego początki; przekona

ny był, że sprowadziły go dwie wrogie siły, które równocześnie zaciążyły nad

życiem całego półwyspu: przemoc hiszpańskich najeźdźców i terror kontrrefor-

macji

W zakończeniu książki raz jeszcze zwrócił wzrok w stronę q uattrocenta. Te

ostatnie akordy, mające w sobie podzwięki florenckiego platonizmu i stłumione

BURCKHARDT JAKUB - KULTURA ODRODZENIA WE WŁOSZECH.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: