Dzieje grzechów.pdf

Dzieje grzechów

Dzieje dzieciobójstwa

Aż do XVIII w. ginekologia nie była przedmiotem zainteresowania oficjalnej

medycyny. Nie istniała skuteczna antykoncepcja. Stosowano metodę bardziej

brutalną i odrażającą – zabijano dzieci zaraz po urodzeniu.

W świecie antycznym porzucanie dzieci po urodzeniu było praktyką zwykłą i nie

spotykającą się z potępieniem. Robotnik grecki w I w. p.n.e. pisał z Aleksandrii do żony:

"Proszę cię i upominam: dbaj o dziecko, a gdy tylko dostaniemy wynagrodzenie, poślę ci

na miejsce. Jeżeli szczęśliwie urodzisz, jeżeli to będzie chłopiec, zostaw go przy życiu,

gdy dziewczynka – porzuć". W starożytnym Rzymie o pozostawieniu dziecka przy życiu

decydował ojciec, podnosząc je z ziemi i unosząc do góry. Jak dowodzi Paul Veyne,

porzucanie dzieci przez biednych wynikało z nędzy, zamożniejsi natomiast chcieli

skoncentrować wysiłki wychowawcze i podział majątku na mniejszej liczbie potomstwa.

Platon w "Państwie" o dzieciach spłodzonych bez zgody wyimaginowanego rządu pisał:

"żeby najlepiej ani jeden owoc takiego stosunku nie ujrzał światła dziennego, jeżeliby się

zalągł, a gdyby jednak na świat przyszedł jakoś wbrew usiłowaniom, to położyć go

gdzieś tak, żeby nie było pożywienia dla takiego". Praktyki te zostały potępione przez

moralność stoicką i następnie chrześcijaństwo (to z kolei w ślad za żydami) i poddane

surowym karom w IV w., a za zbrodnię karaną śmiercią dzieciobójstwo uznano w 374 r.

Takie były początki odrazy, jaką żywimy dzisiaj w stosunku do zbrodni dzieciobójstwa –

należy jednak mieć na uwadze, że towarzyszyły jej przesłanki o wymiarze religijnym.

Dzieciobójstwo oznaczało bowiem pozbawienie dziecka chrztu, a w ślad za tym

możności uzyskania zbawienia duszy.

Średniowieczny kodeks prawa kanonicznego z 1140 r. uznał dzieciobójstwo za zwykłe

morderstwo na krewnym i wzmianki o nim są rzadkie. Wspomina się dzieciobójstwo w

penitencjałach jako jeden z występków wiernych, z którym duchowni prowadzili walkę,

zalecając w ostateczności podrzucanie dzieci pod drzwiami kościołów. W średniowieczu

też Kościół zakładał pierwsze domy podrzutków, w czym największe zasługi miał zakon

duchaków. W XIV-wiecznym Augsburgu na 3 tys. przestępstw odnotowano tylko jedno

dzieciobójstwo, w Nördlingen do 1532 r. również tylko jedną taką zbrodnię, w

Norymberdze w tym samym okresie pięć takich przypadków.

Problem zarysowuje się ostro dopiero w XVI w., kiedy to w 1532 r. powstał dla Rzeszy

Kodeks Kryminalny Carolina, ustalający niesłychanie okrutne kary za to przestępstwo.

Odtąd dzieciobójczynie miały być zasypywane żywcem i przebijane palem albo też

zamykane w worku z psem, kogutem, żmiją i małpą, i topione, co jest z kolei odległym

echem rzymskiej kary za ojcobójstwo. Jako że w warunkach środkowoeuropejskich

trudno było o małpę, więc w Niemczech czy Polsce zastępowano ją kotem. Dopiero też

źródła epoki nowożytnej pozwalają na bardziej precyzyjną analizę zjawiska

dzieciobójstwa. Wiadomo więc, że zbrodni dokonywały przede wszystkim służące (na 57

przypadków zbrodni w Prusach w okresie 1774–1801, co do których mamy więcej

wiadomości, 46 kobiet nie przekroczyło 30 roku życia, 53 były niezamężne, 37 było

służącymi). Służąca w tym czasie należała do gospodarstwa domowego swego

pryncypała, u którego zamieszkiwała, i nie miała prawa do posiadania własnej rodziny.

Dzieciobójczynie były z reguły pannami, którym po zajściu w ciążę groziła hańba

nieślubnego macierzyństwa. W obawie przed grożącą za nie ekskluzją społeczną, także

utratą pracy, hańbiącymi karami kościelnymi, ale także pod wpływem szoku porodowego

zabijały potomstwo. Ojcami dzieci byli zazwyczaj parobkowie, czeladnicy czy studenci,

rzadziej pracodawcy i szlachta. Taki jest główny trop wyjaśnień, ale przecież w

jednostkowych przypadkach w grę wchodzić mogły i inne przyczyny. Same kobiety

podczas procesów przyznawały się nierzadko, że zostały do zbrodni namówione przez

szatana, najczęściej twierdziły, że dziecko urodziło się już martwe. Przypadki

dzieciobójstwa nie były częste, jednak Wilhelm Wächtershäuser i Richard van Dülmen

sądzą, że przy niskiej sprawności aparatu sprawiedliwości "ciemna cyfra" jest w ich

wypadku wyjątkowo wysoka. W Prusach w II poł. XVIII w. było około 50 przypadków

dzieciobójstwa rocznie, w Norymberdze, w długim okresie 1562–1695 zapadły 94 wyroki

śmierci z tego powodu, w Würzburgu w latach 1769–1788 odnotowano 21 przypadków

tego przestępstwa, w Palatynacie w latach 1777–1779 wykonano na dzieciobójczyniach

32 wyroki śmierci, w Hanowerze w latach 1761–1800 do więzienia dostawało się z

powodu dzieciobójstwa pięć kobiet rocznie.

XVII w. to łagodniejsze traktowanie dzieciobójczyń. Ograniczano się wówczas do

ścinania ich mieczem. Jednak na początku XVIII w. wzrost liczby przypadków zbrodni

doprowadził do ponownego zaostrzenia kar – w Prusach w 1720 r. Fryderyk Wilhelm I

przywrócił karę worka. W 1723 r. ukazał się kolejny edykt, pod groźbą oskarżenia o

współudział w zbrodni obligujący domowników do zadenuncjowania potajemnej ciąży, co

traktowano jako środek prewencyjny, mający przeciwdziałać dzieciobójstwu, aborcji i

sztucznym poronieniom.

Dzieciobójstwo uznawane było w Niemczech epoki nowożytnej za problem bardzo

poważny. Jak wynika z badań Richarda van Dülmena, dla ośmiu miast niemieckich od

XVI–XVIII w. kary za dzieciobójstwo stanowiły 46 proc. kar śmierci dla kobiet (w Polsce

ten odsetek wg Marcina Kamlera wynosił 22 proc.). Przypadki odkrycia i ukarania aborcji

liczone były w tym samym czasie na palcach. W Polsce sprawy się miały podobnie, ale,

jako że problem jest tu znacznie słabiej zanalizowany, posługuję się głównie przykładem

niemieckim, który lepiej ilustruje istotę rzeczy.

Tradycyjny dyskurs na temat dzieciobójczyń identyfikował je jako kobiety z gruntu złe,

niegodziwe, posiadające wewnętrzną skłonność do grzechu. Kodeks Carolina określa

dzieciobójstwo jako "zło niechrześcijańskie i nieludzkie". Mord na członku rodziny

uważany był za zło znacznie większe niż zabójstwo obcego. Czasem pojawiał się motyw

opętania takiej kobiety przez szatana, który w XIX w. został zastąpiony przez motyw

szaleństwa. Kobietom takim przypisywana była rozwiązłość. Obawiano się, że jeżeli

morderczyni nie spotka odpowiednia kara, na całą społeczność spadnie kara boża.

Paradoksalnie okrucieństwo kary miało też działać na rzecz dzieciobójczyni, służyło

bowiem zbawieniu jej duszy. W istocie nie zajmowano się przyczynami zbrodni i nie

stanowiły one przesłanki do orzekania wysokości kary. Ustalano ją na podstawie

rekonstrukcji zbrodni, za którą okrucieństwo kary miało być odpłatą.

Oświecenie przyniosło humanitaryzację prawa i profilaktykę, która miała usunąć

przyczyny występowania zbrodni. Zaczęto się skupiać na motywach postępowania i

stanie emocjonalnym morderczyni w chwili popełniania zbrodni, co stanowiło przesłankę

do złagodzenia wymiaru kary. Niezmiernie ważne było pojawienie się doktryny

populacjonizmu, która zalecała przeciwdziałanie dzieciobójstwu dla zwiększenia wzrostu

demograficznego kraju. Następnie pojawiły się akcenty antyszlacheckie, ukazujące

dzieciobójczynie jako ofiary uwiedzenia przez zepsutego i rozwiązłego panicza.

Już w XVII w. niemiecki teoretyk prawa i historyk Samuel von Pufendorf i praojciec

niemieckiego Oświecenia Christian Thomasius opowiedzieli się za potrzebą złagodzenia

archaicznych kar Caroliny nakazujących kobiety grzebać żywcem. Z kolei w

wypowiedziach największych sław epoki – Beccarii, Sonnenfelsa czy Woltera, powtarzał

się motyw ograniczenia liczby dzieciobójstw przez zniesienie hańbiącego charakteru

nieślubnej ciąży. Sonnenfels uważał też, że konieczne jest zaniechanie potępiania

stosunków przedmałżeńskich przez Kościół. Zarówno Beccaria jak i Sonnenfels

wypowiadali się przeciwko karze śmierci za dzieciobójstwo.

Największy wpływ na ukształtowanie się interpretacji zjawiska dzieciobójstwa po czasy

nam współczesne miał szwajcarski pedagog i pisarz Johann Heinrich Pestalozzi. W

pracy z 1780 r. wyraził pogląd, że jednym z powodów dzieciobójstwa jest nędza, która

nie pozwala dwojgu młodym ludziom założyć rodziny. Przez to naturalne, zdrowe

odruchy wiodą ich do tragicznego mordu. Głównym winowajcą miała być jednak infamia

otaczająca dzieci nieślubne i ich matki, połączona z karnymi konsekwencjami stosunków

pozamałżeńskich, strachem przed rodzicami, krewnymi, przełożonymi. Przyczynę widział

też w braku oświaty, której nie nazywano jeszcze seksualną, a biologiczną; w braku

wiedzy o funkcjonowaniu ludzkiego organizmu i współżyciu dwojga ludzi, w

szczególności w braku samoświadomości kobiet. Nie bez znaczenia było również

wiarołomstwo i oszustwo mężczyzny, których konsekwencje ponosiła z reguły partnerka.

Wiele uwagi poświęcił warunkom życia służących, bo to wśród nich przede wszystkim

szerzyło się dzieciobójstwo. Twierdził, że ich wymuszona bezżenność przeczy

naturalnym instynktom seksualnym.

Stosunek do ludzkiej seksualności i ludzkiego ciała powinien być naturalny, pozbawiony

sztuczności, tajemniczości i fałszywego wstydu. Aby osiągnąć wszystkie te cele,

warunkiem podstawowym jest uszlachetnienie wyższych stanów społeczeństwa oraz

władzy.

Poczytalność dzieciobójczyni zakwestionował w 1776 r. pisarz Helfrich Sturz, co miało

odsunąć od niej piętno zła. Sturz zamieścił w swojej pracy ostatnie słowo

dzieciobójczyni, w którym mówiła ona: "Nie bronię swojego życia, bo zostałam zhańbiona

i obejmuję śmierć jak swojego przyjaciela. Nie karzecie mnie, wybawiacie mnie od

ciągłych i nie kończących się męczarni". Dzieciobójczyni mówiła, że i owszem uległa

porywowi miłości, popełniła błąd, którego skutkiem stała się straszliwa pokuta: "Panowie

sędziowie! – kończyła. – Wszystko krzyczało w mojej piersi w godzinie porodu. Czy

rozumiecie, co czuje rodząca, zhańbiona kobieta, kiedy miota nią męka i beznadziejne

wątpliwości?".

Szczytowym momentem dyskusji o dzieciobójstwie był konkurs literacki rozpisany w

1780 r. w Mannheim przez radcę sądu Adriana Lamezana. Już samo ogłoszenie

zawierało oczekiwaną odpowiedź, zapytywano bowiem w nim: "Jak długo jeszcze

nieszczęsne ofiary rzezi będą prowadzone na krwawy szafot?". Nadeszło 400 prac

konkursowych, co świadczyło o nośności tematu. Wiele z nich pozbawionych było

wartości, wiele też odzwierciedlało jednak nowe rozumienie "ofiar dzieciobójstwa",

którymi stawały się samotne matki. Jako powody zbrodni widziano już nie zło, szatana i

grzech, ale uznawanie za hańbę nieślubnej ciąży, jednostronnie rozumianą godność

kobiecą i nędzę. Autor jednej z prac Franz Heinrich Birnstiel zwrócił uwagę, że kary za

nierząd stwarzają stan nierówności w traktowaniu mężczyzn i kobiet – mężczyzn z tego

powodu karano bardzo rzadko. Posługując się również modną ówcześnie teorią kobiecej

histerii uważał, że kobieta ze swej natury jest labilna uczuciowo i w chwili dzieciobójstwa

– niepoczytalna.

Pochylenie się nad losem dzieciobójczyń stało się jednym z istotnych elementów białej

legendy króla Prus Fryderyka II, który znakomicie wpasował się w oświeceniową

dyskusję. Zaraz po wstąpieniu na tron w 1740 r. zmienił hańbiącą formę kary śmierci za

dzieciobójstwo na ścięcie. W mowie wygłoszonej przed członkami pruskiej Akademii

Nauk w 1750 r. przypomniał o konieczności "wyrwania zła z korzeniami", co oznaczało

wyrugowanie z mentalności hańby "za nierozsądną i lekkomyślną miłość". W 1756 r.

wydał edykt, w którym zagadnienie dzieciobójstwa połączył z problemem dzieci

nieślubnych. Ogłosił zniesienie wszelkich kar za posiadanie dzieci nieślubnych i

zabraniał obdarzania ich przez swoich rodaków pogardą. Ponownie do sprawy wrócił w

edykcie z 1765 r., gdzie zniesione zostały wszystkie kary związane z religijnie

pojmowanym nierządem, a więc także z prostytucją i cudzołóstwem.

W ślad za tym poszły rozkazy dla Kościoła, aby zaprzestano dyskryminowania matek

dzieci nieślubnych poprzez publiczne piętnowanie ich z ambony, wykluczenie ich z

komunii albo nałożenie podwyższonych opłat za chrzest ich dzieci. Obok tego pojawiły

się środki dyscyplinujące – domownicy zostali mianowicie zobowiązani do

zadenuncjowania potajemnej ciąży. W słynnym fryderycjańskim Landrechcie z 1794 r.

dzieciobójstwu przypada znamienna nadreprezentacja, bo dotyczy go aż 100

paragrafów. Jeżeli w Carolinie tak samo traktowano aborcję i dzieciobójstwo, teraz

uczyniono między nimi rozróżnienie, za dzieciobójstwo groziło ścięcie, za aborcję płodu

do trzeciego miesiąca 2–6 lat więzienia, później 8–10. Faktycznie jednak wyroki śmierci

wykonywane były rzadziej z powodu ułaskawień. Ponadto ojciec nieślubnego dziecka

zobligowany został do świadczenia na jego utrzymanie. Uchylanie się przed

wypełnianiem obowiązku alimentacyjnego karane było odtąd więzieniem, a współudział

mężczyzny w morderstwie dziecka – śmiercią. Wprawdzie krytycy dowodzili, że alimenty

są sumą tak niską, że nazywali je psimi pieniędzmi, ale najważniejsze, że zrobiono

pierwszy krok.

Jednak to nie Prusom, a Austrii przypadł prymat w modernizacji ustawodawstwa

względem dzieciobójczyń. Kodeks karny wydany przez Józefa II w 1787 r. jako pierwszy

w Europie znosił karę śmierci za dzieciobójstwo, potwierdzał to kodeks karny z 1803 r.,

który jednak utrzymywał karanie więzieniem potajemnego porodu, który Austriacy

definiowali podobnie jak Prusacy. Kolejnym krajem, który poszedł w tę stronę, była w

1813 r. Bawaria. W Prusach karę śmierci za dzieciobójstwo zniesiono dopiero w

kodeksie karnym z 1851 r., a w Rzeszy Niemieckiej w 1871 r. Uznano wówczas

ograniczoną poczytalność dzieciobójczyni, a w ślad za tym dzieciobójstwo za lżejsze

albo uprzywilejowane zabójstwo. Z kolei warto zauważyć, że nie zniósł kary śmierci ani

kodeks karny rewolucyjnej Francji z 1791 r., ani napoleoński kodeks karny z 1810 r., a

zrobił to dopiero Ludwik XVIII w 1824 r.

Pozostaje pytanie, jaki był zasięg oświeceniowej dyskusji na temat dzieciobójstwa. Przez

edykty i rozporządzenia stać się ono miało przedmiotem zainteresowania ludu, a

wzmacniać to miały czytanki w elementarzach szkolnych Basedowa i Rochowa, gdzie już

dziatwę szkolną ostrzegano przed zbrodnią. U Juliusza von Basedowa znajdujemy

czytankę o lekkomyślnej dziewczynie, która pozwoliła się uwieść młodzieńcowi, na

skutek czego zaszła w ciążę. Urodziwszy nieślubne dziecko, przerażona czekającą je

hańbą, zabiła je. Została ujęta i zgodnie z prawem skazana na śmierć przez ścięcie. Do

więzienia odprowadzali ją rodzice pogrążeni we wstydzie i hańbie.

Basedow ostrzegał dziewczęta, aby nie nawiązywały znajomości bez wiedzy i zgody

rodziców. Czy jednak oświeceniowe poglądy na temat dzieciobójstwa i nieślubnej ciąży

zeszły do ludu, należy wątpić. Urzędnicy pruscy jeszcze w latach 90. XVIII w. donosili z

prowincji, że pastorzy ignorowali edykty znoszące hańbę nieślubnego macierzyństwa i

jak dawniej piętnowali matki dzieci nieślubnych z ambony, przekonani, że wcielenie

edyktów w życie otworzy drzwi dla występku. Sami wierni edyktów nie znali, bo po

otrzymaniu błogosławieństwa masowo opuszczali kościół nie czekając na ich odczytanie.

Dyskusja na temat dzieciobójstwa była więc właściwa dla ludzi wykształconych, czyli

ówczesnej opinii publicznej. Znalazło to odzwierciedlenie w literaturze pięknej, w której

temat dzieciobójstwa cieszył się dużym powodzeniem. Na pierwszym miejscu wymienić

tu trzeba "Fausta" Johanna Wolfganga Goethego, który został ukończony wprawdzie w

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: