A. Heller, Szkoła frankfurcka.pdf

Ágnes Heller

Szkoła frankfurcka

Dedykowane György Márkusowi z okazji 65 urodzin, w imię przyjaźni.

Szkoła frankfurcka była szkołą. I nie ma tu większego znaczenia, że jej nazwa została ukuta

dopiero w latach sześćdziesiątych, oraz że sami członkowie szkoły utożsamiali się raczej z

Instytutem Badań Społecznych, czy ze Zeitschrift für Sozialforschung , albo też to, że sami

postrzegali siebie jako grupę myślicieli oddanych tzw. teorii krytycznej. Nazwa ta poprawnie

opisuje związek ludzi, którzy kiedyś należeli do tej szkoły, charakter ich przyjaźni, wzajemną

solidarność, ale i ich ostateczną nielojalność i wzajemne kłótnie, wskazuje na powód ich oddania

sobie, a także na przyczyny ich rozczarowań oraz radości. Chociaż Adorno wielokroć wspominał,

że w zasadzie szkoła i przyjaźń niewiele się od siebie różnią, to chyba nigdy nie ujął tego tak

obrazowo, jak w eseju o prywatnej korespondencji pomiędzy Stefanem Georgem a Hugo von

Hofmannsthalem. Adorno mówi o „Georgesche Schule” [Szkole George’go], o przyjaźni George'a z

Hofmannsthalem, oraz o jej wewnętrznych, stale powracających i nigdy nie rozwiązanych

konfliktach i napięciach. Następnie stwierdza: „Die Freundschaft der beiden ist im Zerfall, ehe sie

jemals sich verwircklichte. Damals war Freundschaft selbst unter Menschen der

ausserordentlichsten Produktivkraft nicht mehr aus blosser Sympathie und blossem Geschmack

möglich, sondern einzig auf dem Grunde bindend gemeinsamer Erkenntnis: Freundschaft aus

Solidarität, welche die Theorie als Element ihrer Praxis einschlieβt “ 198 . Można odczytać te słowa

również jako pewne wyznanie. Przyjaźń Horkheimera z Adornem, tak jak i przyjaźń pomiędzy

pozostałymi członkami szkoły, nie przetrwałaby, być może nawet w ogóle by się nie narodziła,

gdyby jej podstawą była tylko osobista sympatia lub upodobanie. Musiała ją scementować

solidarność. Pytanie tylko, w jaki sposób solidarność cementuje przyjaźń, i skąd w ogóle ona się

bierze? Odpowiedź Adorna brzmi: dzięki uznaniu wspólnej teorii jako elementu praxis jej

zwolenników.

Powyższa teza, z uwagi na jej historyzujący i uogólniający charakter, jest bardzo mocna.

Adorno nie odnosi jej wyłącznie do George'a i Hofmannsthala. Twierdzi, że przyjaźń dwóch osób,

dwóch niezwykle twórczych osób, nie jest na dłuższą metę możliwa, jeśli opiera się wyłącznie na

wzajemnej sympatii i upodobaniu; w zasadzie od czasów Szkoły George’go było to już niemożliwe.

W dwudziestym wieku przetrwały tylko te przyjaźnie, szczególnie pomiędzy dwojgiem ludzi

odznaczających się wyjątkowymi zdolnościami twórczymi, w których osoby te łączyła jakaś

wspólna sprawa. Adorno precyzuje również, czym jest owa wspólna sprawa. Z uwagi na to, że

domaga się ona solidarności i sprawia, że przyjaźń staje się w ogóle możliwa, nie może być ani

czysto teoretyczna, ani też być kwestią zwyczajnie praktyczną. Musi wynikać z teorii zakorzenionej

w praktyce i do praktyki też powracającej. Jeżeli dwoje ludzi podziela jakąś teorię wspólnej praxis

lub też teorię mającą cele praktyczne, co więcej, jeżeli wyznawanie tej wspólnej teorii i praktyki

wymaga solidarności, to wtedy i tylko wtedy, nowoczesna przyjaźń dwojga niezwykle twórczych

ludzi może pokonać osobiste animozje, napięcia i konflikty; tylko w takim przypadku przyjaźń

może przełamać nieufności, poradzić sobie z brakiem wrażliwości, a niekiedy również ze

złośliwością, i w dalszym ciągu trwać. Przyjaźń w nowoczesnych czasach może przetrwać tylko

wtedy, gdy jest czymś więcej niż tylko przyjaźnią, a przynajmniej, gdy jest również czymś innym.

Nakładają się tu na siebie trzy elementy: pierwszy związany jest ze zwykłą przyjaźnią, drugi ze

198 „Przyjaźń ich obydwu rozpada się, zanim jeszcze kiedykolwiek się spełniła. W owym czasie sama przyjaźń między

ludźmi o nadzwyczajnej sile twórczej nie była już dłużej możliwa przez zwykłą sympatię czy upodobanie, lecz wiązała

jedynie na podstawie wspólnego poznania: przyjaźń z solidarności, którą teoria zawiera jako element swojej praktyki.”

Theodor Adorno, Gesammelte Schriften , 10-1, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1997, 218. [Tłum. W.B.]

149

wspólną sprawą, a trzeci dotyczy kwestii dużych zdolności twórczych przyjaźniących się osób.

Nowoczesna przyjaźń jest cementowana przez elementy, które zazwyczaj dla przyjaźni są

przygodne.

Adorno wyraził się nazbyt kategorycznie. W dwudziestym wieku, a w zasadzie nawet już w

czasach George'a i Hofmannsthala, przyjaźnie nie były możliwe bez jakiejś wspólnej sprawy, a

przynajmniej nie mogły bez niej wytrzymać próby czasu, czy też pokonać nękające je konflikty.

Widać wyraźnie, że Adorno uznał po prostu sytuację i doświadczenia szkoły frankfurckiej za rzecz

oczywistą. To, co wydarzyło się pomiędzy jej członkami, nie mogło rozegrać się w inny sposób.

Dysponując pewnym kluczowym doświadczeniem życiowym, dokonał jego uogólnienia i

ekstrapolacji.

Stwierdzenie, że Adorno wyraził się „kategorycznie”, to nie metafora. Jego wypowiedź jest

uogólniająca, ponadto wyciąga on z niej daleko idące wnioski. Powiada, że chociaż dotąd – tzn. do

dwudziestego wieku – istniały inne rodzaje przyjaźni, to w naszym stuleciu nie są już one możliwe.

My, którzy – tutaj i teraz – żyjemy w przyszłości teraźniejszości Adorna, wytkniemy mu błąd. Jeśli

w naszych czasach jest coś takiego, czego trudno uświadczyć, to jest to właśnie przyjaźń

zbudowana wokół jakiejś wspólnej sprawy. [Obecnie] nie ma wspólnych spraw, a przynajmniej

takich, które mogłyby cementować przyjaźni osób niezwykle twórczych, radzić sobie z nieufnością,

powracającym poczuciem doznanej niesprawiedliwości i stałym wtrącaniem się drugiej strony. A

jednak przyjaźnie nadal istnieją, a skoro tak, to są możliwe. Nasze przyjaźnie, w zasadzie, są

ponownie budowane na sympatii i upodobaniu, chociaż mogą być cementowane wspólnymi

interesami i podzielanymi ideami. Jeżeli chodzi o przyjaźń, to kwestia tzw. większych zdolności

twórczych – jak i mniejszych zdolności twórczych, która również dotyczący intelektualistów

wywodzących się z szeroko rozumianej lewicy lub liberalnych przestrzeni kultury, polityki i życia

codziennego – bardziej pasuje do czasów Nietzschego niż do dwudziestych, trzydziestych czy

nawet sześćdziesiątych lat naszego wieku. Nie chciałabym jednak, żeby teraz moje słowa

zabrzmiały za bardzo kategorycznie. Kto to wszak może wiedzieć, jaki rodzaj nowych przyjaźni

narodzi się jutro, bądź w przyszłym stuleciu, wokół możliwych lub niemożliwych nowych spraw.

Adorno był stanowczy, ja natomiast nie byłam. Zresztą, ta stanowczość byłaby obca

każdemu, kto znalazłby się na moim miejscu. Różnica pomiędzy mną a Adornem ma charakter

historyczny. Jeśli chodzi o mnie, to obecnie nie jestem członkinią żadnej szkoły (chociaż kiedyś do

jednej należałam). Natomiast Adorno, w chwili gdy pisał swój esej poświęcony George'owi i

Hofmannsthalowi, w rzeczywistości był, bądź wierzył w to, że nadal jest, oddany szkole

frankfurckiej, lub przynajmniej Horkheimerowi – jej symbolowi. W chwili, gdy ktoś jest oddany

jakieś sprawie i danej szkole, to ma skłonność do kategorycznych stwierdzeń, do pochopnych

generalizacji i ekstrapolacji. Bynajmniej nie jest to cecha charakteru danej osoby, ani też jej mocna,

czy słaba strona. Jeśli ktoś wierzy w daną sprawę – i tak długo, jak w nią wierzy – będzie

wypowiadał temu podobne kategoryczne stwierdzenia. Z kolei, osoba, która ograniczy się do

zwykłego zadawania pytań bez jakiegoś eksperymentowania z udzielaniem na nie odpowiedzi,

świadomy istniejących sprzeczności sceptyk, który rozumie wszystko, prawie wszystko lub nic nie

rozumie, ktoś, kto jest ciekawy, ale powstrzymuje się od wydawania sądów za wszelką cenę – oni

nie będą członkami szkoły. W przeciwieństwie do nich, nawet najbardziej wyrafinowany umysł, jak

Adorno, będzie wyjątkowo łatwo wygłaszał krytyczne sądy, i pod tym względem, właśnie z uwagi

na swoje oddanie szkole, okaże się ograniczony. Nie jest to jednak ograniczoność, która wynikałaby

z jakiegoś wyrachowania. Rodzi się ona raczej z pewnego celu, któremu dana osoba dobrowolnie

się podporządkowuje. A ten rodzaj ograniczoności może nawet spotęgować – mówiąc za Adornem

– i tak owocną twórczość.

Na temat związków pomiędzy szkołą frankfurcką a Walterem Benjaminem napisano już całą

bibliotekę. Adorno i Horkheimer spotkali się z zarzutem – między innymi ze strony Hannah Arendt

i Hansa Jonasa – że są po części odpowiedzialni za jego śmierć. Po pierwsze dlatego, że finansowo

nie zaangażowali się w ratowanie Benjamina w stopniu wystarczającym, tak jak i nie postarali się o

150

szybkie zabezpieczenie jego dokumentacji 199 . Nie potrafię tego jednoznacznie ocenić, dlatego też

nie chciałabym się tym teraz zajmować. Drugi zarzut tyczy się cenzury. Horkheimer i Adorno

prosili Benjamina, aby ten dokonywał pewnych zmian w swych artykułach przysyłanych do

publikacji w ich piśmie: prosili go, aby zmienił sposób wypowiedzi, sami też zastępowali pewne

jego wyrażenia innymi itd. Wydaje się jednak, że nie ma potrzeby przypisywania działaniom

Adorna i Horkheimera niskich pobudek. Nie wiem, może rzeczywiście byli zazdrośni, zawistni,

skąpi i wyrachowani. Ale nawet jeżeli tacy nie byli, to i tak zrobiliby tak samo. Dopóki ludzie będą

oddani jakiejś sprawie, dopóty będą wypowiadać się i działać w pierwszej osobie liczby mnogiej, a

nie w pierwszej osobie liczby pojedynczej. Będą tedy prosić osoby z zewnątrz lub takie, które tylko

po części są z nimi związane, aby te dostosowały się do ich koncepcji. Dlatego też duże (i to bardzo

duże) znaczenie będzie dla nich miało to, czy opublikowany w ich piśmie esej lub studium

popularyzuje wspólną sprawę, czy też stanowi dla niej przeszkodę. Przecież i teraz zdarza się, że

pisma nie publikują wysyłanych artykułów, jeśli autor nie wprowadzi do nich wymaganych zmian,

lub bywa nawet tak, że artykuły są z miejsca odrzucane, chociaż są świetne i oryginalne. Co

ciekawe, decyzje o odrzuceniu tekstu są często podejmowane właśnie z uwagi na jego

wyjątkowość. Jak widać, są to zatem przyczyny, które trudno uznać za bardziej szlachetne od tych,

którymi rzekomo kierowali się Adorno i Horkheimer. I nie kryje się za nimi żadna inna motywacja

niż preferowanie nijakości. Cenzura akademicka nie jest bardziej oświecona od cenzury [wewnątrz

redakcji] Zeitschrift für Sozialforschung , ale jej efekt jest zdecydowanie mniej oryginalny i

interesujący.

Te trzy aspekty: bycie kategorycznym, posiadanie wspólnej sprawy i praktykowanie

pewnego rodzaju cenzury (która cenzurą jawiła się wyłącznie ludziom z zewnątrz), to po prostu

różne elementy tej samej układanki. To znaczy tego, że szkoła frankfurcka była szkołą. Zarazem,

członkowie szkoły darzyli się osobistą przyjaźnią. Przedstawiciele wcześniejszej generacji

członków Instytutu, czyli z okresu przewodnictwa Grünberga, w niewielkim stopniu utrzymywali

kontakty z grupą Horkheimera. A nawet wewnątrz tej grupy Fromm przyjaźnił się tylko z

Löwenthalem, natomiast nie przyjaźnił się już z Horkheimerem, Pollockiem, czy z Adornem, w

związku z czym względnie szybko opuścił szkołę, co w dużym stopniu odbiło się na jego pracach

teoretycznych. Bliskimi przyjaciółmi, a zarazem najbardziej zagorzałymi orędownikami wspólnej

sprawy, byli Horkheimer i Pollock, Horkheimer i Adorno, Adorno i Löwenthal. Czasem również

Marcuse zbliżał się do tego wewnętrznego kręgu, niekiedy zaś, i jak się okazało – ostatecznie,

podążał jednak swoją drogą.

Rzecznik wspólnej sprawy z założenia mówi w liczbie mnogiej. Posługiwanie się liczbą

mnogą oznacza zaś ingerencję w czyjąś pracę. Wspomniałam, że twardogłowi zwolennicy sprawy

nigdy nie postrzegali tego rodzaju nieustannej ingerencji jako cenzury. Oddani sprawie, postrzegali

krytycyzm swoich kolegów jako coś, co służy zarówno jej, jak i poprawności ich własnego

pisarstwa. Niemniej, co zresztą ciekawe, Horkheimer był prawie zawsze wolny od tego

krytycyzmu. Co więcej, z wyjątkiem ostatniego numeru Zeitschrift für Sozialforschung , jego

artykuły były zawsze tekstami przewodnimi każdego numeru. To on był wyznacznikiem

poprawności, stąd też trudno było podważać jego prawomyślność. Do kwestii wyjątkowej pozycji

Horkheimera powrócę jeszcze w dalszej partii mej wypowiedzi.

Taka kombinacja oddania sprawie i przyjaźni jest czymś niezwykle delikatnym. Z jednej

strony, przyjacielowi łatwiej znieść krytykę, a czasem nawet zniewagę. A jeśli ktoś jest

zaangażowany w sprawę, to oprócz zobowiązań, które wynikają z przyjaźni, ma również

zobowiązania dodatkowe. Dla przykładu, kiedy Horkheimer, który znajdował się już w Stanach

Zjednoczonych, odnowił swoje kontakty z Adornem, napisał do niego następujące słowa: „Jeśli jest

w ogóle możliwy owocny związek pomiędzy osobami konstruującymi w danym momencie teorię,

to stała współpraca pomiędzy Tobą, a Instytutem jest jego częścią. (…) Twoim podstawowym

199 Zob. H. Arendt, Walter Benjamin 1892 – 1940 , tłum. A. Kopacki, posłowie E. Rzanna, Słowo/obraz terytoria,

Gdańsk 2007. (przyp. tłum.)

151

obowiązkiem było pozostać z nami w kontakcie (...)”. Pozwólcie, że teraz przywołam fragment

odpowiedzi Adorna: „Byłem... nieodłączną częścią samego Instytutu, tak jak Ty, Pollock, czy

Löwenthal. A ponieważ to właśnie Wy stanowicie grono jego najbardziej twórczych członków, nie

postrzegałbyś jako zdrady naszych przyjaciół tego, gdyby to przede wszystkim Wam Instytut

zagwarantował wsparcie materialne. (…) Mój przypadek niczym się zresztą od Waszego nie

różni” 200 . Chociaż Horkheimerowi spodobała się przysłana przez Adorna praca na temat muzyki

nowoczesnej, to jednak zwrócił mu uwagę, że swój krytycyzm winien on kierować w stronę

społeczeństwa jako takiego. Adorno odpowiedział na to: „pytanie, czy naprawdę powinniśmy to

kontynuować (…)” 201 . Kiedy Marcuse wysłał im obu Erosa i cywilizację , Horkheimer, w liście do

Adorna, tak oto zareagował na lekturę tej pracy: „Przy okazji, praca Herberta wydaje się całkiem

przyzwoita. (…) i chociaż podejście psychologiczne nie do końca do nas przemawia, to jest tam

wiele kwestii, z którymi powinniśmy się całkowicie zgodzić”. Zwróćmy uwagę, że stale używa się

tu podmiotu „my”. To My może wyrażać przywiązanie do teorii krytycznej, ale może również

oznaczać przyjaciół, Horkheimera i Adorna, czy nawet szersze grono osób, twardy rdzeń szkoły, do

którego zaliczymy również Pollocka, a być może także i Löwenthala. Tak czy inaczej, nawet jeśli

owo „my” odnosi się tylko do najbliższych przyjaciół, to i tak symbolizuje sprawę. Dzieje się tak

dlatego, że stosunki międzyludzkie zastępuje się sprawą i nawet przyjaźń ma jej służyć. Löwenthal

trafnie stwierdził, że „twardy rdzeń” określał orientację teoretyczną Instytutu 202 .

Jak się później okazało, na końcu tej opowieści ta wspólna sprawa zniknęła, natomiast sama

przyjaźń przetrwała tam, gdzie przetrwała, tzn. pomiędzy triem Adorno/Horkheimer/Pollock. Ale,

powtórzmy, złote lata, kiedy to zespolone ze sobą przyjaźń i wspólna sprawa miały się nad wyraz

dobrze, minęły, a zamiast nich pozostało tylko uczucie straty i nostalgia. Jak wspomina Löwenthal:

„Moje pierwsze lata w Instytucie to swego rodzaju antycypowana utopia; byliśmy inni i znaliśmy

ten świat lepiej” 203 . Te słowa Löwenthala idealnie oddają to, na czym w ogóle polega szkoła, tzn. że

konstytuuje ją świadomość jej członków odnośnie do własnej odmienności, oraz faktu

dysponowania lepszą wiedzą na temat świata.

Zastanówmy się jednak chwilę, na czym polegała różnica pomiędzy szkołą frankfurcką, a

tradycyjnie rozumianą szkołą teoretyczną/filozoficzną? Co natomiast było im wspólne? Jaki był

historyczny kontekst funkcjonowania szkoły? I co stanowiło tak często wspominaną tu wspólną

członkom szkoły sprawę?

Szkoły filozoficzne są tak stare, jak stara jest sama filozofia. W skład szkoły wchodzą

myśliciele należący do różnych pokoleń/grup. Co ciekawe, chociaż oni sami często zostają

nauczycielami, to dopóki są członkami szkoły, dopóty pozostają jednocześnie uczniami. Postacią

centralną szkoły jest mistrz/filozof, człowiek wszechwiedzący, strażnik prawdy. Nawet sceptycy są

strażnikami prawdy sceptycyzmu. Ich mistrz, który chce sprawować władzę osobistą, winien być

nie tylko najmądrzejszy, ale zazwyczaj jest również osobowością charyzmatyczną. Członkowie

szkoły są oddani mistrzowi, co z grubsza oznacza oddanie Prawdzie. Szkoła jest pewnego rodzaju

instytucją, którą najczęściej jednak powołują do życia sami jej członkowie. Stanowi ona również

wspólnotę, niekiedy zwartą, niekiedy luźną. Jako taka jest ona zarazem stosunkowo wyizolowana;

możliwość przystąpienia do niej jest ograniczona formalnie lub nieformalnie, a niekiedy jest to

nawet uregulowane. Często o szkole myśli się jako o organizmie obcym, pewnym tworze, który jest

zmarginalizowany, zarówno jeśli chodzi o sposób myślenia, jak i preferowaną przez jego członków

drogę życiową. Zarazem jednak, dla nich samych owa marginalizacja jest oznaką ich wyższości.

Rodzi się pomiędzy nimi solidarność, i jest to solidarność w imię Prawdy. Oznacza to, że

200 Rolf Wiggershaus, The Frankfurt School: Its History; Theories, and Political Significance , trans. Michael

Robertson, MIT Press, Cambridge 1994, s. 156-57.

201 Tamże, 302.

202 Tamże, 77.

203 Leo Lowenthal, 1987, An Unmastered Past: The Autobiographical Reflections of Leo Lowenthal, ed. Martin Jay

(Berkeley: University of California Press). 11. Quote of Habermas, taken from Jay's Introduction.

152

członkowie danej szkoły wierzą dokładnie w to, co – zgodnie z wyznaniem Löwenthala – stanowiło

przekonanie szkoły frankfurckiej: „jesteśmy inni i znamy ten świat lepiej”. Członkowie szkoły,

postrzegając samych siebie jako innych i lepiej wiedzących, są zarazem nastawieni wyraźnie

antagonistycznie wobec prawd uznawanych przez inne szkoły, czy nawet wobec zwykłych

przekonań. Już choćby dlatego praktykują krytykę.

Poszczególne szkoły dalece się od siebie różnią. Niektóre z nich, chociaż nie wszystkie,

charakteryzują się wspólną, wyraźnie określoną drogą życia. Niekiedy wyróżnia je specyficzny

sposób myślenia, ale to też nie zawsze. Czasem są one zamknięte, niczym sekta, a czasem są

otwarte. Można jednak wskazać te kilka wymienionych uprzednio cech wspólnych: względna

izolacja, sprzeciw, poczucie wyższości, głębsza lub diametralnie różniąca się od innych wiedza na

temat rzeczywistości, dostęp do prawdy. To, że członkowie szkoły lgnął do swojego mistrza, głowy

danej szkoły, wynika właśnie z przekonania o prawdziwości wymienionych tu kwestii.

Wraz z nastaniem nowoczesności, tradycyjne szkoły filozoficzne zaczęły tracić na

znaczeniu. Ani Kartezjusz, ani też Leibniz czy Spinoza nie mieli swoich szkół. Wspólnoty

filozoficzne przestawały istnieć, a nowocześni filozofowie stawali się samotnikami. Substytutami

szkoły okazywały się – przede wszystkim – uniwersytety, rozkwit których przypadał właśnie na ten

okres. Jednak związek pomiędzy profesorem uniwersyteckim, a jego uczniami ma zupełnie inny

charakter od tego, który łączy mistrza i jego wychowanków, choć niekiedy obie te relacje nakładają

się na siebie. Czymś nowym jest jednak dynamizm tych związków. O ile bowiem w starych czasach

uczniowie z całych sił starali się kultywować Prawdę swojego mistrza, a także, o ile sami nie

zakładali nowych szkół, przekazywać ją kolejnym generacjom wychowanków, o tyle w

nowoczesności krytyka, a niekiedy nawet i jawne niszczenie dorobku mistrza stanie się – celowo

lub nie – ich głównym zadaniem. To prawda, że możemy również mówić zjawiskach „pośrednich”.

Wystarczy choćby przywołać studentów Uniwersytetu Berlińskiego, czy też szkołę heglowską.

Związek uczniów z profesorem przypominał więź, która łączyła starego mistrza ze swoimi

uczniami. Ich pokorna praca przy publikacjach jego wykładów i książek kojarzyła się z

tradycyjnym poświęceniem. Zarazem jednak szkoły, które zajmowały się interpretowaniem [dzieł]

starych mistrzów, tak jak neokantyści ze szkoły marburskiej, czy badeńskiej, oferowały,

odpowiednio, wspólną wiedzę, zainteresowanie, [propagowały dane] podejście [badawcze], a

czasem również [zapewniały] lojalność. I w zasadzie nic ponadto. Grupy przyjaciół, których łączyła

konkretna teoria, jak na przykład Koło Wiedeńskie, trudno określić mianem szkoły, czy to w

klasycznym, czy w nowoczesnym sensie. Jeśli bowiem w jej centrum nie ma mistrza, to nie można

nazwać jej szkołą w antycznym rozumieniem tego terminu, a jeśli zaś brakuje jej wspólnej sprawy,

która byłaby czymś więcej niż tylko zgodą na konkretną filozofię lub naukę, to nie jest to również

szkoła nowoczesna.

W wieku XIX szkoły zostały w zasadzie wyparte przez „izmy”. Szkołą nie był zatem

marksizm. Marks nie założył szkoły, co więcej, jak sam pośpiesznie stwierdzał, nie był również

marksistą. Wspólną cechą szkół i izmów jest być może to, że mają one dostęp do wspólnego źródła

i roszczą sobie prawa do jego interpretacji. Izmy mogą być ponadto obecne w ruchach

[społecznych] i przez nie reprezentowane. W ogólnym rozrachunku rozmaici „iści” postrzegają

siebie samych jako strażników prawdy, chociaż od kiedy źródło bywa interpretowane rozmaicie,

samo wspólne źródło nie stanowi [już] kryterium prawdziwości. Ci, którzy przyłączają się do

jakiegoś izmu, nie zostają od razu przyjaciółmi, chociaż mają wspólny rodowód teoretyczny; co

więcej, często bywa tak, że są swoimi nieprzejednanymi i śmiertelnymi wrogami. Zwolennicy

izmów nie tworzą wspólnot, a nawet jeśli już to robią, to z innego jeszcze powodu nie czytają

swoich maszynopisów, o ile takie w ogóle napiszą. Najpewniej też nawet siebie nie znają. Oprócz

mistrza/ twórcy idei (Marks), marksiści gromadzili się wokół różnych mistrzów/ twórców

interpretacji tej idei.

Powtórzmy: Marks nie miał szkoły. Ale Freud już miał. Zarazem, freudyzm to nie to samo,

co szkoła Freuda. Nie oznacza on również ruchu zwolenników psychoanalizy. Natomiast szkoła

153

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: