Samoocena, poczucie kontroli i kontrola emocjonalna u dorastających córek mężczyzn uzależnionych od alkoholu.pdf

Wstęp

Jednym z podstawowych czynników warunkujących rozwój osobowości jednostki są procesy

uspołecznienia i wychowania, w których fundamentalną rolę współczesna nauka przypisuje

rodzinie [1, 31, 32, 42, 43]. Dlatego też kształtowanie się osobowości prawidłowej jest ściśle

związane z nie zaburzoną strukturą rodzinną, natomiast tam, gdzie relacje rodzice-dzieci mają

charakter patologiczny, można oczekiwać różnorodnych nieprawidłowości w zakresie określonych

zmiennych osobowościowych [12]. Istotnym elementem zakłócającym funkcje społeczno-

wychowacze rodziny jest między innymi uzależnienie od alkoholu któregoś z rodziców [2, 5, 7, 10,

11, 15, 19, 21, 23, 25, 29, 35, 36, 40, 41]. Panuje powszechna opinia, że alkoholizm jest chorobą

całej rodziny, gdyż uzależnienie od alkoholu jednego z jej członków nigdy nie pozostaje bez

negatywnego wpływu na pozostałych.

Zasadnicza swoistość rodziny alkoholowej polega na tym, iż fakt nadużywania alkoholu nawet

przez jedną osobę, staje się kluczową zasadą organizującą i nadającą kształt życiu rodzinnemu. Stąd

rodzina taka nabiera znamion dysfunkcjonalności i uniemożliwia stały, indywidualny i prawidłowy

rozwój jej członków. Zerwane zostają kontakty z otoczeniem, zaburzone relacje międzyosobowe, a

role i normy nie są wyraźnie określone oraz akceptowane [41].

Szczególnie trudna i patogenna jest sytuacja dzieci wychowujących się w rodzinach z problemami

alkoholowymi [15, 23, 25, 29, 35, 36, 40]. Uczą się one swoiście nieprawidłowych form

zachowania się, znacznie utrudniających im późniejsze funkcjonowanie w społeczeństwie;

przyjmują wiele wadliwych, sztywnych i schematycznych wzorów ról rodzinnych, mających przede

wszystkim charakter obronny, a determinujących istnienie oraz dalsze podtrzymywanie

patologicznego systemu rodzinnego. Badania empiryczne przeprowadzone wśród dorastających lub

dorosłych już dzieci osób uzależnionych od alkoholu wykazały, że oprócz względnie trwałych

deformacji funkcjonowania społecznego, charakteryzują się one - w mniejszym czy większym

stopniu - zaburzeniami osobowości [por. 12] lub co najmniej różnią się istotnie w zakresie

niektórych zmiennych osobowościowych w porównaniu z populacją młodzieży wychowywanej

przez rodziców nie nadużywających alkoholu [por. 29].

Z przeglądu literatury przedmiotu wynika, że większość badań nad relacją rodzice-dzieci

koncentruje się na roli matki, pomijając często ważne znaczenie ojca w procesie rozwoju

psychicznego i społecznego, zarówno chłopców, jak i dziewcząt. Nie docenia się istotnego faktu, że

funkcjonowanie ojca w rolach rodzicielskich ma również zasadniczy wpływ na kształtowanie się

osobowości dziecka [1, 17, 24, 42, 43], co szczególnie wyraźnie obserwuje się w rodzinach z

problemem alkoholowym [29]. I chociaż udział ojca w formowaniu się osobowości u chłopców jest

bardziej znaczący i jakościowo odmienny niż u dziewcząt, to jednak w znacznie większym stopniu

jego postawy uczuciowe wpływają na rozwój emocjonalny córek niż synów [24]. Na przykład

stwierdzono, że postawa odrzucająca ojca - nierzadko połączona ze stosowaniem kar fizycznych -

prowadzi u dziewcząt do zaburzeń zachowania (wrogość i arogancja lub apatia i wycofywanie się),

introwersji, utraty poczucia bezpieczeństwa, niskiej samoakceptacji, braku uspołecznienia,

niezrównoważenia emocjonalnego, zewnętrznego poczucia kontroli zdarzeń itp. [1, 5, 17, 18, 24,

42]. Potwierdzono także istnienie silniejszych powiązań zachowania się dzieci z postawą

wymagającą rodzica przeciwnej płci [por. 24].

Choroba alkoholowa ojca jest głównym czynnikiem dezorganizującym prawidłowy rozwój

osobowości dzieci i odpowiedzialnym za zaburzenia w sferze społeczno-emocjonalnej, a także

obrazu własnej osoby, w tym zwłaszcza takich konstytutywnych elementów struktury „ja”, jak

poziom samooceny, poczucie kontroli i mechanizm kontroli emocjonalnej [4, 6, 7, 11, 15, 16, 20,

21, 22, 26, 27, 30, 33, 34, 38, 40]. Między wymienionymi składnikami obrazu własnego „ja”

zachodzą ścisłe wzajemne relacje i sprzężenia zwrotne [4, 9, 12, 37, 38, 39].

Co się tyczy samooceny, poczucia kontroli i kontroli emocjonalnej, to nieliczne i niejednokrotnie

sprzeczne wyniki badań empirycznych nie dają jednakże jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy

rzeczywiście istnieje zależność między alkoholizmem jednego z rodziców a niekorzystnymi

zmianami w zakresie tych podstawowych komponentów struktury „ja” u dzieci. Skłania to zatem do

podjęcia dalszych badań weryfikacyjnych. Stąd celem naszej pracy było poszukiwanie

ewentualnych skutków ujemnego wpływu choroby alkoholowej ojca na wybrane elementy

struktury „ja” ich córek. Sformułowano następujące hipotezy badawcze:

1. Dorastające córki mężczyzn uzależnionych od alkoholu odznaczają się niższym poziomem

samooceny w porównaniu z córkami mężczyzn nieuzależnionych (H1).

2. Dorastające córki mężczyzn uzależnionych od alkoholu częściej przejawiają zewnętrzne

umiejscowienie poczucia kontroli niż córki mężczyzn nieuzależnionych (H2).

3. Dorastające córki mężczyzn uzależnionych od alkoholu charakteryzuje niższy poziom

kontroli emocjonalnej w porównaniu z córkami mężczyzn nieuzależnionych (H3).

Grupy badane i metody

Badaniami objęto ogółem 60 dziewcząt w wieku 15-18 lat podzielonych na dwie grupy:

eksperymentalną i kontrolną. Grupę eksperymentalną stanowiło 30 dorastających córek mężczyzn

uzależnionych od alkoholu, natomiast dobraną parami (według wieku i rodzaju szkoły) grupę

kontrolną - 30 córek mężczyzn nieuzależnionych. Matki osób badanych nie nadużywały alkoholu.

W skład grupy eksperymentalnej wchodziło 5 dziewcząt w wieku 15 lat, 12 - w wieku 16 lat, 6 - w

wieku 17 lat oraz 7 - w wieku 18 lat. Większość badanych w tej grupie (22 osoby) była

uczennicami liceum ogólnokształcącego, pozostałe uczęszczały do liceum zawodowego (3 osoby)

lub do zasadniczej szkoły zawodowej (5 osób). Pochodziły z rodzin pełnych, w których jedynie u

ojców stwierdzono chorobę alkoholową. Dziewczęta te rozpoczynały właśnie udział w grupach

terapeutycznych przeznaczonych dla młodzieży z rodzin dotkniętych alkoholizmem.

Badania zostały zrealizowane w okresie jeszcze przed rozpoczęciem sesji terapeutycznych, a

przeprowadzono je w poniższych placówkach warszawskich: Specjalistycznej Poradni dla Dzieci i

Młodzieży ze Środowisk Zagrożonych Alkoholizmem i Uzależnionych OPTA, Poradni dla Dzieci i

Młodzieży „Dziupla” przy Centrum Leczenia Odwykowego oraz w Ośrodku Profilaktyczno-

Terapeutycznym PETRA. Badania osób z grupy kontrolnej przeprowadzono na terenie szkół

warszawskich.

Zastosowano następujące narzędzia badawcze o potwierdzonych wysokich wskaźnikach trafności i

rzetelności [por. 3, 8, 13]:

• Inwentarz Samowiedzy (IS) M. Tukałło i R. Wiechnik [37, 39] - wzorowany na Inventory of

the Self-Concept (ISC) J. J. Sherwooda [31] - do pomiaru poziomu samooceny, rozumianej

jako ważona suma rozbieżności między ocenami „jaki jestem” i „jaki chciałbym być” w

zakresie określonych cech obrazu własnej osoby. Im wyższy wynik w skali, tym niższa

samoocena.

• Kwestionariusz do Badania Poczucia Kontroli (KBPK) A. Kurzypa i G. Krasowicza [14] -

wzorowany na znanych skalach Internal-External Control Scale (I-E) J. B. Rottera [28] oraz

Intellectual Achievement Responsibility Questionnaire (IRA) V. C. Crandall i wsp. [6] - do

pomiaru poczucia kontroli, rozumianego jako umiejscowienie kontroli na wymiarze

wewnętrzny-zewnętrzny.

• Kwestionariusz Kontroli Emocjonalnej (KKE) J. Brzezińskiego [3] do pomiaru mechanizmu

kontroli emocjonalnej, traktowanego jako zdolność jednostki do adekwatnego wyrażania

swoich stanów emocjonalnych w zależności od kontekstu sytuacyjnego.

Wyniki

Poziom samooceny

Otrzymane rezultaty wskazują, że grupa eksperymentalna różni się w sposób istotny od grupy

kontrolnej w poziomach zarówno samooceny globalnej, jak i samooceny w zakresie intelektu oraz

samooceny w zakresie pozostałych cech obrazu własnej osoby. Grupa eksperymentalna

charakteryzowała się istotnie niższym poziomem samooceny.

Okazało się, że dziewczęta posiadające ojców uzależnionych od alkoholu mają większą skłonność

do zaniżania własnej samooceny; oceniają negatywnie swój wygląd zewnętrzny, zdolności

intelektualne, jakość kontaktów towarzyskich z innymi ludźmi; kwestionują też często swoją

atrakcyjność w gronie rówieśników, z uporem zaprzeczając i niedowierzając pozytywnym opiniom

wyrażanym przez inne osoby.

Poczucie kontroli

Okazało się, że córki mężczyzn uzależnionych od alkoholu różnią się w sposób istotny w ogólnym

poczuciu umiejscowienia kontroli od dziewcząt z grupy kontrolnej. Grupa eksperymentalna

dokonała bowiem istotnie mniej wyborów alternatywnych odpowiedzi wskazujących na

wewnętrzne poczucie kontroli w porównaniu z grupą kontrolną. Także w zakresie poczucia

umiejscowienia kontroli dotyczącego zdarzeń negatywnych, różnica ta osiągnęła poziom istotności

statystycznej. W odniesieniu do sukcesów znaczącej różnicy nie stwierdzono.

W oparciu o uzyskane rezultaty można więc stwierdzić, że dziewczęta wychowujące się w

rodzinach dotkniętych alkoholizmem ojca przejawiają ogólną tendencję do upatrywania przyczyn

zdarzeń związanych z ważnymi sferami swojego życia w czynnikach zewnętrznych. Na przykład w

kontaktach z rówieśnikami mają skłonność do przypisywania zasług za odniesione przez siebie

sukcesy kolegom i przyjaciołom, ale też nie obwiniają się za poniesione porażki. Najczęściej

przyczynę takiego stanu rzeczy widzą w przeznaczeniu, pechu czy złym losie. Podobnie dzieje się

w relacjach z rodzicami i nauczycielami: są przeświadczone, że osiągnięte przez nie sukcesy i

uzyskane nagrody to rezultat szczęścia, uśmiechu losu lub sprzyjającego zbiegu okoliczności.

Niekiedy tylko postrzegają je jako efekt własnych możliwości, zdolności, wytrwałych starań.

Również zakazy i kary są częściej odbierane jako wynik złego nastroju rodziców czy nauczycieli,

nie zaś własnego postępowania.

Poziom kontroli emocjonalnej

Grupa eksperymentalna przejawia istotnie niższy poziom ogólnej kontroli emocjonalnej oraz

wyraźnie mniejsze, choć statystycznie nieistotne, nasilenie kontroli emocjonalnej w jej

oddziaływaniu na elementy motywacyjne i kierunkowo-sprawnościowe zachowania. Pozwala to

przypuszczać, że dziewczęta, których ojcowie nadużywają alkoholu, wykazują większe skłonności

do zachowań impulsywnych, uwarunkowanych aktualnie doznawanymi emocjami. Rzadziej

zachowania te są kontrolowane, przemyślane i sterowane motywacją racjonalną. Postępując często

pod wpływem impulsu, nie rozważają możliwości innego, alternatywnego zachowania, ani też

konsekwencji swojego działania. Mają tendencje do mniejszej odporności na przeżywane emocje, a

także do słabszej kontroli własnych zachowań w stanach emocjonalnych. Niekiedy bardzo trudno

im opanować narastające emocje, zarówno ujemne, jak i dodatnie, co może prowadzić nawet do

dezorganizacji zachowania.

Poziom kontroli emocjonalnej nie różnicował żadnej z badanych grup w zakresie kontroli sytuacji

emotogennej, kontroli ekspresji emocji i stopnia pobudliwości emocjonalnej. Takie wyniki

wskazują na fakt, iż córki mężczyzn uzależnionych od alkoholu nie różnią się od dziewcząt z grupy

kontrolnej pod względem zdolności do kontrolowania zewnętrznych przejawów emocji, takich, jak

np. ruchy całego ciała, drżenie rąk, wyraz mimiczny twarzy, śmiech lub płacz, czy wokalizacja. Nie

przejawiają również znaczących różnic w tendencji do kontrolowania sytuacji emotogennych

poprzez ich odpowiednią percepcję i interpretację. Nic nie wskazuje także na to, że zbyt łatwo

wchodzą w te sytuacje bądź ich szczególnie unikają. Nie różnicuje obu grup badanych poziom

ogólnej pobudliwości emocjonalnej, warunkujący stopień łatwości wchodzenia w określony stan

emocjonalny pod wpływem bodźców emotogennych.

Posumowując, można powiedzieć, że dorastające córki mężczyzn uzależnionych od alkoholu

charakteryzuje niższy poziom kontroli emocjonalnej w porównaniu z córkami mężczyzn

nieuzależnionych, jednak z małym zastrzeżeniem: to jedynie ogólna siła mechanizmu kontroli

emocjonalnej okazała się niższa u córek mężczyzn uzależnionych od alkoholu niż w grupie

kontrolnej.

Omówienie wyników

Statystyczna weryfikacja hipotez oparta o wyniki naszych badań potwierdziła, iż dorastające córki

ojców uzależnionych od alkoholu charakteryzuje niski poziom samooceny i zewnętrzne poczucie

umiejscowienia kontroli. Podobne rezultaty uzyskali O’Gorman i Davis [cyt. 4], Prewett i in. [cyt.

27], Russell i in. [29] w badaniach młodszych dzieci z rodzin dotkniętych chorobą alkoholową ojca.

Nasze wyniki są również zgodne z danymi uzyskanymi przez Woititz [40], która w badaniach

eksperymentalnych stwierdziła, że dzieci rodziców uzależnionych od alkoholu mają istotnie niższy

poziom samooceny w porównaniu z dziećmi pochodzącymi z rodzin, w których nie nadużywano

alkoholu. Zdaniem autorki, zmienna wieku nie determinowała samooceny - osiemnastolatki i

dwunastolatki spostrzegały siebie w taki sam sposób - co sugeruje, że postrzeganie własnej osoby

nie zmienia się wraz upływem czasu bez jakiejś formy interwencji terapeutycznej. Zmieniać się

mogą zachowania, w jakich wyraża się nastawienie do samego siebie, ale nie sposób spostrzegania

swojej osoby. Oznacza to, że poziom samooceny, poczucie kontroli i inne elementy struktury „ja”,

jakie ujawniają młodsze dzieci osób uzależnionych od alkoholu, nie ulegną zmianie także w ich

dorosłym życiu. Hipoteza ta została potwierdzona przez Hesselbrocków [11] oraz Pottera i

Williamsa [25], aczkolwiek nie brak również doniesień o jej falsyfikacji [5, 20]. Sprzeczność

otrzymanych rezultatów wydaje się uwarunkowana przede wszystkim małą liczbą badanych i

niedoskonałością zastosowanych metod. W Polsce nie przeprowadzono dotychczas badań

empirycznych na ten temat.

Uwzględniając słabości metodologiczne wcześniejszych badań empirycznych, Churchill i in. [4]

oraz Werner i Broida [38] wyselekcjonowali duże populacje młodzieży i osób dorosłych,

pochodzących z rodzin dotkniętych chorobą alkoholową jednego lub obojga rodziców. Okazało się,

że osoby młode zawsze charakteryzowały się niższym poziomem samooceny i bardziej

zewnętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli, natomiast takie same wyniki uzyskiwały osoby

dorosłe - zgodnie z hipotezą Woititz - jedynie w przypadku, gdy istniał dodatkowy czynnik

determinujący w postaci wysokiego wskaźnika dysfunkcji rodziny. Stopień dysfunkcji określano za

pomocą konstelacji zaburzeń w takich wymiarach, jak struktura rodzinna, konfliktowość,

niespójność, niski poziom ekspresyjności, niezależność, kontrola, orientacja na osiągnięcia,

orientacja intelektualno-kulturalna i hierarachia wartości. Wydaje się, iż niezgodność rezultatów

otrzymywanych w badaniach dzieci i dorosłych może być głównie uwarunkowana zmianą

środowiska rodzinnego przez osoby dorosłe, co sprzyja uczeniu się funkcjonowania w innych

rolach społecznych niż dotychczasowe oraz częstszemu przeżywaniu doświadczeń pozytywnych

niż to miało miejsce w przeszłości [29]. Zmiana zaburzonego przez alkoholizm środowiska

rodzinnego, a zwłaszcza oderwanie się od patologicznego wpływu destrukcyjnych zachowań

uzależnionego od alkoholu rodzica, powoduje więc korzystne trasnformacje m. in. w zakresie

samooceny i poczucia umiejscowienia kontroli, a także innych cech osobowości i wzorców

zachowania się.

Przyjęcie tego typu interpretacji wymaga założenia, że czynniki odpowiedzialne za stwierdzone w

naszych badaniach różnice między grupą eksperymentalną a kontrolną są związane z faktem

nadużywania alkoholu przez ojca. Brak jednak na razie dostatecznych podstaw empirycznych, aby

odpowiedzieć na pytanie, jakie konkretne czynniki tkwiące w zaburzonym przez alkoholizm

środowisku rodzinnym wpływają na określone elementy struktury „ja” u dzieci. Można jedynie

przypuszczać, że obniżony poziom samooceny u córek mężczyzn uzależnionych od alkoholu jest

głównie związany z przejawianą wobec nich przez ojców obojętnością uczuciową lub wręcz

odrzuceniem, często połączonym ze stosowaniem kar fizycznych. Reakcją na takie postawy jest

brak zadowolenia z siebie, poczucie małej wartości i trudności w samoakceptacji.

Także stwierdzone w naszych badaniach zewnętrzne ogólne poczucie umiejscowienia kontroli u

dziewcząt, można tłumaczyć dysfunkcjonalnością środowiska rodzinnego, zaburzonego przez

alkoholizm ojca. Do najważniejszych czynników należy zaliczyć nieprzewidywalność reakcji i

zachowań pijącego rodzica oraz wydarzeń w życiu domowym, długotrwałe przeżywanie lęku,

strachu, niepewności i napięcia psychicznego. Dziecko osoby uzależnionej od alkoholu nie może

liczyć na spójność jej zachowań, akceptację, uczucia i pomoc, zaczyna więc polegać na

wydarzeniach trudnych do przewidzenia: przypadku, szczęściu, dobrym losie, wsparciu ze strony

innych osób. Prowadzi to zwykle do poczucia braku kontroli nad własnym życiem, a tym samym

sprzyja ukształtowaniu się zewnętrznego poczucia kontroli nad otoczeniem [12].

Chociaż badania nasze potwierdziły jedynie hipotezę o niższym, ale w skali globalnej poziomie

kontroli emocjonalnej u dorastających córek mężczyzn uzależnionych od alkoholu, to jednak

wskazują na istniejącą u nich tendencję do niekontrolowanych reakcji i zachowań impulsywnych

pod wpływem sytuacji emotogennych. Badania wielu autorów zawierają podobną charakterystykę

[por. 10, 11, 16, 19, 26, 30, 40], co świadczy o słabości mechanizmów kontroli emocjonalnej.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: