Czes�aw Rajca G��d na Ukrainie G��d na Ukrainie i Czes�aw Rajca G��d na Ukrainie luwd* Wydawnictwo WERSET Lublin 2005 Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie Toronto 2005 Redakcja naukowa: Hubert �aszkiewicz Projekt ok�adki: Agata Pie�kowska Korekta: Maria �aszkiewicz Sk�ad: Artur Wojteczko � Wydawnictwo Werset, Lublin 2005 � Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie, Toronto 2005 � Czes�aw Rajca Ksi��ka zosta�a wydana we wsp�pracy z Polskim Funduszem Wydawniczym w Kanadzie ISBN 83-6OI33-O4-2 Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie P.O. Box 173, Posta� Station �B" Toronto, Ontario, Canada M5T 2T3 Wydawnictwo �Werset" tel. (+48 81) 524 16 52, fax (+48 81) 524 16 53 www.werset.pl; e-mail: biuro@werset.pl Druk: Opole, ul. Niedzia�kowskiego 8-12 �Jakby wy zna�y panyczi De ludy p�aczut' �ywuczi To wy b e�ehij ne twory�y Ta marne Boha b ne chwa�y�y Na naszi slozy smijuczy�."1 Taras Szewczenko Zawiedzione nadzieje W po�owie XIX wieku, kiedy w r�nych cz�ciach Europy nasili�y si� ruchy narodowowyzwole�cze, na Ukrainie nie odnotowano narodowego zrywu. W tym czasie oko�o 80% ziem ukrai�skich nale�a�o do Rosji, a blisko 20% do Austrii. Poddanymi Romanow�w i Habsburg�w byli w ponad 90% ch�opi, w ogromnej wi�kszo�ci pa�szczy�niani. Ich pierwszoplanowym celem by�o wyzwolenie si� ze szlacheckiego podda�stwa. Ziemianie, od kt�rych byli zale�ni, z regu�y nie byli Ukrai�cami. W imperium rosyjskim byli to Rosjanie i Polacy. W monarchii Habsburg�w, na terenie Galicji Wschodniej ziemie by�y w�asno�ci� polskich w�a�cicieli ziemskich, na Bukowinie - rumu�skich, a na Zakarpaciu - w�gierskich. St�d te� ch�opi, domagaj�c si� uw�aszczenia, walczyli o ograniczenie prawa obcych do dysponowania ukrai�sk� ziemi�. Poddani wiede�skiej monarchii byli w znacznie korzystniejszej sytuacji ni� ich ziomkowie zale�ni od car�w moskiewskich. Ju� w ko�cu XVIII wieku obj�ci zostali korzystnymi reformami j�ze-fi�skimi. Zakazano bezzasadnego rugowania w�o�cian, zabroniono w��czania do folwark�w ch�opskiej ziemi i ograniczono pa�szczyzn� do 3 dni w tygodniu. Chocia� na pocz�tku XIX wieku zosta�o zahamowane reformowanie stosunk�w wiejskich, ch�opi byli przekonani, �e cesarz ochrania� ich przed pa�sk� samowol�, doprowadzaj�c w po�owie XIX wieku (1848 r.) do uw�aszczenia, dzi�ki czemu otrzymali na w�asno�� uprawian� dotychczas ziemi�. Kiedy wie� w cesarstwie austro-w�gierskim wchodzi�a na drog� nowoczesnych przemian, w imperium rosyjskim panowa�a stagnacja, a nawet zmienia�o si� na gorsze. Dosz�o do tego, �e na lewobrze�nej [cz�s'� Ukrainy po�o�ona na lewym brzegu Dniepru - red.] i po�udniowej Ukrainie w ko�cu XVIII wieku zmuszono do odrabiania pa�szczyzny wolnych do tego czasu Kozak�w. Taras Szewczenko, kt�ry w wieku 24 lat zosta� wykupiony z podda�stwa od w�a�ciciela jego rodzinnej wsi, w niejednym swym utworze wspomina o doli wsi pa�szczy�nianej. W poemacie z 1850 roku czytamy: �Ja baczyw p�k�o...Tam newola Robota tiaszkaja, niko�y I pomo�yty� ne dajut' Tam matir dobruju moju, Szcze mo�oduju - u mohy�u, Nu�da ta pr�cia po�o�y�a. Tam bat'ko, p�aczuczy z dit'my (A my mali bu�y i holi) Ne wyterpi� �ychoji doli, Umer na panszczyni... A my Rozlis�ysia me�y lud'my, Mow myszeniata. Ja do szko�y � Nosyty wodu szkolaram."2 W imperium rosyjskim ch�opi zostali uw�aszczeni przez Aleksandra II w 1861 r. na warunkach mniej korzystnych ni� w monarchii austro-w�gierskiej, bo nie uzyskali wszystkich u�ytkowanych grunt�w. W guberniach na wschodzie utracili na rzecz folwark�w ponad milion hektar�w ziemi. Na prawobrze�nej Ukrainie [cz�� Ukrainy po�o�ona na prawym brzegu Dniepru - red.] w pierwszej po�owie 1863 r. wprowadzanie reformy uw�aszczeniowej zbieg�o si� z wybuchem polskiego powsta- nia, kt�re wi�kszych sukces�w nie odnios�o, poniewa� ch�op�w ukrai�skich nie zdo�ano nak�oni� do jego poparcia, a odwieczne zatargi ze szlacht� sprawi�y, �e dali si� oni nam�wi� Rosjanom do zwalczania powsta�c�w. Po powstaniu skonfiskowanych zosta�o oko�o 150 polskich maj�tk�w, a ponadto ziemianie zostali obci��eni podatkami, co przyczynia�o si� do ich bankructwa. Na pocz�tku XX wieku w r�kach polskich posiadaczy pozosta�o ju� tylko oko�o 50% maj�tk�w ziemskich na Ukrainie. Po uw�aszczeniu zmienia�a si� wie� ukrai�ska. Wzrastaj�ca sukcesywnie warstwa ch�opska coraz dotkliwiej odczuwa�a brak ziemi. Powi�ksza�a si� liczba ludno�ci bezrolnej, a s�abo rozwini�ty przemys� hamowa� jej odchodzenie do miast. W poszukiwaniu chleba ch�opi wyprawiali si� na wschodnie tereny imperium - w zagospodarowaniu azjatyckich odleg�ych ziem wzi�o udzia� ponad dwa miliony ukrai�skich ch�op�w. G��d ziemi sprawia�, �e dla mieszka�c�w wsi sol� w oku by�y pozostaj�ce w r�kach rosyjskich i polskich w�a�cicieli ziemskich dworskie �any, na kt�rych ch�opi ch�tnie byli widziani jedynie jako tania si�a robocza. Niezadowolenie wsi przejawia�o si� w antydwor-skich wyst�pieniach, szczeg�lnie cz�stych w latach 1905-1906, co w znacz�cy spos�b wzmacnia�o rewolucyjne wrzenie w miastach. W�adze carskie z niepokojem odnosi�y si� do ch�opskich wyst�pie� na Ukrainie, poniewa� ziemie te zabezpiecza�y stabilno�� �ywno�ciow� imperium. W ko�cu XIX wieku 25% produkcji zb�, przy czym pszenicy oko�o 50%, pochodzi�o z Ukrainy. W�a�nie st�d w latach 1895-1898 do kraj�w Europy Zachodniej wyeksportowano oko�o 1,5 tysi�ca ton zbo�a. Carat zaniepokojony nasilaj�cymi si� wyst�pieniami rewolucyjnymi czyni� starania zmierzaj�ce do zneutralizowania niezadowolenia ludno�ci wiejskiej. Temu celowi mia� s�u�y� wydany 9 listopada 1906 r. dekret zezwalaj�cy ch�opom na wyst�powanie ze wsp�lnot gminnych i zak�adanie indywidualnych gospodarstw. Reforma ta, od nazwiska odpowiedzialnego za jej realizacj�, zwana by�a sto�ypi- nowsk�. Na Ukrainie, gdzie cieszy�a si� powodzeniem, do 1912 r. skorzysta�o z niej 226,5 tys. ch�op�w. Opuszczali wie� i tworzyli gospodarstwa kolonijne, zwane chutorami. Ze wsp�lnot uzyskali oni oko�o 2 miliony hektar�w ziemi, czyli jeden gospodarz posiada� �rednio oko�o 8 hektarowe gospodarstwo. Tak naprawd� by�y to gospodarstwa wi�ksze, poniewa� o�ywi� si� obr�t ziemi� i zamo�niejsi przy��czali do chutor�w grunta biedniejszych s�siad�w. Kupowano r�wnie� ziemi� dworsk�, co u�atwia�y kredyty Banku W�o�cia�skiego. W wyniku parcelacji do r�k ch�opskich przesz�o na Ukrainie ponad 1,2 miliona ha ziemi dworskiej. Pod wzgl�dem gospodarczym reform� Sto�ypina nale�y ocenia� pozytywnie. Zwi�kszy� si� stan posiadania ch�opskiego, ziemia stawa�a si� towarem, umocni�a i zwi�kszy�a si� warstwa zamo�nych i przedsi�biorczych rolnik�w, kt�rzy podj�li trud unowocze�niania zacofanego gospodarstwa wiejskiego. Zaplanowana przez Moskw� reforma sto�ypinowska spowodowa�a r�wnie� wiele z�ego. Zakazano sprzedawania ksi��ek w j�zyku ukrai�skim, nie wy��czaj�c religijnych. Likwidowano ukrai�skie organizacje polityczne, spo�eczno-gospodarcze i o�wiatowe. Zabroniono organizowania imprez kulturalnych itp. Piotr Sto�ypin uwa�a� bowiem, �e �historycznym zadaniem pa�stwowo�ci rosyjskiej jest walka z ruchem obecnie nazwanym ukrai�skim, kt�ry d��y do odrodzenia starej Ukrainy"3. Zapowiedzi rosyjskiego dygnitarza mimo wysi�k�w nie zosta�y zrealizowane. Nie spos�b by�o ca�kowicie zahamowa� ukrai�skiego odrodzenia. W utrudnionych warunkach prowadzi�y dzia�alno�� ugrupowania polityczne i wzrasta�o przekonanie, �e niezale�na Ukraina spe�ni oczekiwania swych obywateli. Wprawdzie na I wojn� �wiatow� wyruszyli Ukrai�cy, podobnie jak Polacy, w r�nych mundurach wrogich sobie armii, to jednak u boku wojsk austro-w�gierskich przeciwko wojskom carskim wyst�pi� 7 tysi�czny legion Siczowych Strzelc�w z nadziej� wywalczenia ukrai�skiej niepodleg�o�ci. io Po upadku caratu, 16 marca 1917 r. powo�ano w Kijowie Centraln� Rad�. Mia�a ona reprezentowa� wobec Rz�du Tymczasowego z Piotrogrodu ukrai�skie interesy narodowe. Wa�nym wydarzeniem by�o powo�anie w ko�cu czerwca 1917 r. Sekretariatu Generalnego Centralnej Rady, kt�ry zaj�� si� tworzeniem administracji terenowej i organizowaniem wojska. Pracami Centralnej Rady kierowa� wybitny historyk Mychaj�o Hruszew�kyj, na stanowisku premiera stan�� Wo�odymyr Wynnyczenko � literat, a sprawy wojskowe powierzone zosta�y Symonowi Petlurze. Burzliwe przemiany sprawi�y, �e zmienia�y si� plany co do przysz�o�ci Ukrainy, a og�aszano je w specjalnych uniwersa�ach. W czwartym uniwersale z 22 stycznia 1918 r. proklamowano Ukrai�sk� Republik� Ludow� pa�stwem niezale�nym. W ci�gu niespe�na roku Centralna Rada przeprowadzi�a Ukrain� z podporz�dkowanej rosyjskiemu imperium prowincji do niezale�no�ci. By�o to jednak dopiero rozpocz�cie budowy w�asnej pa�stwowo�ci. Najwi�kszym zagro�eniem dla niepodleg�ej Ukrainy byli bolszewicy, kt�rzy nasilili swoj� dzia�alno��. Niebezpiecze�stwo bolszewizmu zosta�o zepchni�te na dalszy plan po podpisaniu w Brze�ciu 9 lutego 1918 r. traktatu pokojowego z pa�stwami centralnymi. Zgodnie z nim Niemcy i Austro-W�gry zobowi�za�y si� do pomocy wojskowej, a Ukraina do dostarczenia tym pa�stwom �ywno�ci. Na Ukrain� wkroczy�y wojska niemieckie oraz austriackie i bolszewicy zostali zepchni�ci na obrze�a pa�stwa. W przeciwie�stwie do innych cz�ci carskiego imperium nad Dnieprem panowa� wzgl�dny spok�j, ale wojska niemieckie zachowa�y si� jak okupanci. Niech�tnie odnosi�y si� do Centralnej Rady i wspiera�y jej konserwatywnych przeciwnik�w. W ko�cu kwietnia 1918 r. wspomagane przez Niemc�w si�y konserwatywne dokona�y przewrotu. Obraduj�ca w Kijowie Partia W�o�cia�ska, skupiaj�ca ziemian i bogatych ch�op�w, okrzykn�a Paw�o Skoropad�kiego hetmanem Ukrainy. ii Paw�o Skoropad�kyj - ziemianin i by�y carski genera� - og�osi� si� jedynow�adc� i przemianowa� Ukrai�sk� Ludow� Republik� na Ukrai�skie Pa�stwo, a okres jego rz�d�w okre�lany jest mianem hetmanatu. Wstrzymano wprowadzone przez Centraln� Rad� reformy socjalne. Przed�u�ono dzie� pracy w zak�adach przemys�owych, zaprzestano reformy rolnej, a nawet z r�k ch�opskich do ziemia�skich wraca�a ziemia rozparcelowanych maj�tk�w. Na wsiach dotkni...
marszalek1