Polska Akademia Nauk Instytut Historii Wojciech Kriegseisen Samorz�d szlachecki w Ma�opolsce w latach 1669-1717 Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1989 Wst�p Literatura po�wi�cona zagadnieniom samorz�du szlacheckiego w Rzeczypospolitej XVI-XVIII w. skupia�a si� przede wszystkim na badaniu i opisywaniu sejmik�w. Pocz�tek da�y tu prace A. Pawi�skiego, do dzi� b�d�ce cennym �r�d�em informacji i inspiracji. W miar� publikowania kolejnych tom�w laud�w sejmikowych powstawa�a oparta na nich literatura. Jeden tylko sejmik wisznie�ski opisany zosta� w trzech pracach '. Opublikowanie w serii Akt Grodzkich i Ziemskich laud�w halickich przynios�o prace o organizacji sejmiku halickiego2. Jedyny sejmik ruski, kt�rego lauda nie zosta�y opublikowane, przedstawi� pobie�nie ju� w 1908 r. wydawca AGZ-�w A. Prochaska-\ Dodaj�c do tego prac� K. Ar�amowskiego o ideologii gospodarczej szlachty ruskiej4, otrzymujemy do�� dok�adny, cho� statyczny i jednostronny, obraz dzia�ania samorz�du na Rusi. Stosunkowo wcze�nie, bo ju� w 1906 r., powsta�a, oparta na laudach dobrzy�skich publikowanych przez Akademi� Umiej�tno�ci, praca po�wi�cona organizacji sejmiku dobrzy�skiego5. Po II wojnie �wiatowej sejmiki ma�opolskie cieszy�y si� szczeg�lnym zainteresowaniem badaczy; powsta�y kolejno prace: W. Urbana o sejmiku krakowskim w latach 1572-1606, W. Sladkow-skiego o sejmiku lubelskim w latach 1572-1648, tego� autora o udziale szlachty �ukowskiej w tym sejmiku, syntetyczna praca A. Lity�skiego o samorz�dzie gospodarczym w Ma�opolsce, praca K. Przybosia i A. Walas/ka ! T. Kostkiewicz. Dzia�alno�� kulturalna sejmiku ruskiego. �Pami�tnik Hisloi yczno-Pi auny" 1939, t. XIII. /. 2; S. Piotrowski, Uchwaly podatkowe sejmiku generalnego wisze�skiego (1572-1772), Studia nad histori� prawa polskiego, pod red. O. Balzera. t. XIII, z. 4. Lw�w 1932; S. Sochaniewicz, Z dziej�w sejmiku wisze�skiego f 1673-1732). KH. 1915. R. XXIX. - S. �reniowski, Organizacja sejmiku halickiego, Studia nad histori� prawa polskiego im. O. Balzera, t. XVI, z. 3, Lw�w 1938. ' A. Prochaska, Z dziej�w samorz�du ziemi che�mskiej, PH. 1908, t. VI. 4 K. Ar�amowski, Zapatrywania i d��enia gospodarcze szlachty czerwono-niskiej w XVII n.. Lw�w 1927. -s J. Siemie�ski, Organizacja sejmiku ziemi dobrzy�skiej, Rozprawy AU, Wydzia� Historyczno-Filozoficzny, seria II, t. XXIII, Krak�w 1906. 0 reprezentacji sejmowej wojew�dztwa krakowskiego w XVII w. i ostatnio K. Przybosia o sejmiku krakowskim w czasach saskich w latach 1697-1762 oraz Z. Trawickiej o sejmiku sandomierskim6. Poza Ma�opolsk� tylko dwa regiony doczeka�y si� publikacji: Mazowsze, kt�rego sejmik generalny przedstawi� J. A. Gierowski, a sejmik gospodarski ziemi warszawskiej scharakteryzowa� J. Rafacz. Sejmikowi wojew�dztwa ��czyckiego po�wi�ci� dwie prace J. W�odarczyk. Sejmiki � �redzki i szadkowski om�wi� w swych ostatnich publikacjach S. P�aza7. W prezentowanym tu, niepe�nym przegl�dzie prac nie uwzgl�dniam, co prawda, bada� po�wi�conych reprezentacji sejmowej, ale i w��czaj�c je uzyska�bym wyra�n� przewag� zainteresowa� sejmikami ma�opolskimi. Sejmikami, co nie znaczy samorz�dem. Wi�kszo�� badaczy, z wyj�tkiem mo�e A. Lity�skiego i J. A. Gierowskiego, bardzo w�sko pojmowa�a przedmiot swych docieka�, ograniczaj�c si� wy��cznie do sejmik�w i opieraj�c si� na laudach. Uchodzi�y uwadze dzia�ania pozostaj�ce z sejmikami tylko w pewnym, zwykle genetycznym, zwi�zku. Szczeg�lnie ch�tnie zajmowano si� omawianiem pogl�d�w i zapatrywa� politycznych sejmikuj�cych, stosunkiem do spraw generalnych, ideologi�. Wydaje si�, �e zapoznano w ten spos�b sprawy wa�ne dla zrozumienia dzia�ania sejmiku, samorz�du i, szerzej, organizmu spo�ecznego danego regionu � organizacj�, dzia�anie i skuteczno�� dzia�ania samorz�du rozumianego tu nie tylko jako instytucja sformalizowana � sejmik, ale jako grupa ludzi szczeg�lnie aktywnych, obdarzonych mandatem wsp�obywateli, z tych czy innych przyczyn bior�ca na swe barki trosk� o w�a�ciwe funkcjonowanie spo�ecze�stwa lokalnego. Celem tej publikacji jest pr�ba opisu tych dziedzin �ycia spo�ecznego 1 form aktywno�ci szlachty, kt�re w wymienionych pracach analizowano niedostatecznie, a czasem pomijano w og�le. Pr�bowano kr�tko przedstawi� i om�wi� ewolucj� podstawowej formy reprezentacji i samorz�du � sejmiku, h W. Urban, Sklad spo�eczny i ideologia sejmiku krakowskiego w latach 1572-1606, PH. 1953, t. XLIV, z. 3; W. �ladkowski, Sklad spo�eczny, wyznaniowy i ideologia sejmiku lubelskiego (1572-1648), Annales UMCS, sec. F, vol. XII, 1957; ten�e, Udzia� szlachty �ukowskiej w sejmiku lubelskim, (w:) Z przesz�o�ci ziemi �ukowskiej. Lublin 1959;,A. Lity�ski. Szlachecki samorz�d gospodarczy w Ma�opolsce (1606-1717), Prace Naukowe US, nr 53, Katowice 1974; K. Przybo�, A. Walaszek, t Reprezentacja sejmowa wojew�dztwa krakowskiego w XVII w., SH, 1977, R. XX, z. 3; K. Przybo�, Sejmik wojew�dztwa krakowskiego w czasach saskich Y (1697-1763), Krak�w 1981; Z. Trawicka, Sejmik wojew�dztwa sandomierskiego w latach 1572/696. Kielce 1985. 7 J. A. Gierowski, Sejmik generalny Ksi�stwa Mazowieckiego na tle ustroju sejmikowego Mazowsza, Wroc�aw 1948; J. Rafacz, Sejmik gospodarski ziemi warszawskiej w latach 1717-1775, Sprawozdanie TNW, Wydzia� Historyczny, Spo�eczny i Filozoficzny, R. XXXII, z. 1-3, Warszawa 1939; J. W�odarczyk, Uczestnicy sejmik�w ��czyckich. Zeszyty Naukowe UL, s. I, z. 72, 1970; ten�e. Sejmiki ��czyckie, ��d� 1976; S. P�aza, Sejmiki i zjazdy szlacheckie wojew�dztw pozna�skiego i kaliskiego. Ustr�j i funkcjonowanie (1572-1632), Zeszyty Naukowe UJ, DCCXX, Warszawa 1984; ten�e. Sejmik i zjazdy szlacheckie wojew�dztwa sieradzkiego. Ustr�j i funkcjonowanie. Cze�� I, 1572-1632, DCCCLIY, Warszawa 1987. ukaza� samorz� racjach n Przed spe�niane sujace jest zbi w 2 po�owie X reakcji spolecze obj�te tu zbion Tak R powo�an� tu li zagadnie� �normaln. lo/d/ielan Przy wybon stanem zachow ruskie, nie �r�de� i w ni� z Pode odr�bnym Kwerenc po/a tL os nieme ca szych Ui Inaczej przez k\ to szcz a jedne poprz ci�y�y wincjona Podst polskich,' Pawi�sk krakov viensii na Wav Dla n co w i i \V Hf ukaza� samorz�d dzia�aj�cy w warunkach stanu wyj�tkowego � w konfederacjach r�nych zakres�w i poziom�w. Przedstawiam wreszcie organa wykonawcze i najbardziej typowe funkcje spe�niane przez samorz�d w r�norodnych sytuacjach. Szczeg�lnie interesuj�ce jest zbadanie reakcji spo�ecze�stwa na r�ne zagro�enia, kt�re w 2 po�owie XVII w. i na pocz�tku XVIII w. skupia�y si� w Ma�opolsce, reakcji spo�ecze�stwa reprezentowanego przez instytucje i grupy nieformalne obj�te tu zbiorow� nazw� samorz�du szlacheckiego. Takie postawienie problemu oraz przygotowanie pola badawczego przez powo�an� tu literatur� pozwoli�o �wiadomie wy��czy� z naszych rozwa�a� zagadnienia ju� wielokrotnie analizowane i opisywane. Mam tu na my�li �normalne" zaj�cia samorz�du � wszystkie opisane prawem i te, kt�re jak rozdzielanie odszkodowa�, zapom�g i largicji wynika�y ze zwyczaju. Przy wyborze zachodniej Ma�opolski jako obszaru bada� kierowano si� stanem zachowania �r�de� i wzgl�dn� obfito�ci� literatury. Wojew�dztwo ruskie, nie le��ce w granicach Ma�opolski zachodniej, uwzgl�dniono dla �r�de� i w przekonaniu, i� wi�cej ��czy�o je z wojew�dztwami zachodnimi ni� z Podolem i Ukrain�, kt�rych losy w badanym okresie toczy�y si� odr�bnym torem. Kwerend� obj�to zasadniczo lata 1669-1717, z pewnymi przekroczeniami poza t� ostatni� dat�. Cezur� zamykaj�c� prac� s� postanowienia sejmu niemego, a przede wszystkim og�lna pacyfikacja po 1717-1718 r., zmieniaj�ca diametralnie stosunki w prowincji. Wydaje si�, i� nie wymaga ona g��bszych uzasadnie�. Inaczej by�o z rokiem 1669 otwieraj�cym okres chronologiczny obj�ty przez kwerend� � rokiem elekcji Micha�a Kory buta Wi�niowieckiego. By�o to szczytowe osi�gni�cie ideologii i praktyki szlacheckiego egalitaryzmu, a jednocze�nie spektakularne zwyci�stwo nad reformistycznymi tendencjami poprzedniego panowania oraz inauguracja epoki rz�d�w sejmikowych. Zwyci�y�y te �ywio�y i te idee, kt�re g�rowa�y w dzia�aniach szlachty prowincjonalnej i decydowa�y o formie proces�w samoorganizacyjnych. Podstawowym terenem kwerendy by�y lauda sejmikowe wojew�dztw ma�opolskich, cz�ciowo wydane drukiem8. Korzystano tak�e z odpis�w w Tekach Pawi�skiego z Biblioteki PAN w Krakowie, cz�ciowo z orygina��w oblat krakowskich w serii ksi�g grodzkich krakowskich, tzw. Libri laudorum craco-viensium (L.l.c.) istniej�cych w Archiwum Pa�stwowym w Krakowie � Oddzia� na Wawelu. Podstawowy materia� wydobyto z tych w�a�nie zespo��w. Dla uzupe�nienia i potwierdzenia danych z laud�w si�gni�to do miscella-ne�w i sylw politycznych, zbior�w uchwa� sejmikowych, korespondencji s Akta sejmik�w wojew�dztwa krakowskiego, t. III, IV, wyd. A. Przybo�, Krak�w 1959-1963; Lauda sejmikowe wisze�skie, wyd. A. Prochaska. t. XXI i XXIII Akt Grodzkich i Ziemskich..., Lw�w 1911-1914; Lauda sejmikowe halickie, wyd. A. Prochaska, t. XXIV i W. Hejnosz, t. XXV, Akt Grodzkich i Ziemskich..., Lw�w 1931-1935. politycznej w odpisach, gazet pisanych itp. materia��w, szczeg�lnie obficie reprezentowanych w zbiorach r�kopis�w bibliotek naukowych: Ossolineum, Czartoryskich, Biblioteki Narodowej, Jagiello�skiej, K�rnickiej, a tak�e AGAD, gdzie kwerend� przeprowadzono w Archiwum Publicznym Potockich, zespo�ach pozosta�ych po Bibliotece Ordynacji Zamoyskich i w dziale II Archiwum Radziwi���w. Konieczne i owocne okaza�o si� tak�e wykorzystanie niekt�rych zespo��w korespondencji � podstawowe bloki zu�ytkowane to korespondencja magnacka i szlachecka zachowana w Bibliotece Czartoryskich � listy od i do Sieniawskich, korespondencja Tar��w, Morsztyn�w, Denhoff�w i innych. Dok�adnie wykorzystano te� dwa du�e zbiory materia��w historycznych z tej Biblioteki � Teki Naruszewicza i Zbi�r Szembeka. R�wnie przydatne okaza�y si� niekt�re zespo�y archiw�w rodzinnych, szczeg�lnie resztki Archiwum Mniszch�w w Ossolineum, czy Zbi�r Pszonk�w zawieraj�cy liczne odpisy ...
danusia_14