42
(1)POJĘCIA I SYSTEMY PEDAGOGICZNE T. 8 CZ. II WYCH
TEMAT 8. WYCHOWANIE W RÓŻNYCH KULTURACH I PORZĄDKACH/SYSTEMACH ŻYCIA SPOŁECZNEGO
Wykład – 4/4 godz.
(2)Cele kształcenia:
W wyniku opanowania treści tematu student potrafi:
- zaprezentować różnice w wychowaniu wynikające z kultury i systemu życia społecznego,
- przedstawić postępowe myśli zawarte w różnych kulturach i porządkach/systemach życia społecznego,
- omówić i ocenić cechy ideału wychowania europejskiego.
(3)ZAGADNIENIA:
1 WYCHOWANIE – HISTORIA, WSPÓŁCZESNE ZNACZENIE.
2. WYCHOWANIE JAKO PROCES SILNIE UWARUNKOWANY SPOŁECZNIE.
3.WPŁYW RÓZNYCH KULTUR NA WYCHOWANIE
4. SYSTEM SPOŁECZNY A SYSTEM WYCHOWANIA.
5. CECHY IDEAŁU WYCHOWANIA EUROPEJSKIEGO.
(4)ZAGADNIENIE 1 WYCHOWANIE – HISTORIA, WSPÓŁCZESNE ZNACZENIE.
/1/Wyjaśnienie terminu "wychowanie" wymaga niejakiego wstępu i kilku słów o samej pedagogice, która jako nauka zajmuje się właśnie działalnością wychowawczą zarówno w jej praktycznym jak i teoretycznym wymiarze. Pedagogika określa cele, metody, treści oraz formy organizacji procesu wychowawczego, zatem koncentruje się ona głównie na młodym pokoleniu, które w drodze właściwych oddziaływań wychowawczych powinno zdobywać optymalny rozwój osobowości, wiedzę na temat otaczającej rzeczywistości oraz powinno przygotowywać się do właściwego funkcjonowania w życiu społecznym. Z uwagi na fakt, iż wychowanie stanowi nieodłączny element pedagogiki - jej początek stanowi również okres powstania samej idei wychowania.
(5)Po raz pierwszy w historii z elementami teorii pedagogicznej mamy do czynienia w starożytnej Grecji, gdzie odnaleźć można ślady pewnej świadomej refleksji dotyczącej celów, treści, metod i środków wychowania. Zatem jako początek myśli pedagogicznej obrano działalność sofistów, których przedstawicielem był między innymi Protagoras z Abdery w V wieku pne. Ruch sofistów prowadził dynamiczną działalność nauczycielską, której podstawowym założeniem było, iż miarą wszystkich rzeczy jest człowiek, oraz że mądrość i dzielność życiowa poddają się kształtowaniu.
(6)Sofiści w dużej mierze przyczynili się do rozwoju greckiej myśli pedagogicznej - Sokratesa, Platona oraz Arystotelesa. Sokrates, twórca intelektualizmu moralnego, do dzisiaj przewija się przez stronice teorii pedagogicznej, podobnie jak dialektyka cnót Platona oraz Arystotelesa. W gruncie rzeczy, Platońska Rzeczpospolita stanowi rozprawę o wychowaniu, natomiast Arystoteles jest twórcą podstawowych zasad dydaktyki.
(7)Idea wykształcenia ogólnego rozwijana była przez myśl hellenistyczną, którą z kolei kontynuowała idea rzymskiego wychowania (Kwintylian - ideał wykształcenia retorycznego; I w. n.e.). w chrześcijańskim średniowieczu przeważały ideały ascetyczne, natomiast na gruncie edukacji szkolnej próbowało pogodzić rzymski program szkolny, oparty na siedmiu sztukach wyzwolonych, z zasadami chrześcijaństwa. Pracę nad rozwojem tych projektów prowadzono w IV, V wieku (św. Augustyn, św. Hieronim). Również słynny pedagog chrześcijański XIII wieku - św. Tomasz z Akwinu - pozostając pod wpływem idei Arystotelesa, jako cel wychowania i życia określał dążenie oraz osiąganie szczęścia w drodze rozwoju cnót moralnych i intelektualnych, które stanowiły równoważnik arystotelesowskich cnót etycznych i dianoetycznych (intelektualnych, które są skutkiem doświadczenia).
/2/(9)Korzenie nowożytnej pedagogiki sięgają epoki odrodzenia i oświecenia, gdzie to właśnie idei humanizmu filozofia wychowania wraz z pedagogiką zawdzięczają uprzywilejowane miejsce człowieka we wszechświecie, natomiast w nim samym kreowanie rozumu, woli działania i wszystkiego, co sprawia, iż człowiek jest "panem stworzenia" oraz "rzeźbiarzem samego siebie" (Erazm z Rotterdamu, Luis Vives, Giovanni Pico della Mirandola).
(10)Odzwierciedleniem humanistycznych programów oświatowych były ówczesne gimnazja (Johannes Sturm) oraz pedagogika innowiercza (protestantyzm, arianizm). W owym czasie wielu polskich pedagogów (Szymon Marycjusz, Andrzej Frycz Modrzewski) podejmowało w swoich pracach zagadnienia edukacji. Modrzewski, słynny europejski humanista akcentował rolę oświaty oraz wychowania w organizacji, zarządzaniu państwem jak i we wzroście sprawiedliwości stosunków społecznych. Jednak najbardziej reprezentatywna dla tego okresu była pedagogika Jana Amosa Komeńskiego XVII wieku. Pedagog ten jako pierwszy starał się stawiać naukowe pytania na temat skuteczności edukacji w aspekcie natury człowieka oraz rozwoju społecznego. (12)Kultura pedagogiczna Europy XVIII wieku to moment powstawania wielkich filozoficznych systemów pedagogicznych:
· John Locke - myśl pedagogiczna o charakterze przyrodniczym; uważał on, iż człowiek rodzi się jako "tabula rasa", a więc czysta karta, która w trakcie jego życia ulega stopniowemu zapełnieniu
· Jan Jakub Rousseau - naturalistyczna filozofia swobodnego wychowania
· Johann Heinrich Pestalozzi- filozofia wychowywania "człowieka", pielęgnowanie jego godności
· Jean Condorcet - filozofia postępu dzięki powszechnej oświacie publicznej
· Imanuel Kant - pedagogika autonomii ludzkiej osoby, której bazą była krytyka filozofii
· Johann Fichte - idealistyczna pedagogika woli
· Johann Friedrich Herbart - jego celem było unaukowienie pedagogiki poprzez oparcie jej na etyce (formułowanie celów) i psychologii (określanie metod wychowania)
(13) /3/W Polsce w XVIII wieku nastąpiła reforma szkolnictwa pijarskiego zapoczątkowana przez Stanisława Konarskiego, natomiast największym osiągnięciem reformatorskich dążeń na polu wychowania było powołanie w 1773 roku Komisji Edukacji Narodowej, która stanowiła pierwszą na świecie szkolną magistraturę publiczną. Ustawy KEN-u odzwierciedlały światłe myśli pedagogiczne, co było wynikiem współpracy z takimi ówczesnymi pedagogami i myślicielami jak:
· Antoni Popławski - zajmował się zadaniami oraz metodyką wychowania moralnego
· Grzegorz Piramowicz - zajmował się on rolą nauczyciela
· Hugo Kołłątaj - jego prace dotyczyły organizacji oświaty
· Stanisław Staszic - interesował się rolą wychowania w aspekcie społecznego i cywilizacyjnego postępu
(14) W wieku romantyzmu powstały wielkie systemy pedagogiczne związane z filozofią "czynu narodowego", autorstwa Bronisława Trentowskiego i Kazimierza Libelta, który zapoczątkował przekształcanie romantycznego czynu narodowego w czyn realnej pracy organicznej. W drugiej połowie XIX wieku nastała fala pozytywistycznych idei "urealnienia" oraz "unaukowienia" pedagogiki, gdzie szczególną role odegrała pedagogika H. Spencera (utylitaryzm), natomiast na terenie Polski dzieła takich twórców jak Aleksander Świętochowski, Eliza Orzeszkowa czy Bolesław Prus).
(15)Przełom XIX i XX wieku (i później) to okres pedagogiki empirycznej, eksperymentalnej, która opierała się na naukach biomedycznych, psychologicznych i na empirycznej socjologii. W Polsce, najbardziej znanym przedstawicielem tego prądu był J. W. Dawid. (16)W dalszej części tego stulecia mamy do czynienia z wielkimi, często przeciwstawnymi nurtami pedagogicznymi:
· naturalizm - był to kierunek indywidualizujący, który wspierał się na założeniach różnych szkół psychologicznych; w Polsce do prądu tego nawiązywał Jan Korczak czy Stanisław Szuman (psychologiczne teorie wychowania)
· pedagogika kultury - Wilhelm Dilthey, Eduard Spranger, Polska - Bogdan Nawroczyński, Bogdan Suchodolski, Zygmunt Mysłakowski
· pedagogika marksistowska - wiązała ona dialektycznie, deterministycznie rozwój oraz wychowanie z rozwojem społecznym - Antoni Makarenko
· pedagogika społeczna - Paul Natorp, Polska - Stanisław Karpowicz, Helena Radlińska
· socjologizm pedagogiczny - traktowanie wychowania jako funkcji społecznej; przedstawiciele - Emil Durkheim, na terenie Polski - Florian Znaniecki (socjologiczne teorie wychowania), Józef Chałasiński
(17)Myśl pedagogiczna ostatnich dziesięcioleci XX wieku wiązała się z hermeneutyką filozoficzną (szukanie "nowej racjonalności", nowej interpretacji świata) oraz z myślą filozoficzną nawiązującą do kontrkultury i kontestacji. W pedagogice hermeneutycznej mamy do czynienia z akcentowaniem kategorii "dialogu bezarbitralnego" (idea dialogiczności), która miała stanowić jedną z podstawowych kategorii myślenia pedagogicznego (Stanisław Ruciński). Alternatywne koncepcje współczesnego humanizmu pedagogicznego postulują wolność oraz prawo dzieci i młodzieży do swobodnego rozwoju (Bogdan Śliwerski, Maria Łopatkowa).
(18)Postmodernistyczne założenia odnajdujemy również w pedagogice krytycznej oraz socjologii oświaty (Lech Witkowski, Zdzisław Kwieciński, Teresa Szkudlarek). Prowadzone są dyskusje dotyczące nowych strategii oświatowych, gdzie w międzynarodowej skali (jak i na terenie poszczególnych krajów) tworzone są raporty oświaty (np. raport Edgara Faure'a "Uczyć się aby żyć", raport Klubu Rzymskiego - "Uczyć się - bez granic", Polska - "Raport o stanie oświaty w PRL", "Edukacja narodowym priorytetem".
Po tych kilku słowach wstępu na temat rozwoju myśli pedagogicznej, można przejść do sedna niniejszej pracy, a więc do samego wychowania. Na gruncie pedagogiki, termin wychowanie jest różnie definiowany - pojęcie to podlega ciągłej analizie, czego celem jest osiągnięcie jego większej precyzji przy uwzględnieniu korelacji zachodzących pomiędzy wychowaniem a postępem społecznym, naukowym i technicznym. (20)Wyróżnić można dwa odrębne stanowiska w sprawie uściślania pojęcia "wychowania". Z jednej strony przypisuje się mu szerokie znaczenie, podczas gdy inni pedagodzy optują za zawężeniem jego zakresu. Jedne określenia mają charakter definicji wiodących, a inne nadają wychowaniu mniej ogólnego znaczenia. (21)Bogdan Suchodolski jest zdania, iż najważniejszą rzeczą we współczesnym wychowaniu jest takie kształtowanie ludzi:
o aby potrafili oni znaleźć się we współczesnej cywilizacji
o aby potrafili sprostać stawianym przed nimi zadaniom
o aby korzystali oni z możliwości kulturalnego rozwoju
o aby potrafili określić cel swoich działań oraz sposób ich realizacji
o aby wiedzieli, z czego czerpać mają radość życia.
(22)Zatem, wychowanie to przygotowanie człowieka do zadań powstających w toku rozwoju cywilizacji, a więc przysposobienie go do życia. Jak twierdzi Suchodolski, wychowanie człowieka na miarę cywilizacji nowoczesnej znaczy tyle, co wychowanie go na miarę zadań, które muszą być przez ludzi podejmowane i rozwiązywane, by dalszy rozwój cywilizacji coraz lepiej spełniał postulaty humanizmu.
(23)W innych definicjach wychowania stykamy się z jego określeniem jako całokształtu procesów, w których toku jednostka rozwija swoje postawy i zdolności oraz kształtuje takie formy zachowania, które mają wartość w danym społeczeństwie. Wychowanie określa się również jako proces społeczny, w trakcie którego wychowanka poddaje się świadomym oraz celowym wpływom zorganizowanego środowiska w celu przygotowania go do życia i osiągania pełnego rozwoju osobowości.
(24)Z kolei definicyjne ujęcie wychowania Heliodora Muszyńskiego akcentuje rozwój osobowości; wychowanie jest tutaj pojmowane jako szczególny rodzaj ludzkiej działalności polegający na zamierzonym wywołaniu określonych zmian w osobowości człowieka. (25)Pedagog ten dalej precyzuje, do jakich cech osobowości powinno się odnosić wychowanie - w wąskim ujęciu, wychowanie oznacza zamierzone kształtowanie u wychowanka zespołu cech składających się na uczuciowo - wolicjonalną stronę jego osobowości. Jest to zatem kształtowanie jego postaw, przekonań, wartości, celów i ideałów. Cechy te określa się mianem kierunkowych, obok których wyróżnia się cechy instrumentalne, takie jak inteligencja, wiedza, doświadczenie, umiejętności czy nawyki. Formowanie cech instrumentalnych wychowanka to nauczanie.
(27)Przeciwstawne ujmowanie wychowania znajdujemy w jego szerokim ujęciu, gdzie termin ten oznacza celowe kształtowanie fizycznych oraz psychicznych sił człowieka, światopoglądu i oblicza moralnego, które obejmuje również kształcenie i nauczanie. Definicją godzącą różne, odmienne ujęcia wychowania jest następująca: jest to przygotowanie człowieka do życia oraz kształtowanie jego osobowości, które to dwa zadania stanowią podstawę tego procesu. Zatem reasumując, przez wychowanie rozumie się całokształt wpływów oraz oddziaływań, kształtujących rozwój jednostki i przygotowujących ją do życia w społeczeństwie. W tym sformułowaniu, wychowanie ukazuje się nam jako złożony proces obejmujący różne formy oddziaływania, warunkujące rozwój człowieka na poszczególnych etapach jego życia. Do najważniejszych czynników kształtujących człowieka zalicza się jego rodzinę, otoczenie i rówieśników.
Prawidłowe ujęcie genezy procesu wychowania (jak i samej jego istoty) wymaga również opisu rozwoju społeczeństwa wraz z panującymi w nim prawami, kierującymi powstawaniem oraz rozwojem ludzkości.
Opierając się na podstawowym założeniu nauki marksistowskiej mówiącym, iż to praca stanowi o człowieku jako istocie społecznej, założyć można również, iż również wychowanie ma swoje korzenie w pracy. Materiałów umożliwiających stworzenie naukowej genezy wychowania dostarczają wyniki badań prowadzonych na współczesnych ludach pierwotnych żyjących poza cywilizacją, badania odkryć i wykopalisk po wymarłych ludach, jak również relacje kronikarzy i historyków, takich jak Herod, Tacyt czy Cezar. Informacje z powyższych źródeł przedstawiają się w sposób następujący: w czasach pierwotnych społeczeństw doświadczenia dorosłych były tak proste, iż młodsze pokolenia bez trudu przejmowały je w drodze naśladownictwa. Na tym etapie rozwoju człowieka trudno jeszcze mówić o wychowaniu w dzisiejszym ujęciu, co pojawia się w chwili potrzeby wytwarzania narzędzi - dzieci otrzymywały od dorosłych odpowiednie wskazówki w tym zakresie. Faktem oczywistym jest, iż długo jeszcze nie było mowy o wypracowanych metodach wychowawczych - starsi w celu nauki młodych używali swojego przykładu, wyjaśnień, nagród za zręczność (lepsze kąski), pochwał, szyderstw, kpiny czy nawet bicia (kara za brak zręczności czy tchórzostwo). Zatem mamy tu do czynienia z przekazywaniem młodemu pokoleniu niezbędnych doświadczeń, gdzie wychowanie polegało głównie na wdrażaniu do wykonywania określonej pracy.
Z chwilą, gdy człowiek osiągnął już taki poziom, iż wytwarzał on coraz więcej dóbr (więcej, niż było to niezbędne dla utrzymania się przy życiu), rozwinęła się idea handlu wymiennego a później również opartego na środkach obiegowych - pierwotna wspólnota uległa rozpadowi ustępując miejsca innych formom społecznym. Pojawienie się grupy panującej, wzrost wiadomości oraz sprawności w zakresie produkcji, większy zasób wiedzy i inne, stanowiły źródło wielkich zmian zarówno w treści jak i w organizacji wychowania. Krystalizacja procesu wychowania umysłowego oddzieliła go od nauki pracy fizycznej stając się stopniowo monopolem klasy wyzyskującej. W tym czasie zanika także równość wychowania, gdzie potomkowie kapłanów, starszyzny, otrzymywali głównie wychowanie umysłowe, podczas gdy pozostałe dzieci uczono jedynie pewnych sprawności fizycznych, przygotowania do walki oraz pracy. Jest to początek wychowania klasowego.
W tym czasie powstają instytucje, których celem jest organizacja procesu wychowania dla młodego pokolenia. Jest to okres rozważań na temat człowieka jako twórcy wartości kulturalnych, gdzie prym wiedli w tym zakresie sofiści (V wiek p.n.e.). Poświęcali oni wiele uwagi temu problemowi poważnie zajmując się sprawa wychowania człowieka, przez co stali się pierwszymi twórcami teorii pedagogicznych. Analiza dalszego, historycznego rozwoju wychowania nasuwa wniosek, iż podstawę kształcenia i wychowania stanowiły treści dorobku kulturalnego epoki, jednak określone cele wychowania i zakres kształcenia wyznaczane były przez funkcję społeczną danej klasy społecznej. Cele kształcenia:
(31) 2. WYCHOWANIE JAKO PROCES SILNIE UWARUNKOWANY SPOŁECZNIE.
Wychowanie wiąże się ze społeczną produkcją oraz stanowi pochodną kultury epoki będąc koniecznym warunkiem przygotowywania młodego pokolenia do pracy oraz udziału w życiu społecznym, politycznym i kulturalnym. Z tego powodu należy je rozpatrywać w kategoriach jednej ze stron życia społeczeństwa, społecznej funkcji mającej miejsce na wszystkich etapach rozwoju społecznego.
(32)Termin wychowanie można tłumaczyć na wiele różnych sposobów, czego dokonywali niemal wszyscy znani pedagodzy, filozofowie i inni myśliciele. Nie jest to pojęcie ścisłe, stąd też tak wiele jego ujęć, gdzie niektóre stanowiska w tej sprawie znajdują się poniżej:
· Aleksander Świętochowski - przez wychowanie rozumiał on odpowiedni przygotowanie do życia
· Aniela Szycówna - sposób wychowania wynika ze światopoglądu i szerszej perspektywy filozoficznej
· Celestin Freinet - wychowanie pojmowała jako kształtowanie człowieka jutra - moralnego i uspołecznionego
· Edouard Claparede - wychowanie jest życiem - na tyle przygotowuje ono do życia, na ile samo jest życiem
· Helena Radlińska - wychowanie to pewna funkcja społeczna stanowiąca jedną z gałęzi twórczości kulturalnej
· Helvetitus - wychowaniem określał wszystko, co ma służyć wykształceniu człowieka
· Jan Jakub Rousseau - uważał wychowanie za sztukę, gdzie jest niemal niemożliwym zastosowanie wszystkich niezbędnych do osiągnięcia czynników na raz
· Janusz Korczak - twierdził, iż można znać na pamięć teorię wychowania jednocześnie nie pojmując jego istoty, którą jest "teoria życia", u której podstaw znajduje się doświadczenie osobiste oraz samodzielne myślenie
· John Dewey - wychowanie jest procesem kształtowania podstawowych ludzkich postaw, intelektualnych i emocjonalnych, w stosunku do człowieka i przyrody
· Lew Tołstoj - wychowanie jest kształceniem najlepszych ludzi zgodnie z założonym wzorem panującym w danej epoce; jest to przymusowe oddziaływanie jednej osoby na inną w celu ukształtowania dobrego człowieka (wychowanie jest przymusowym kształceniem)
· Platon - wychowanie ujmował jako zaprawianie do cnoty oraz pobudzanie chłopca już od najwcześniejszych lat, by dążył do stania się wzorcowym obywatelem potrafiącym rządzić oraz podporządkować się
· Stanisław Karpowicz - wychowanie to zwięzły system zastosowań nowoczesnej nauki w celu rozwijania człowieka, doskonalenia jego myśli, uczuć, wyćwiczenia działalności dla najwyższego dobra społecznego
(34)Krąg inicjatorów i realizatorów procesu wychowania (w jego szerokim ujęciu) jest znacznie szerszy, niż ma to miejsce w przypadku osób podejmujących celowe oraz świadome działania wychowawcze. Innymi słowami - wychowawca to nie tylko rodzice, nauczyciel, wykładowca, minister edukacji czy twórca danego systemu oświatowego, lecz również takie osoby, jak:
o zatrudniający młodych ludzi pracodawcy, którzy w ten sposób wpływają na ich osobowość
o redaktorzy gazet, radia czy telewizji, których komunikaty głęboko przenikają do dziecięcego i młodzieżowego świata
o wszelkiej maści idole, którzy szczególny wpływ maja właśnie na ludzi młodych, kształtując ich poglądy, orientacje, wpływając na dokonywane przez nich wybory.
(35)Zatem różnego rodzaju bodźce o wymiarze oddziaływań wychowawczych wzajemnie przenikają się, nakładają, podważają i eliminują. Takie przeciwstawny charakter oddziaływań może rodzić w młodych ludziach uczucie zagubienia (co również przytrafia się dorosłym). Marzeniem wielu pedagogów jest, by proces oddziaływania na wychowanka, którego wynikiem będą względnie trwałe zmiany w jego rozwoju fizycznym, intelektualnym, społecznym, duchowym i kulturowym - opierał się na odpowiednio stabilnych i wspierających się wzajemnie autorytetach, co jednak stanowi pewnego rodzaju utopię w dzisiejszych czasach. Ponadto, takie życzeniowe myślenie może również utrudniać osiąganie rzeczywistych celów pedagogicznych. Zatem, jednym z głównych problemów pedagogicznych jest to, by z jednej strony dostarczyć wychowankowi odpowiednich bodźców i wpływów, które będą kształtować jego osobowość zgodnie z założonym ideałem wychowawczym, z drugiej zaś strony należy chronić go przed wpływem bodźców niepożądanych i przeciwstawnych.
To, iż proces wychowania stanowi zjawisko społeczne jest bardzo powszechnym stwierdzeniem, często spotykanym na gruncie literatury pedagogicznej, jednak biorąc pod uwagę istotne doświadczenia społeczne z przełomu lat 80 i 90, należy spojrzeć na społeczny kontekst wychowania w nieco inny sposób. Wydarzenia z tamtych lat, mające miejsce w Polsce (i innych socjalistycznych krajach) ukazały, iż o losie tych państw decyduje (w większym stopniu niż dotąd sądzono) człowiek ukształtowany przez ogólnospołeczne mechanizmy wychowania, który to model jest efektem różnych zabiegów wychowawczych stosowanych w systemach oświatowo - wychowawczych.
/3/Ten model człowieka kształtowany był w Polsce w latach 1944 - 1989 (Rosja - 1917 -1990) pod wpływem coraz to bardziej odizolowanej w życiu poszczególnych narodów biurokracji. Człowiek, któremu narzucono tą unifikację pozbawiając go możliwości osiągania sukcesów poprzez hamowanie jego indywidualności - nie mógł równać się z obywatelami państw, które brały udział w globalnych zawodach naukowo - technicznych, z obywatelami Ameryki Północnej, Europy Zachodniej oraz Dalekiego Wschodu. Wynikiem tego była sytuacja, w której poza paliwem przeznaczonym dla rakiet kosmicznych oraz częściowo laserem, człowiek socjalistyczny nie wniósł do światowego postępu niczego istotnego.
(38)W czasie zastoju, a wręcz zacofania w krajach ustroju socjalistycznego, kapitalizm i demokracja zbierały swoje żniwa w postaci coraz nowszych wynalazków - komputer, telewizja czy radar znalazły szybko powszechne zastosowanie w produkcji oraz życiu codziennym, ostatecznie dystansując państwa takie jak Rosja czy Polska w zakresie wydajności pracy oraz jakości i kosztów produkcji.
(39- 40)W świetle tych doświadczeń sens wychowania jako zjawiska społecznego wyraża się nie tyle w tym, iż to szersze grupy społeczne wpływają na jego efekty, lecz w tym, iż rezultaty oddziaływania na osobowość człowieka ostatecznie decydują nie tylko o indywidualnym, lecz również zbiorowym sukcesie, przesądzając o losach całych zbiorowości. Wyniki jednostkowego wychowania składają się więc na sukcesy bądź klęski społeczno -ekonomicznych ustrojów, a więc i całych narodów. Uświadomienie sobie tego faktu ukazuje prawdziwą silę sprawczą wychowania w jego szerokim ujęciu.
Właściwe zrozumienie wychowania, jako zjawiska społecznego, wymaga posłużenia się zweryfikowaną i adekwatną dla istotnych doświadczeń historycznych narodu, koncepcją stratyfikacji społecznej. Stratyfikacja społeczna to wizja ważnych podziałów, które mają miejsce we współczesnym społeczeństwie. Na gruncie literatury pedagogicznej oraz ogólnospołecznej, obraz przedstawianej stratyfikacji społecznej w świetle późniejszych wydarzeń okazał się wielce uproszczony, co przede wszystkim przejawiało się w braku właściwej oceny roli, jaką odgrywała biurokracja.
...
kasiaczek99222