Autor jest psychologiem, doktorantem w Katedrze Psychologii Ogólnej Instytutu Psychologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
Zjawisko śmierci od dawna pobudzało ludzką wyobraźnię i skłaniało do twórczych poszukiwań zarówno w sztuce, jak i w nauce. Lecz dopiero bolesne doświadczenia drugiej wojny światowej w pełni uświadomiły ludziom konieczność podjęcia rzetelnej dyskusji na temat psychologicznych aspektów doświadczania śmierci. Ta wyjątkowa dziedzina wiedzy, określana mianem tanatopsychologii, wyodrębniła się z tanatologii, tj. nauki badającej przyczyny śmierci, jej oznaki i związane z nią zmiany zachodzące w organizmie. Początkowo, znaczna część prac tanatopsychologicznych koncentrowała się wokół takich zagadnień jak zjawisko śmierci społecznej, czy kulturowe uwarunkowania śmierci, a dla wielu autorów, dar refleksji nad przemijaniem stał się jednym z podstawowych wyróżników człowieka w świecie istot żywych. Już pierwsze badania oraz wysunięte na ich podstawie wnioski sugerowały, że ludzkie wyobrażenia na temat śmierci są mgliste, a ich dominującym składnikiem jest lęk.
Lęk przed śmiercią jest jednym z najbardziej pierwotnych przeżyć w świecie ożywionym. U człowieka nabiera on szczególnego znaczenia, gdyż opiera się nie na rzeczywistym przeżyciu własnej śmierci, lecz na antycypacji prawdopodobieństwa jej nastąpienia. Jedną z zasadniczych cech lęku przed śmiercią jest jego powszechność i nieuchronność. W sferze psychologicznej człowiek nieustannie czuje się zagrożony możliwością nieistnienia, i nie jest w stanie pozbyć się tego lęku mimo argumentów przekonujących o braku sensu lękania się śmierci. Zdaniem wielu autorów, lęk przed śmiercią przeważa nad wszystkimi innymi lękami, chociaż nie działa tak bezpośrednio jak one.
Zaniepokojenie śmiercią zasadza się na dwóch podstawowych instynktach biologicznych: instynkcie zachowania gatunku oraz instynkcie zachowania własnego życia. W obliczu zagrożenia każdy walczy o życie, nawet wtedy, gdy jego szanse są bardzo małe. Źródeł niepokoju tanatycznego należy upatrywać również w tajemniczości i nieokreśloności zjawiska śmierci. Człowiek nie doświadcza śmierci wprost i bezpośrednio, ale poprzez okoliczności i otoczenie, w jakim żyje. Ponieważ doświadczenie to, jest bliżej nieokreślone i tajemnicze, dlatego budzi lęk.
Jeszcze innym źródłem lęku przed śmiercią jest perspektywa osamotnienia. Dotyczy to szczególnie tych sytuacji, kiedy stajemy w obliczu - mniej lub bardziej realnej - możliwości utraty bliskiej osoby. Ten interpersonalny aspekt osamotnienia przejawia się głównie w postaci obaw o losy przyjaciół i rodziny. Poczucie osamotnienia wynikające z zerwania więzi z własnymi korzeniami (aspekt społeczny), także może sprzyjać nasilaniu się lęku tanatycznego, gdyż wiąże się z przemyśleniami na temat niepewności, co do naszego przyszłego życia.
Mówiąc o źródłach lęku tanatycznego nie można pominąć stanowiska, które genezy lęku przed śmiercią upatruje w stosunku jednostki do własnego ciała. Jak to ujął Antonelli „śmierć godzi w nasze ciało, unicestwia je, niszczy i rozkłada”. W aspekcie psychologicznym śmierć jawi się jako siła, która zmusza nas do porzucenia ciała, stanowiącego integralną część naszego stanu posiadania oraz istnienia. Dlatego myśl o utracie ciała bardzo nas niepokoi.
Lęk przed śmiercią jest zjawiskiem dynamicznym i podlega rozwojowi wraz z wiekiem. U dzieci między 2 a 3 rokiem życia dominuje myślenie konkretne i obrazowe. Poznanie śmierci opiera się głównie na takich jej cechach jak brak ruchu, niezdolność jedzenia i picia oraz brak odczuwania. Na tym etapie rozwoju lęk przed śmiercią zasadniczo nie występuje. Między 4 a 7 rokiem życia pojawia się nowa cecha śmierci - jej nieodwracalność. Jednak nadal samo pojęcie śmierci jest niejasne. Punkt zwrotny w kształtowaniu się postawy tanatycznej następuje między 8 a 9 rokiem życia, kiedy to dziecko zaczyna dostrzegać wszystkie zewnętrzne objawy śmierci w sensie biologicznym. Zauważa wówczas ostatni z jej istotnych elementów - powszechność. Natomiast między 9 i 10 rokiem życia utrwala się strach przed śmiercią; śmierć zaczyna jawić się jako proces, który obejmuje wszystkich ludzi.
W okresie szkoły średniej zaniepokojenie śmiercią przejawia się w lęku przed utratą bliskich osób, obawą kary po śmierci oraz przeżywaniem własnej skończoności. W czasie podejmowania samodzielnego życia pojawia się lęk przed unicestwieniem, przed utratą własnego „ja”, które tak intensywnie formowało się w okresie młodzieńczym. Zaniepokojenie śmiercią staje się tym bardziej intensywne, im bardziej jest zachwiana samoocena.
Osoby w okresie największej aktywności życiowej przeżywają śmierć raczej jako niesprecyzowane zjawisko, aniżeli coś bezpośrednio zagrażającego. Z badań Makselona wynika, że paradoksalnie najmniejszy poziom lęku przed śmiercią wykazują osoby po sześćdziesiątym roku życia.
Ze względu na przeżycia związane własną osobą oraz z cierpieniem innych wyróżnia się cztery rodzaje lęku przed śmiercią i umieraniem: a) lęk przed własną śmiercią, b) lęk przed śmiercią innego człowieka, c) lęk przed własnym umieraniem oraz d) lęk przed umieraniem innego człowieka. Ciekawe stanowisko w tej kwestii przedstawił niemiecki psycholog Randalph Ochsmann, który w książce Angst vor Tod und Sterben (Lęk przed śmiercią i umieraniem) proponuje, aby wyodrębnić 6 sposobów ustosunkowania się wobec zjawiska śmierci. Są to: a) lęk przed spotkaniem ze śmiercią, który wyraża się w obawie przed bezpośrednim kontaktem z osobą umierającą lub zmarłą, b) lęk przed śmiertelnością, związany z troską o plany i zamierzenia, które zostaną nam udaremnione przez fakt śmierci oraz z obawami konfrontacji z cierpieniem bliskich nam osób, c) lęk przed końcem swego życia, wyrażający się w braku akceptacji śmierci, rozumianej jako definitywne zakończenie egzystencji, d) lęk przed fizycznym zniszczeniem, związany z silną obawą o to, co stanie się z ciałem po śmierci, e) lęk przed życiem po śmierci, wywoływany przerażającą perspektywą braku pewności tego, co będzie po śmierci, i wreszcie f) lęk przed procesem umierania, związany z wyobrażeniami na temat cierpienia jakie śmierci towarzyszy.
Doniesienia z gabinetów psychoterapeutycznych jednoznacznie przekonują, że lęk przed śmiercią jest zjawiskiem występującym powszechnie i towarzyszy wszystkim. Anna Dodziuk, terapeuta z wieloletnim doświadczeniem, tak pisze w jednej ze swoich książek: „Śmierć to temat, który niemal wszystkich fascynuje, ale znacznie bardziej przeraża. Boimy się i dlatego niezbyt często zajmujemy się tą problematyką, a psychologia nam w tym nie pomaga. W porównaniu z zalewem poradników dotyczących miłości czy związków międzyludzkich liczba popularnych lektur o śmierci jest śmiesznie mała – prawie żadna.” Ludzie za wszelką cenę starają się odsunąć od siebie myśl, że śmierć stanowi naturalną konsekwencję życia i jest konkretnym zdarzeniem, które dotyczy każdego z nas. Analizując ten problem autorka dochodzi do wniosku, że już od wczesnego dzieciństwa podlegamy swoistemu treningowi w unikaniu tematu przemijania, co powoduje, że zaczynamy zaprzeczać jakiemuś ważnemu uczuciu. Zablokowanie emocji związanych z kwestią śmierci przeszkadza nam żyć. Praca terapeutyczna uświadamia, że „zbliżenie się do tego lęku, zaprzestanie zaprzeczania i skonfrontowanie się z nim jest szansą, ponieważ może pomóc nam w jednej z najciekawszych niekończących się przygód – w braniu swojego życia we własne ręce.”
1. Antonelli F. (1995). Oblicza śmierci. Kraków: Wyd. „M”
2. Dodziuk A. (2001). Nie bać się śmierci. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia PTP
3. Haśkowcowa H. (1978). Między życiem a śmiercią. Warszawa: PWN
4. Makselon J. (1983). Struktura wartości a postawa wobec śmierci. Lublin: KUL
5. Makselon J. (1988). Lęk wobec śmierci. Kraków: PTT
6. Makselon J. (1990). Antropologiczne implikacje badań tanatopsychologicznych. Przegląd Psychologiczny, t. 33 (1), 29 - 38
7. Ochsmann R. (1993). Angst vor Tod und Sterben. Gottingen: Hogrefe
8. Szaniawski T. (1998). Typy postaw wobec śmierci a osobowość. Kraków: PAT
9. Walden – Gałuszko K. (1992). Wybrane zagadnienia psychoonkologii i psychotanatologii. Gdańsk: UG
10. Widera – Wysoczyńska A. (1995). Rola zjawiska śmierci w poszukiwaniu wartości życiowych. Acta Universitatis Vratislaviensis, t.27, 9-21.
dancistino