Wykłady z przedmiotu „Historia Myśli Ekonomicznej” prof. Aleksandra Lityńska 1999 r.
Spis treści
Co stanowi przedmiot „Historia myśli ekonomicznej” 2
Geneza nauki HME: 3
MERKANTYLIZM: 4
Rozkład merkantylizmu i początki ekonomii klasycznej 6
FIZJOKRATYZM – panowanie praw natury 7
Tablica ekonomiczna 7
Ekonomia Klasyczna 9
Czynniki wzrostu bogactwa społecznego (czyli wzrost gospodarczy) wg Smitha. 10
Teoria wartości Smitha i dogmat 11
Teoria kapitału 12
Teoria pracy produkcyjnej 12
POGLĄDY D.RICARDO 13
Teoria wartości i ceny Ricarda 14
Teoria pieniądza Ricarda 15
Teoria kosztów komparatywnych 16
Teoria realizacji i kryzysu 17
Ekonomia poklasyczna I poł. XIX w. 17
Niemiecka starsza szkoła historyczna. 17
Wkład i braki szkoły historycznej 20
Myśl ekonomiczna po 1870 r. 21
Szkoła neoklasyczna – Angielska 21
Teoria popytu 22
Teoria podaży 23
Teoria interwencjonizmu państwowego (pełnego zatrudnienia) Johna Menarda Keynes’a 25
Popytowa teoria kształtowania się dochodu narodowego 26
Problem równowagi w gospodarce. 27
Krańcowa rentowność kapitału 29
Mnożnik inwestycyjny Keynes’a 29
Środki interwencjonizmu państwowego 30
Znaczenie teorii [Keynsa] 32
Zdynamizowany mnożnik inwestycji 33
Teoria wzrostu zrównoważonego 35
Model wzrostu zrównoważonego Domara 35
„Materiał na I część egzaminu” Strona 12 z 40
Historia myśli ekonomicznej – wykłady
Historia myśli ekonomicznej – to nauka społeczna zajmująca się badaniem społecznych aspektów gospodarowania. Wyjaśnia kształtowanie się teorii i rozwoju życia gospodarczego (stosunków międzyludzkich w procesie produkcji i sprzedaży) na przestrzeni ludzkości od czasów antycznych do współczesności. Teorie te ujmowane są jako wynik procesów rozwojowych dokonujących się na bazie społeczno – gospodarczej.
Historia myśli ekonomicznej – krytycznie ocenia stosowane metody badań (sposoby dociekań).
Historia myśli ekonomicznej – wyjaśnia znaczenie (rolę) poszczególnych teorii dla rozwoju myślenia (rozumowania) ekonomicznego.
Historia myśli ekonomicznej – jest historią ekonomii politycznej, która stała się samodzielną dyscypliną wiedzy (nauką) w XVIIIw. Możliwe to było dzięki temu, iż od czasów starożytnych rozwijała się ekonomia polityczne. Nie wyczerpywała ona jednak zainteresowań myśli ekonomicznej, gdyż historia myśli ekonomicznej zajmowała się również innymi dziedzinami ekonomii takimi jak np. ekonomiki branżowe (ekonomika przedsiębiorstw) jak również dziedziny które powstały obok ekonomii lecz ich związek jest bardzo silny np.: ekonometria, planowanie.
Historia myśli ekonomicznej – interesuje się również innymi przejawami rozumowania ekonomicznego np. publicystyka ekonomiczna (rozwój poglądów), rozwój partii politycznych i związana z tym efektywna polityka gospodarcza państwa (głoszona w programach i rzeczywiście realizowana).
Historia myśli ekonomicznej – traktuje teorię (poglądy) jako wynik historycznego rozwoju bazy społeczno – gospodarczej na tle kształtowania się historycznych stosunków produkcji (struktura własności, podziału efektów), takie ujęcie pozwala lepiej zrozumieć genezę danej teorii, jej funkcje, logikę rozumowania danego ekonomisty. Dlatego należy dążyć do ujęcia poglądów głoszonych w danym okresie ze stosunkami polityczno – gospodarczymi. Każda epoka rodzi problemy, które są różnie wyjaśniane przez przedstawicieli różnych klas społecznych, gdyż różny jest ich stan posiadania i związany z nim punkt widzenia danego problemu (jedni bogacą się inni ubożeją lub nawet bankrutują).
Przykładem może tu być I rewolucja gospodarcza (przejście od produkcji ręcznej do maszynowej), która dobrze oceniana była przez przedsiębiorców osiągających wyższe korzyści, zaś negatywnie przez mieszczaństwo (rzemieślników) i robotników, którzy bądź tracili przez prowadzenie działalności mało efektywnej (przestarzałej), bądź (jak robotnicy) musieli godzić się na ciężkie warunki pracy i płacy, aby osiągnąć chociażby niezbędne im minimum dla przeżycia. Inne przykłady to: rola monopoli w gospodarce, czy rola inflacji.
Historia myśli ekonomicznej – stara się odpowiedzieć, które z ujęć oceny (charakterystyczne dla danej epoki) jest prawidłowe (usuwa spojrzenie klasowe) niosące wartość poznawczą.
Historia myśli ekonomicznej (HME) – najczęściej posługuje się w procesie badawczym analogią – porównaniem poszczególnych teorii ze sobą, jak również z rzeczywistymi stosunkami panującymi w tym okresie. Posługuje się metodą:
indukcji – opisu badań empirycznych i wyciągania wniosków od szczegółu do ogółu;
dedukcji (abstrakcyjne) – rozważania oparte na założeniach metodologicznych (hipotezach); (przyjęcie założeń upraszczających analizę i przez ich pryzmat ocenia się rzeczywistość sytuacji gospodarczej). HME szuka powiązań przyczynowo skutkowych jak i funkcjonalnych co umożliwia stworzenie syntetycznego obrazu gospodarki.
Rozważania na tematy ekonomiczne gromadzone były już w starożytności, już w okresie 4 tysiąclecia p.n.e. do V wieku n.e. i w okresie średniowiecza V w n.e. do XV w n.e. (lata 476 (upadek cesarstwa zachodnio rzymskiego) – 1453 (upadek cesarstwa wschodnio rzymskiego) lub 1492 (odkrycie Ameryki)) lub okres odrodzenia i reformacji.
W okresie starożytności rozważania na tematy ekonomiczne nie miały charakteru samodzielnego. Prowadzono je na marginesie rozważań o charakterze filozoficznym, prawnym, politycznym. Nie było to przypadkowe. Pisarzy starożytnych i średniowiecznych interesował stosunek jednostki do państwa, a w średniowieczu jeszcze do kościoła. Tym właśnie instytucją przyznawano prawo odgórnego oddziaływania na życie społeczne w tym także gospodarcze. Myśl gospodarcza miała charakter ocen etycznych a nie naukowej analizy. W starożytności oceny te były świeckie, zaś w średniowieczu teologiczne (pkt. widzenia etyka chrześcijańska).
Szeroki rozwój gospodarki towarowo – pieniężnej w XV i XVI wieku i bogactwo zjawisk ekonomicznych z tym związanych skłoniło ówczesnych pisarzy do pogłębionych badań nad życiem gospodarczym.
Na przełomie XV i XVI wieku rodzi się pierwszy samodzielny kierunek myśli ekonomicznej MERKANTYLIZM. Jego przedstawiciele skupili uwagę głównie na wymianie i chociaż miał głównie charakter praktyczny (zagadnienia praktyczne nie teoretyczne) to zasługą Merkantylistów było wyzwolenie rozważań ekonomicznych z rozważań etyczno – moralnych.
Naukowa myśl ekonomiczna powstała dopiero w połowie XVIII w. wówczas we Francji rozwinęła się szkoła FIZJOKRATÓW uważana za pierwszą szkołę ekonomii politycznej, ponieważ jej przedstawiciele badali zjawiska ekonomiczne w sferze produkcji i dostrzegali istnienie obiektywnych (niezależnych od człowieka) praw ekonomicznych.
Ekonomia polityczna stała się nauką w oparciu o dorobek HME Merkantylistów i Fizjokratów. Za prekursorów uważa się Adama Smitha i Dawida Ricardo – twórcy myśli ekonomicznej przedstawiciele klasycznej ekonomii (szkoły klasycznej) angielscy (gdyż kraj ten najprędzej wysuną się na czoło gospodarki światowej).
Narodził się na przełomie XV i XVI w. Dominował w Europie Zachodniej do XVIII w. Jest to pierwszy samodzielny kierunek myśli ekonomicznej ponieważ pozbawiony był rozważań o charakterze etyczno – moralnym. Był ściśle związany z zagadnieniami czysto praktycznymi (nie był teoretyczny), służył rozwiązywaniu ówczesnych problemów. Merkantylizm to ideologia pierwotnej akumulacji kapitału czyli tworzenia podstaw finansowych kapitalizmu.
Akumulacja pierwotna – to proces historyczny – polegający na oddzieleniu drobnych wytwórców (rzemieślników i chłopów) od ich narzędzi ( ) i przejęciu ich przez nową klasę kapitalistów (przedsiębiorców).
Akumulacja pierwotna najbardziej widoczna w Anglii, gdzie drogą rugów usuwano chłopów z ziemi zamieniając je na pastwiska dla owiec. Chłopi masowo szli do miasta tworząc siłę najemną. Przymusowo tworzono akumulację pierwotną.
XVI i XVII wiek to okres powstawania kapitalistycznej produkcji poza ramami właściwego dla średniowiecza procesu cechowego. Jest to okres ingerencji państwa w stosunki gospodarcze. Przy pomocy państwa dokonywał się proces akumulacji pierwotnej (powstawał kapitalizm na drodze wyzysku robotników krajowych jak i wyzysku kolonialnego).
Merkantylizm jest pierwszą próbą teoretycznej interpretacji kapitalistycznych stosunków produkcji. Próbą gdyż skupiano uwagę nie na produkcji lecz na handlu i obiegu pieniężnym.
Merkantyliści utożsamiali bogactwo z pieniądzem (szczególnie kruszcowym, złoto i srebro), które po odkryciu Ameryki napływało do Europy. Według nich prawdziwym źródłem bogactwa nie była produkcja lecz pieniądz. Dlatego domagali się od państwa aktywnej polityki zabraniającej wywozu pieniędzy z kraju.
Merkantylizm rozwijał się w II etapach.
I etap - Merkantylizm wczesny zwany „Bulionizmem” – głoszono zasadę dodatniego bilansu pieniężnego domagano się ograniczania importu drogą administracyjnych środków wprowadzanych przez państwo.
II etap – Merkantylizm rozwinięty (właściwy) zwany „Manufakturowym” – głoszono zasadę dodatniego bilansu handlowego, a zatem nie ograniczano importu, ale starano się aby export był wyższy od importu. Okres ten to silny rozwój manufaktur początkowo mających charakter rozproszony, a później scentralizowany ze stosowaniem podziału pracy.
Merkantylizm jest ideologią burżuazji handlowej – dążącej do nagromadzenia kapitału (majątków).
Geneza Merkantylizmu – do rozwoju merkantylizmu przyczynił się niespotykany do tych lat postęp techniczny i odkrycia geograficzne. Wynaleziono kompas, proch, maszynę parową, czółenko latające.
Najwcześniej merkantylizm narodził się we Włoszech przed odkryciem Ameryki ze względu na położenie geograficzne i żyłkę handlową Włochów. Po upadku Cesarstwa Wschodnio – Rzymskiego popularne stały się idee Merkantylistów w portugalii i Hiszpanii, które dzięki temu stały się potęgami podróżniczymi. Liczne odkrycia geograficzne XV i XVI wieku Vasco da Gamma, Krzysztof Kolumb. W pierwszej połowie XVI wieku Hiszpania stała się potęgą morską, posiadającą liczne kolonie w Ameryce Południowej, a także w Europie (Sycylia, Niderlandy). Pod koniec XVI wieku w Hiszpania traci swoje znaczenie polityczne i gospodarcze (1492 odkrycie Ameryki). W 1588 w bitwie morskiej została rozgromiona flota Hiszpańska nazywana „Niezwyciężoną Armadą” przez siły angielsko – holenderskie. Powstała nowa potęga morska Anglia.
Hiszpania straciła znaczenie gospodarcze gdyż merkantylizm Hiszpański miał charakter „Bulionizmu” oparty typowo na gromadzeniu kruszców, a nie na rozwoju produkcji krajowej. Dlatego też stała się krajem olbrzymich kontrastów: ciemnota i nędza na wsi i przepych na dworze, przyczyniło się to do powstania świętej inkwizycji.
Merkantylizm w poszczególnych krajach miał różne cechy.
Merkantylizm francuski – „przemysłowy” prowadzony był przez Colberta – ministra króla Ludwika XIV. Colbert dążył do uprzemysłowienia kraju kosztem rolników. Rolnikom nakładano wysokie podatki i tak dokonywała się akumulacja pierwotna. Popierał on również rozwój manufaktur królewskich nastawionych na produkcję na dwór (okres pierwszej mody francuskiej) i armii, gdyż królowie lubili prowadzić wojny.
Merkantylizm angielski – „handlowo – wszechstronny” – dbano o rozwój wszystkich dziedzin gospodarki. Szczególnie żywo rozwijał się za czasów Cromwela ministra Elżbiety I. W roku 1651 wydał on AKT NAWIGACYJNY skierowany przeciwko Holandii. Zabezpieczał on korzyści z handlu międzynarodowego dla statków angielskich, ponieważ dopuszczał przywóz i wywóz towarów Z Anglii dla statków posiadających 100 – 50% załogi angielskiej.
Manufaktury Angielskie oparte były na pracy ludzi wolnych ponieważ Anglia najwcześniej przeszła rewolucję burżuazyjną bo w latach 1640 – 1660. Dzięki temu uzyskiwano wyższą wydajność pracy niż we Francji gdzie pracowali pańszczyźniani chłopi gdyż we Francji dopiero w latach 1789 – 1799 dokonała się rewolucja burżuazyjna (1,5 wieku później). Już sam ten fakt wskazuje na stopień rozwoju Anglii i Francji.
Merkantylizm holenderski – „handlowo – morski” skierowany głównie na osiągnięcie korzyści z handlu międzynarodowego.
PODSUMOWANIE MERKANTYLIZMU:
Pierwotna akumulacja
Rozwój produkcji manufakturowej
Bogactwo utożsamiane z pieniądzem
Dbanie o rynki zagraniczne rozwój produkcji pro – eksportowej
Ingerencja państwa w stosunki gospodarcze
Merkantylizm najwcześniej przeżył się w Anglii już pod koniec XVII wieku.
Powodem był koniec pierwotnej akumulacji, a rozpoczął się okres produkcji kapitalistycznej.
Doktryna merkantylistów straciła znaczenie ponieważ nie rozwiązywała problemów rozszerzonej produkcji manufakturowej gdyż wprowadzała reglamentację wielkości produkcji i handlu. Ponadto klasie kapitalistów zaczęła ciążyć ingerencja państwa w stosunkach gospodarczych, nie chcieli się oni dzielić z państwem efektami za opiekę jaką ich otaczano. Pojawiły się postulaty swobody produkcji i handlu. W okresie tym zwraca się uwagę na znaczenie rynków krajowych a nie tylko zagranicznych.. ulega zmianie pogląd na temat źródeł bogactwa. Uznaje się, że bogactwo powstaje z produkcji, dlatego niezbędna jest swoboda działalności. Ekonomiści Angielscy głoszą hasła swobody handlu i produkcji. Głoszą oni idee wolnego handlu bez barier celnych. Idea ta była dla Anglików korzystna ponieważ nie obawiali się oni konkurencji towarowej innych państw. Spowodowane to było tym iż do Anglii napływały jedynie materiały i półfabrykaty a produkcja dodana odbywała się na terenie Anglii i eksportowano wyroby gotowe.
Czołowy reprezentant myśli ekonomicznej w Anglii w tym okresie był William Petty (typowy człowiek renesansu) autor wydanego w 1683 roku „Coś nie coś o monecie”. Uważany on jest za prekursora ekonomii klasycznej, gdyż dostrzegł, że bogactwo powstaje w produkcji i jako jeden z pierwszych szukał powiązań przyczynowo – skutkowych pomiędzy zjawiskami ekonomicznymi.
W okresie starożytności, średniowiecza i merkantylizmu uważano, że zysk jest wynikiem wymiany nieekwiwalentnej, a więc nierównych wartości. Merkantyliści uważali, że jeden kraj bogaci się kosztem drugiego – zysk powstaje drogą alienacji (drogą zawłaszczenia).
Petty jako jeden z pierwszych stwierdził, że zyski kraju nie są związane ze stratą drugiego ale zysk powstaje w produkcji dany kraj osiąga korzyści z wymiany z zagranicą bo stosuje nowe metody produkcji, praca robotników krajowych jest bardziej wydajna. Zyski powstają z tego co jest tworzone nowe (z nowej wartości wytworzonej produkcji). Kraj osiąga korzyści bo ma lepsze rozwiązania produkcyjne lub posiada ziemie, która umożliwia produkcję czegoś co gdzie indziej nie może lub gorzej jest produkowane.
Rozwinął się we Francji w połowie XVIII wieku. Jego twórcą jest [Fransua Kene] autor „Tablicy ekonomicznej” wydanej w 1700r. Był on lekarzem nadwornym faworyty królewskiej Ludwika .... W czasie gdy Anglia stawała się krajem kapitalistycznym we Francji panowała gospodarka drobnotowarowa i wkraczała ona dopiero na ścieżkę produkcji kapitalistycznej panowały jeszcze stosunki feudalistyczne. W latach 1714 –1720 Działał I Bank Emisyjny J. Lawa, ale nadmierna emisja pieniądza spowodowała kryzys gospodarczy. Właściciele kapitałów zaczęli lokować swoje pieniądze we własności ziemskie. Na wsiach rozwijały się nowoczesne gospodarstwa oparte na pracy najemnej.
Fizjokraci podobnie jak przedstawiciele francuskiego odrodzenia uważali, że istnieją naturalne (dane przez naturę) prawa środowisk ludzkiego regulujące również życie gospodarcze, dlatego stworzyli koncepcję ustroju naturalnego opartego na prawach naturalnych.
Podstawową koncepcją fizjokratów była koncepcja pracy produkcyjnej i produktu czystego – dodatkowego. Według nich produkcja jest tylko praca w rolnictwie, ponieważ tylko tam powstaje produkt czysty – to znaczy nadwyżka ponad koszty produkcji. Podkreślano, że nie wszystkie gospodarstwa rolne są produkcyjne. Do takich zaliczano jedynie te które stosują nowoczesne sposoby uprawy stosujące kapitał one właśnie tworzą produkt czysty.
Tablica ekonomiczna – zawiera system teoretyczny fizjokratów. Uczniowie [Kene] traktowali jego poglądy jako element –rodzaj filozofii społecznej, obejmującej ekonomiczną jak i etyczną społeczno-polityczną strukturę działalności ludzi (wyjaśnia aspekty działalności ludzkiej). Uważali za system teoretyczny ostateczny i zakończony wymagający jedynie popularyzacji drogą powszechnej oświaty. Ich wielką zasługą jest to, że przyczynili się do rozwoju oświaty, upowszechnienia szkolnictwa.
Również fizjokraci polscy: ks. Antoni Popławski, Hieronim i Walery Stroynowscy doprowadzili do rozwoju szkolnictwa podstawowego - szkoły elementarne (parafialne) podjęli krytykę stosunków feudalnych, przyczynili się do zniesienia poddaństwa chłopów walcząc o wolność kmieci. Komisja Edukacji Narodowej Hugona Kołłątaja i Stanisława Staszica doprowadziła w 1780r. do przeprowadzenia reformy programów nauczania Akademii Krakowskiej (czyli UJ) w wyniku, której wprowadzono do wykładów naukę ekonomii pod nazwą Umiejętności Polityczne.
[Kene] rozwinął wizję ustroju naturalnego opartego na prawach danych przez naturę , a najważniejsze jego zdaniem jest to: prawo do posiadania własności prywatnej oraz prawo do wolności gospodarowania.
Według [Kene] motorem działalności gospodarczej ludzi jest interes osobisty, a więc każda jednostka dąży do maksymalizacji osobistych korzyści, co jest zgodne z prawem natury. Jednak działalność jednego człowieka nie może naruszać praw drugiego, dlatego na straży porządku naturalnego powinien stać rząd i regulacje prawne. Nie ma gwarancji dobrego rządu i dlatego pełniejszą rękojmią przestrzegania porządku naturalnego jest powszechna oświata.
Fizjokraci uważali, że ustrój naturalny realizowany będzie przez ludzi spontanicznie i żywiołowo – tych, którzy zapoznali się z założeniami tego ustroju. Przeciwstawiali ten ustrój innym ustrojom np. umowy społecznej, który wcielany był drogą przymusu. Podstawowe hasło to LESEFERYZM czyli zasada nieingerencji, swobody działania. Wolna konkurencja umożliwia realizację porządku naturalnego. Klasycy nawiązali do teorii interesu osobistego i liberalizmu ekonomicznego.
Fizjokratyzm jest uważany za pierwszą szkołę ekonomii politycznej, ponieważ w odróżnieniu od merkantylistów zajęli się analizą sfery produkcji. Dostrzegli, że bogactwo powstaje w produkcji i tworzą go wytwory produkcji. Ponadto uznali istnienie obiektywnych praw ekonomicznych, które traktowali jako prawa dane przez naturę.
Tablica ekonomiczna [Fr.Kene] jest pierwszą w dziejach nauki ekonomii tablicą (schematem) przepływów międzygałęziowych. Przedstawia prawa rządzące produkcją i podział tworzonego produktu pomiędzy klasami.
[Kene] w sposób rachunkowy, ilościowy przedstawił obieg wytworzonego produktu pomiędzy klasami. Traktował on tablice ekonomiczne jako sposób wykrycia praw rządzących gospodarką.
[Kene] podzielił ówczesne społeczeństwo na 3 klasy:
klasa właścicieli – król oraz właściciele świeccy i duchowni – posiadają oni ziemię, której nie uprawiają, ale wydzierżawiają ją rolnikom dzierżawcom za co otrzymują czynsz dzierżawny;
klasa rolników dzierżawców – produkcyjna – w wyniku swojej działalności otrzymuje produkt czysty czyli nadwyżkę ponad koszty produkcji. Jedynie ta klasa pomnaża bogactwo społeczne;
klasa jałowa – obejmująca przemysłowców, rzemieślników i kupców – nie dodaje ona bogactwa społecznego, ale w wyniku swojej działalności przynosi jedynie ekwiwalent zużytych środków konsumpcyjnych.
Dodatkowo wyróżnił klasę biedoty wiejskiej i miejskiej, której egzystencja zależy od sytuacji ekonomicznej trzech podstawowych klas.
[Kene] w swoich tablicach ekonomicznych opisuje proces wymiany wytworzonego produktu pomiędzy klasami zaczynając od klasy produkcyjnej. Klasa ta dokonuje nakładów pierwotnych, którymi są niezbędne nakłady kapitałowe w wysokości 3 mld...
Atramm_ent