Wykład I
Zakres materiału do egzaminu:
1. Pojęcia: pozytywizm, filozofia pozytywna, ewolucjonizm, scjentyzm, organicyzm, praca organiczna, praca u podstaw, utylitaryzm (etyka utylitarna); umiejętność zastosowania tych pojęć w utworach.
2. Główni przedstawiciele myśli europejskiej: August Comte, Herbert Spencer, John Stuart, Hipolit Taine, Henryk Tomasz Buckle.
3. Psychologowie okresu: Wundt, Ribot.
4. Działalność „przedburzowców”.
5. Czasopisma okresu (rozkwit prasy); stara i nowa prasa, „Przegląd Tygodniowy” itp.
6. Publicystyka: programowa i literacka.
7. Krytyka literacka: główni przedstawiciele, orientacje estetyczne i ideologiczne.
8. Przykłady i charakterystyka literatury tendencyjnej.
9. Tematyka i odmiany gatunkowe nowelistyki na przykładzie twórczości Konopnickiej, Orzeszkowej, Prusa i Sienkiewicza.
10. Proza dojrzałego realizmu: na przykładzie nowelistyki i powieści (Nad Niemnem, Lalka, Cham).
11. Główne wątki ideowe oraz zagadnienia artyzmu powieści Orzeszkowej i Prusa.
12. Powieść historyczna: Sienkiewicz, Kraszewski, Kaczkowski(?).
13. Historia w Quo vadis, Krzyżakach, Trylogii ( daty wydarzeń historycznych!).
14. Twórczość naturalistów polskich: Dygasiński.
15. Pozytywiści wobec modernizmu: Orzeszkowa, Sienkiewicz.
16. Poezja po roku 1864.
17. Twórczość II pokolenia romantyków: Wincentego Pola, Kornela Ujejskiego, Teofila Lenartowicza, Cypriana Norwida.
18. Poezja Asnyka, Konopnickiej, Faleńskiego, Gomulickiego.
19. Teatr i dramat.
20. Malarstwo okresu.
Wykład II
Pojęcia:
Pozytywizm – wieloznaczne pojęcie, pochodzi z pracy Augusta Comte’a (1798-1857):
§ użył pojęcia „filozofia pozytywna”, stosował je do materializmu, oceny rzeczywistości tylko przez rzeczy realne; wiedza pochodzi z indukcji i eksperymentu (opozycja do romantyzmu -> idealizm),
§ kontynuacja realizmu oświeceniowego, krytycyzm kartezjański (rzeczywistość poznajemy dzięki postawie krytycyzmu, nieufność wobec rzeczywistości, konieczność sprawdzania: odbiór sensualny (zbyt uproszczony, weryfikujemy go empirią), rozum (pozwala na ostrożne traktowanie zmysłów i wyników eksperymentów)),
§ sprowadził rzeczywistość do analizy faktów = scjentyzm (od scjenta – wiedza, nauka).
§ Kurs filozofii pozytywnej (1842r.), System polityki pozytywnej.
Utylitaryzm – zagadnienie rozwinięte przez Johna Stuarta Milla:
§ konieczność doskonalenia etyki, prymat etyki nad polityką
§ politykę należy podporządkować pozytywnej filozofii, a jednostkę zbiorowości (przy postulacie wolności jednostki; wolność jako służba zbiorowości).
Światopogląd pozytywizmu:
§ monizm przyrodniczy – jednorodny świat, człowiek jest składnikiem świata na równi z innymi bytami, dzieje świata mają odpowiednik w procesie przyrodniczym,
§ historia podlega determinizmowi i stopniowym zmianom na lepsze – ewolucjonizm,
§ determinizm – uzależniał człowieka i jego sytuację życiową od środowiska i dziedziczności
§ dwa warianty determinizmu:
§ wersja optymistyczna (wczesna faza pozytywizmu) – zgodność dążeń jednostki i zbiorowości,
§ pesymistyczna (u schyłku) – przeświadczenie o konfliktowej budowie społeczeństwa, zbliżone do poglądu naturalistów, modernistów i doktryny marksizmu.
Najszersze pojęcie pozytywizmu – w II połowie XIX wieku, światopogląd łączący monizm przyrodniczy, krytycyzm i scjentyzm, ewolucjonizm i determinizm, z utylitaryzmem i liberalizmem (wolność jednostki i równość wobec prawa) – połączenie różnych kategorii znaczeniowych od filozofii po ekonomię.
Inni teoretycy pozytywizmu:
John Stuart Mill – (1806–1873) filozof, etyk, logik, socjolog i ekonomista, autor dzieł O wolności (1859, wyd. pol. 1964), Utylitaryzm (1863r, wyd. pol. O zasadzie użyteczności), August Comte i pozytywizm (1865).
§ był empirystą i liberałem. Twórca etyki eudajmonistyczno–utylitarnej (eudajmonistyczna – bo oparta na przyjemności, unikaniu cierpienia, utylitarna – szczęście jednostkowe łączy się z użytecznością),
§ celem człowieka jest przyjemność,
§ hedonizm dzieli się na niższy oraz wyższy (= utylitaryzm), którego najwyższym stopniem jest poświęcenie, altruizm,
§ krytyk kapitalizmu, zwalczał go na zasadzie reformizmu (a nie walki klas, rewolucja społeczna to zło),
Herbert Spencer – (1820–1903) filozof, etyk, psycholog, socjolog; polihistor (zajmował się wieloma dziedzinami), autor dzieł Zasady psychologii (1872), Klasyfikacja wiedzy (1873), Zasady etyki (1884), System filozofii estetycznej (10 tomów, 1862–1893), Zasady socjologii (1889–1898, 6 tomów) – próba syntezy dziejów przyrody, społeczeństwa i kultury w oparciu o teorię ewolucji,
§ doceniał społeczeństwo, przez analogię do żywego organizmu – podział ról, współpraca, która likwiduje darwinowską walkę o byt, marksistowską walkę klas,
§ uwzględnienie ról społecznych, drabina społeczna, pojawiły się już u św. Tomasza z Akwinu,
§ teoria Spencera = organicyzm,
§ w Anglii liberalizm + demokratyzm, w polskich realiach – wariant pracy organicznej.
Hipolit Taine – (1828–1893) polihistor: filozof, historyk, estetyk, teoretyk kultury, autor dzieł Filozofia pozytywna w Anglii (1874), Historia literatury angielskiej (1873), Filozofia sztuki, O inteligencji (1870),
§ zajmował się filozofią kultury i sztuki,
§ uzależnienie dziejów od 4 czynników:
· klimatu (czasem włączanego do środowiska),
· rasy,
· środowiska,
· momentu historycznego (relacja tradycji do współczesności, trwałego spadku i tego, co wnoszą nowe pokolenia).
Henryk Tomasz Buckle – (1821–1862) angielski socjolog, historyk kultury,
§ współtwórca determinizmu geograficznego – podział na północ i południe, klimat ma wpływ na temperament,
§ zwolennik indukcji i statystyki w badaniach historiozoficznych jako podstawy syntez dotyczących praw rozwoju człowieczeństwa, dzieje świata = dzieje mentalne (?),
§ dzieło: Historia cywilizacji w Anglii (1857–1868?) – duży wpływ m. in. na Orzeszkową.
Rozwój psychologii:
Emancypuje się z filozofii, choć ma z nią, etyką i socjologią duże związki, także z teorią sztuki i zagadnieniami przebiegu procesu twórczości.
Wilhelm Wundt (1832–1920) – Niemiec, polihistor, psycholog, filozof, etyk, logik,
§ psychologia eksperymentalna, twórca psychologii fizjologicznej,
§ woluntarysta – uzależniał podstawową cechę psychiki od wrażeń i uczuć,
§ łączył filozofię i socjologię z psychologią – twórca psychologii,
§ dzieła: Zasady psychologii fizjologicznej (1874), Etyka (1886), System filozofii (1889), Psychologia tłumów (9 tomów).
Théodule Arman Ribot [teodiur arman ribo] (1839–1916) – Francuz,
§ psychologia osobowości, rola woli, pamięci i uczuć, problemy procesu twórczego (zwłaszcza w poezji)
§ dzieła: Choroby pamięci (1881), Choroby osobowości (1885), Dziedziczność psychologiczna (1885), O wyobraźni twórczej (tłum. pol. 1901).
W Polsce:
§ Pozytywizm – termin od końca l. 60., w prasie warszawskiej („Przegląd Tygodniowy”), sporadycznie we lwowskim „Dzienniku Literackim”; rozumiany szeroko jak w Europie: światopogląd, poglądy psychologiczne i socjologiczne, a także postulaty z zakresu etyki, programu pracy, życia społecznego, a także gospodarki,
§ współcześnie pozytywizm polski = światopogląd dominujący w l. 1864–1895, a w jego zakresie okres historii kultury, przede wszystkim literatury polskiej.
§ rok 1864 – jest wyraźną cezurą, oddzielającą romantyzm od pozytywizmu, jest rokiem reformy uwłaszczeniowej w Królestwie Polskim,
§ 1866 r. – początek autonomii politycznej w Galicji; pojawiają się ważne czasopisma programowe: „Organ Młodych”, „Przegląd Tygodniowy” (przeciwstawiały się czasopismu konserwatystów, krakowskiemu „Przeglądowi Polskiemu”)
§ cezura końcowa – data umowna, stosuje się też datę 1890r.
§ po 1864r. udział w życiu literackim zaznaczają też pisarze romantyczni (zwłaszcza poeci II pokolenia: W. Pol (1807–1872), C. Norwid (1821–1883), T. Lenartowicz (1822–1893), K. Ujejski (1823–1897) oraz J. I. Kraszewski (1812–1887),
§ Felicjan Faleński (1825–1910) – metrykalnie należy do romantyzmu, ale debiutuje w l. 50., wpływ pozytywizmu na jego świadomość ideową, kontynuuje twórczość przez Młodą Polskę,
§ przed 1863r. (lata 1858–1863) działa w Galicji grupa pisarzy, plastyków i muzyków zwanych przedburzowcami. Są to prekursorzy pozytywizmu. Do grupy należała młoda inteligencja Krakowa i Lwowa:
· malarze: Matejko, Kotsis,
· rzeźbiarze: Filipi (?), Franciszek Wyspiański,
· muzycy: Władysław Żeleński, Hoffman,
...
Kaacha91