By Jacek Hamburg
W dniu dzisiejszym chciałbym przedstawić drugą odsłonę cyklu pod tytułem “Zarys dziejów Hetytów” – będzie ona traktować o dziejach tzw. “Starego Państwa” hetyckiego, które istniało mniej więcej od połowy XVII w. p.n.e. do ok. 1500 r. p.n.e. Poprzednią część opisującą początki państwowości można znaleźć tutaj. Zapraszam do lektury obu części!
Część II: Od Labarnasa do Telipinusa, czyli Stare Państwo
W poprzednim artykule przedstawiłem trudności jakie napotykamy w rekonstrukcji początków hetyckich dziejów. Pomimo, iż wielu badaczy twierdzi, że pierwszym królem (lub księciem) hetyckim był Anittas – początkowo władca Kussary, następnie mający we władaniu dużo większe połacie terenu tworzące trzon późniejszemu Imperium, to wszyscy późniejsi królowie hetyccy wyprowadzają swe pochodzenie od króla Labarnasa a nie Anittasa. To właśnie od króla Labarnasa rozpoczyna się tzw. “prawdziwa historia Hetytów”. Pomimo tego, prawdopodobnie także on nie był pierwszym królem ze swej linii dynastycznej. Niestety nie zachowała się żadna inskrypcja tego monarchy, ale o jego wyczynach można dowiedzieć się z przekazów jego następcy. Naukowcy nie wątpią w prawdziwość spisanych przez następcę czynów poprzednika. Warto w tym miejscu przytoczyć jeden z takich przekazów:
“Labarnas był królem, wtem jego synowie, bracia, krewni i powinowaci byli zjednoczeni (w jedności). Kraj był mały, ale gdziekolwiek wyruszył na wojnę, podbijał bezwzględnie wszystkich swych wrogów, pustosząc obce kraje i zniewalając ich mieszkańców. Morza uczynił swymi granicami, a kiedy powracał z wojny, każdy z jego synów szedł do innej części kraju: do Hupisny, Tuwanuwy, Nennassy, Landy, Zallary, Parsuhanda, Lusny, aby sprawować rządy w każdej. I przydzielone zostały im wielkie miasta kraju.”
Inskrypcja ewidentnie była napisana tak, by podkreślić jak wielką rolę w Starym Państwie Hetytów ma każdy członek rodziny królewskiej i jak ich harmonijne stosunki pomiędzy sobą tworzą siłę kraju. Ewidentnie władcy hetyccy, władający początkowo małym państewkiem, ambitnie walczyli z sąsiadami, podbijając sukcesywnie kolejnych i tworząc z nich nowe prowincje hetyckie. Niestety nie wszystkie wymienione w powyższej inskrypcji miasta można zidentyfikować. Tuwanuwa to prawdopodobnie antyczna Tyana. Hupisnę utożsamia się najczęsciej z Herakleią Kybistrią – miastem z czasów rzymskich (dziś w tureckiej prowincji Konya), które było jednym z miejsc postoju na szlaku handlowym prowadzącym do antycznych cylicyjskich portów. Lusna to prawie na pewno antyczna Lystra znana głównie z podróży misyjnych św. Pawła w I w. n.e. Nennassa i Zallara to miejsce do dzisiaj nie zidentyfikowane. Parsuhanda zaś leżała gdzieś w górach Taurus, ale jej dokładne położenie nie jest znane.
Twierdzenie, iż Labarnas uczynił granicami morza znajduje potwierdzenie w późniejszych tekstach, z których dowiadujemy się o podboju przez hetyckiego monarchę kraju Arzawa (dzisiaj zachodnia część nadmorskiej Turcji). Wszystko wskazuje więc na to, że już pierwsi władcy Starego Państwa, przynajmniej w kierunku zachodnim i południowym, władali takimi samymi terenami jak późniejsi wielcy władcy Imperium.
Za czasów króla Labarnasa stolica całego państwa była początkowo umiejscowiona w Kültepe-Kanesz (gdzie przeniósł ją ponad wiek wcześniej Anittas) lub powróciła z powrotem do Kussary (której położenie dalej jest nieznane). Niedługo potem doszło do zmiany stolicy, za sprawą następcy Labarnasa – Hattusilisa I. Jednakże największą ciekawostką, niestety wprowadzającą nieco chaosu, jest fakt, iż była to ta sama osoba! Labarnas przeniósł stolicę z Kanesz lub Kussary do odbudowanego Hattusas (miasto to już do końca dziejów hetyckich pozostało stolicą) zniszczonego i przeklętego wcześniej przez Anittasa. Dodatkowo Labarnas zmienił imię własne właśnie na Hattusilisa I. Wybranie przez niego na stolicę miasta Hattusas było podyktowane zapewne względami strategicznymi i zmieniającą się sytuacją polityczną oraz poszerzaniem się granic państwa w kierunku południowo-wschodnim.
Hattusilis I (Labarnas) oraz jego następca Mursilis I (1620 – 1595 r. p.n.e.) to królowie hetyccy, którzy prowadzili zakrojoną na szeroką skalę ekspansję terytorialną na południe oraz wschód. Mimo to, że były to trudne wyprawy przez potężny łańcuch górski Taurusu, władców tych przyciągały bogactwa i starożytna cywilizacja tamtejszych terenów. Hattusilis I walczył m.in. z Królestwem Jamhadu (ze stolicą w dzisiejszym syryjskim Aleppo), które podbił zagarniając dla siebie tereny wpółczesnej północnej Syrii.
Jego następca – Mursilis I – także wyprawił się na Aleppo burząc większość miasta. Mursilisa jednak nie zadowalał podbój “zaledwie” terenów północnej Syrii. Wyprawił się on daleko na południe aż na amorycką Babilonię. Mursilis zapisał się w dziejach jako zdobywca Babilonu (ok. 1600 r. p.n.e.). Król ten zadał też cios kończący władanie tymi terenami przez I dynastię babilońską, której najwybitniejszym przedstawicielem był słynny Hammurabi. Ponadto to właśnie dzięki temu wydarzeniu archeolodzy i historycy mogą skorelować hetycką i babilońską chronologię.
Młody monarcha hetycki wojował także na wschodzie. Po zwycięstwie nad Hurytami, przekraczając nawet Eufrat, rozszerzył granice państwa ku wschodowi i na południe i powrócił do swojej stolicy w Hattusas. Niestety przedłużająca się nieobecność króla w stolicy sprzyjała szerzeniu wielu konspiracji. Niedługo po powrocie z kolejnej kampanii zginął zamordowany w spisku dworskim uknutym przez swojego szwagra Hantilisa, który sam przejął po nim władzę żeniąc się z siostrą poprzednika.
Kształt państwa hetyckiego za czasów Hattusilisa I (Labarnasa). (źródło: www.hittites.info)
Ekspansja na zachód i południe za królów Hattusilisa I i Mursilisa I. (Źródło: www.hittites.info)
Hantilis (1595 – 1560 r. p.n.e.) był jednak bardzo słabym władcą. To za czasów jego panowania Hetyci doznali wielu klęsk i stracili oni większość terenów zdobytych przez ostatnie 80 lat przez poprzedników. Huryci ponownie odebrali swoje ziemie na wschodzie, stracono też władzę na terytoriami południowymi (m.in. Aleppo). Dodatkowo pojawiło się zagrożenie ze strony ludu Kaska, zamieszkującego obszary położone na północny-zachód od granic Królestwa. W celu ochrony rozpoczęto budowę twierdz i ufortyfikawano stolicę - Hattusas.
Rekonstrukcja murów stolicy - Hattusas. (źródło: www.hattusas.com)
Mapa stolicy Hetytów - Hattusas (autor: Deniz Asik, na lic. Creative Commons)
Następnie w kraju rządzili kolejni słabo poznani władcy (m.in. Zidantas, Huzziyas), którzy dopełnili tylko upadek państwa kontynuując nieudolną politykę Hantilisa. Sytuacja uległa poprawie dopiero ok. roku 1525 p.n.e. za sprawą króla Telipinusa.
Król Telipinus rządził w latach 1525 – ok. 1500 p.n.e. To właśnie on rozpoczął proces stabilizacji państwa wprowadzając przepis stanowiący, że każdy kto zabije członka rodziny królewskiej podlegać będzie wyrokowi zgromadzenia wielmożnych (tzw. hetyckie pankus). Co ciekawe przepis ten dotyczył też samego monarchę. Dodatkowo wprowadził zasady dziedziczenia tronu. Telipinus proklamował szczegółowe prawo o sukcesji. Według nowych zasad tron dziedziczył najstarszy syn, w dalszej kolejności młodszy, a dalej mężowie córek (poczynając od najstarszej z nich). Po ustabilizowaniu sytuacji wewnętrznej król hetycki podjął ekspansję w kierunku południowo-wschodnim nad Eufrat, po drodzę zawierając pierwszy w hetyckiej historii traktat. Podpisał go z królem Kizzuwatny (słabo rozpoznane państwo na terenie Cylicji w dz. Turcji). W polityce zagranicznej Telipinus zadowolił się uporządkowaniem i ustabilizowaniem już istniejących granic oraz przygotowaniem ich obrony (nie odzyskał on Syrii ani Arzawy na zachodzie). Ludy barbarzyńskie z północy zostały na dłuższy czas powstrzymane.
Państwo Hetytów za czasów króla Telipinusa ok. 1500 r. p.n.e (źródło: www.hittites.info)
Przerys pieczęci królewskiej Zidantasa II (źródło: www.hittites.info)
Pieczęć królewska Huzziyasa II (źródło: www.hittites.info)
Telipinusa uważa się za ostatniego króla Starego Państwa hetyckiego. W czasie przerwy pomiędzy końcem jego rządów a początkami Nowego Państwa (Imperium), czyli do ok. 1380 r. p.n.e. dzieje hetyckie są bardzo niejasne. Brakuje przede wszystkim źródeł pisanych zarówno miejscowych jak i obcych. Wiadomo jedynie, że nie było przerwania ciągłości dynastycznej – jest to przez badaczy potwierdzone przy pomocy jedynych z tego czasu źródeł – aktów nadania ziemi, które były zawsze opatrzone, bardzo ważną z historycznego i archeologicznego punktu widzenia, pieczęcią królewską.
Wkrótce III część z cyklu “Zarysu dziejów Hetytów”. Zapraszam do odwiedzania naszej strony!
Bibliografia:
E. Akurgal, The Hattian and Hittite Civilizations, 2001
T. R. Bryce, The Kingdom of the Hittites, 1999
C.W. Ceram, The Secret of the Hittites: The Discovery of an Ancient Empire, 2007
H. Klengel, Geschichte des hethitischen Reiches, 1998
O. R. Gurney, The Hittites, 1972 (wyd. II)
P. Neve, Hattusa – Stadt der Götter und Tempel, 1996
H. M. Kümmel, Der Thronfolgeerlass des Telipinu [in:] O. Kaiser, Texte aus der Umwelt des Alten Testaments, Bd. 1, 1985
art.w